Маё мястэчка Луна-Воля

Лёс Казiмiра быy вельмi складаным. У 1939г. ён не патрапiy у савецкiя турмы. З прыходам немцаy пасялiyся y Луна, таму што маёнтак на той час быy ужо разрабаваны. Паколькi добра ведаy нямецкую мову, быy войтам. У часы акупацыi y Луне дзейнiчала Армiя Краёва. Застава АК належала да акругi «Левы Нёман». Камэндантам заставы Луна быy падпаручнiк Казiмiр Тарасовiч, згодна з запiсамi Вiтольда Карпызы, апошнi yладальнiк Луна—Волi. Яго зьвесткi заснаваны на yспамiнах жыхаркi Луны Ірэны Алiзар: «Казiмiр Тарасовiч быy у войску (пасьля экзамэну i падхарунжоyкi). У часы акупацыi нямецкай жыy у Луне (знаy бегла нямецкую мову) i быy войтам. Быy таксама камандзiрам узводу АК у нашай акрузе. Тарасовiч быy уладальнiкам маёнтка Воля. На пачатку 1945 г. быy арыштаваны. У лягеры працаваy як фэльчар. Да краю вярнуyся y 1956 г. Нядаyна даведалася, што памёр». Па другiх зьвестках пасьля вызваленьня Беларусi y 1944 г. быy арыштаваны, атрымаy 25 гадоy за супрацоyнiцтва з Войскам Армii Краявой.

Казiмiр i Людвiка Тарасовiч з дачкой Ядвiгай. Фота з кнiгi: В. М. Папко. Род Дзяконьскiх i iх маёнткi на Брэстчыне y ХІХ-ХХ стст.

У 1953 г. яго выслалi y Казахстан. Дзяyчына з Луна Людвiка Швед, якая слала y лягер пасылкi свайму бацьку, падтрымлiвала пасылкамi на працягу знаходжаньня y лягеры i Казiмiра. Ён прапанаваy ёй у лiсьце выйсьцi за яго замуж. Яна доyга не згаджалася, бо была простай дзяyчынай, да таго ж нянька y дзяцiнстве вывiхнула ёй лапатку, i y яе пачаy разьвiвацца горб. Але потым усё ж паехала да яго. Казiмiр меy адукацыю фэльчара, разам з жонкай працаваy у шпiталi y Акчатаy. У 1955г. нарадзiлася адзiная дачка Казiмiра – Ядвiга-Стэфанiя. Праз год сям'я атрымала дазвол на пераезд у Польшчу i пасялiлiся y сучасным Заходнепаморскiм ваяводзтве. Па дарозе туды y касьцёле вёскi Каменка каля Скiдаля Казiмiр i Людвiка yзялi шлюб i пахрысьцiлi маленькую Ядвiгу. Да пэнсii Казiмiр працаваy фэльчарам, памёр у Гнезна праз месяц пасьля спатканьня з братам 17 лютага 1988г.

Ядвiга-Стэфанiя скончыла фiлялягiчны факультэт, выйшла замуж за Паyла Хэлмiняка (нар. у 1956г.), мае адзiнага сына Мiхала-Ежы, якi нарадзiyся y 1981г. Ядвiга працуе настаyнiцай польскай мовы i лiтаратуры y Гнезна.

Апошнiя з Сапегаy

Але, калi yспамiнаць пра yсiх уладальнiкаy Луна, то трэба зноy вярнуцца да Сапегаy. А каб падзеi выглядалi больш зразумела, зiрнем на Сапегаyскае радавое дрэва. Вядомы нам Аляксандр Мiхал, заснавальнiк радавой рэзыдэнцыi y Дзярэчыне, меy сына Францiшка, якi y сваю чаргу быy бацькам Яyстаху – паyстанцу. Яyстах Каятан Сапега з 1821 г. жыy у Англii. Але y лiстападзе 1830 г. выбухнула Вызвольнае Паyстаньне супраць Расейскiх акупантаy. Трыццацiгадовы князь пакiдае маёнтак у графстве Лянкашыр, магiлу жонкi Мары Патэн Больд i вяртаецца y радавое гняздо. У раньзе падпаручнiка так змагаецца з ворагам, што yзнагароджваецца Залатым Крыжом Вiртуцi Мiлiтары (Вайсковага Гонару). Не толькi адвагай у баях, але, прадаyшы маёнтак у Ружанах, Яyстах Каятан грашыма падтрымлiвае паyстаньне, так, як гэта зрабiла i Эмiлiя Плятэр. Пасьля паразы паyстаньня князь з сотнямi сваiх сяброy вымушаны падацца y эмiграцыю. Жыве спачатку y Англii, потым у Францыi y гарадку Бяланкурт пад Парыжам. Назапашвае сродкi з надзеяй на новае паyстаньне, але 16 лiстапада 1860 г. памiрае. Пахаваны на Манмартры. Усе yладаньнi на Радзiме былi сканфiскаваны. Сьпiс вывезенага дабра з Дзярэчына y Расею складаецца з 124 лiстоy. Толькi мастацкiх палотнаy ды yпрыгожаньняy было вывезена 303 пуда 25 фунтаy (каля 5 тон).

Памяць Яyстаха Каятана шануецца y Дзярэчыне. У 1999 г. мясцовыя патрыёты yстанавiлi y адноyленым касьцёле мэмарыяльную дошку:

«Яyстаху Каятану Сапегу (1797- 1860)

уладару Дзярэчына yдзельнiку нацыянальна – вызвольнага паyстаньня 1830- 1831 гг».

Яyстах Каятан Сапега (1797—1860). Партрэт 19 ст.

Яyстах Каятан меy сына Яна Паyла Аляксандра. У 1877 годзе афiцэр армii Яе Вялiкасьцi Каралевы Вялiкай Брытанii yзяy шлюб з Севярынай Урускай – Тызенгаyз, якая y якасьцi пасагу мела маёнтак Спушу, што y 12 км ад Скiдаля. Гэта стала адзiнай маёмасьцю на акупаванай тэрыторыi Вялiкага Княства некалi магутнага роду Сапегаy. Праз чатыры гады y маладой пары нарадзiyся сын Яyстах Каятан, названы так у гонар дзеда. Атрымаyшы адукацыю y Цюрыху (Швэйцарыя) i ажанiyшыся на Тэрэзе Ізабэле з Любамiрскiх, Яyстах Каятан пасяляецца y радавым маёнтку Спушы (цяпер – Старая Спуша Шчучынскага раёна). Правадыр Польшчы Юзаф Пiлсуцкi запрашае яго на дыпляматычную службу паслом у Англiю, пазьней прызначае на пасаду мiнiстра замежных спраy Польшчы. У 1921 г. бальшавiкi з немцамi падпiсалi ганебную Рыскую дамову, разадраyшы Беларусь на дзьве часткi. Яyстах Каятан не можа з гэтым пагадзiцца i пакiдае Ўрад Пiлсудскага.

Яyстах Каятан – унук (1881—1963).

«Трэба было адбудаваць Спушу з руiнаy, якiя засталiся па вайне», – успамiнае сын былога мiнiстра Яyстах Севярын, якi нарадзiyся тут 7 жнiyня 1916 г. i пражыy у Спушы з невялiкiмi перапынкамi 23 гады. Пасьля заканчэньня аднаyленчых работ палац у Спушы выглядаy вельмi прыгожа: мураваны двухпавярховы, з мансардай, галерэямi i бальконамi. Каля палаца разьлягаy прыгожы лесапарк. У 1933 г. Яyстаху Сапегу польскi yрад зьвярнуy сканфiскаваныя Расеяй у яго дзеда паyстанца маёнткi i землi. Валянцiн Дубатоyка пiша, што сярод вернутых былi Ружаны, Дзярэчын, Зэльва, Новая Мыш, Луна. Як былi yладкаваны справы з Тарасовiчамi, невядома. У 1939 г. Яyстах Каятан быy арыштаваны распачаyшымi вайну саветамi i пасаджаны y Менскую турму. Потым былi допыты на Лубянцы, сьмяротны прысуд сталiнскай « тройкi «… Але Лаyрэнцiй Берыя замянiy расстрэл на катаржныя работы на Беламор – канале. Уратаваньне прыйшло праз армiю Андэрса, з якой Яyстах пападае y Афрыку. Так род Сапегаy назаyсёды пакiдае родную зямлю. І толькi праз паyстагодзьдзя 4 верасьня 1998 г. князь Яyстах Севярын Сапега выйшаy з вагона Варшаyскага цягнiка на Гарадзенскiм вакзале.

Яyстах Севярын Сапега

Сын апошняга з Сапегаy – уладальнiкаy Луна жыy у Афрыцы y горадзе Найробi краiны Кенii. Ён не забыy сваiх каранёy. У Варшаве надрукаваны плён яго працы, прысьвечанай Бацькаyшчыне i свайму роду: васьмiсотстаронкавы фалiянт «Сапегаyскi дом» з падрабязнымi бiяграфiямi, фамiльнымi партрэтамi, апiсаньнямi маёнткаy… Пераадолеyшы 7 тысяч кiлямэтраy, князь Яyстах Сапега крочыy ля руiн Ружанскага палаца, схiляy галаву перад мэмарыяльным знакам свайму прадзеду y Дзярэчынскiм касьцёле, марыy пабудаваць невялiкi дом у Спушы…

Апошнi дзень нараджэньня y Найробi

Мястэчка ж Луна працягвала заставацца y складзе Гарадзенскай эканомii, створанай у 1588 г. з дзяржаyных маёнткаy Гарадзенскага павета. Маёнткi яе здавалiся y арэнду. Становiшча сялян эканомii было цяжкiм, але лепшым, чым у магнацкiх i царкоyных уладаньнях. Значныя страты эканомii нанесьлi войны 17—18 стст., эпiдэмiя чумы y 1709—10 гг. У другой палове 18 ст. у вынiку галоснай рэфарматарскай дзейнасьцi Антона Тызенгаyза гаспадарка аднаyляецца, уводзяцца новыя тэхналёгii y жывёлагадоyлi, садоyнiцтве… Але пасьля захопу Вялiкага Княства Расеяй маёмасьць Гарадзенскай эканомii распрадаецца i раздорваецца акупантамi. Луненскi ключ (адмiнiстрацыйная адзiнка эканомii) у складзе маёнтка Луна з вёскамi Стральцы, Жылiчы, Камянчаны, Гледавiчы, Шчарбавiчы 12 лiстапада 1795 г. быy падараваны сапраyднаму стацкаму саветнiку графу Мiкалаю Аляксандравiчу Самойлаву. Але ён чамусьцi не зьяyiyся. Луна становiцца yласнасьцю графа Мiхала Валiцкага. Род Валiцкiх вядомы y Ваyкавыскiм павеце з 1567 г. У 1821 г. маёнтак быy куплены Чахоyскiм. Згодна з другiмi дадзенымi, маёнтак стаy належаць Чахоyскiм у вынiку жанiцьбы судзьдзi Яна Чахоyскага з Верай Валiцкай. Ян Чахоyскi памёр у 1823 г., а Вера Чахоyская y 1857 г. У 1833 г. маёнтак выстаyляyся на продаж, прыносiy даход 43 000 злотых, але, напэyна, ня быy прададзены. Ад Яна, сына Аляксандра Чахоyскага, пасьля яго сьмерцi y 1858 г., уладаньнi пераходзяць да яго yдавы i дачок Аляксандры Палiксены, Эмiлii Люцыi Марыi i Актавii Эyфразiны Юзэфы. Апекуном быy князь Станiслаy Сьвятаполк Чацвярцiньскi. Юзэфа Чахоyская гербу «Окша» y 1833 г. выйшла замуж за Эдварда Матэуша Ромэра, якi стаy уладальнiкам маёнтка. Бацька Э. М. Ромэра Эдвард Ян Ромэр быy удзельнiкам вызвольнага руху, а род Ромэраy багаты на таленты, то i зьвестак аб iх жыцьцi i дзейнасьцi засталося многа. Раскажам аб тых, што мелi адносiны да Луны крыху пазьней у аддзельным апавяданьнi.

У часы мiжваенныя Луна заставалася yласнасьцю Юзэфы Ромэр i Марыi Камаровай. Яны валодалi яшчэ фальваркам Жылiчы i мелi 1400 га зямлi. Яшчэ каля iх палацу можна было yбачыць некалi багатыя рыбай ставы i стары прыгожы парк.

На тэрыторыi Волi немцы стварылi ГЕТА. Габрэi з ГЕТА былi вывезены y лягеры сьмерцi. Таму пасьля вайны амаль усе жыхары Волi абнавiлiся. На yладаньнях Тарасовiчаy былi пабудаваны майстэрнi Сельгастэхнiкi i склады Сельгасхiмii.

Палац Тарасовiчаy. 2010 г.

Палац адвялi пад клюб, краму i жыльлё. Зьнiклi клясычныя калёны, кветнiкi, парк, брама, мосьцiкi… Пасьля развалу Імпэрыi развалiлася i Сельгастэхнiка i Сельгасхiмiя. Даyно забытая назва Воля… Сярод руiн палаца i будынкаy майстэрняy, сярод заросьляy кустоyя тут дажываюць сваё жыцьцё пару дзясяткаy пэнсiянэраy, якiя з радасьцю бягуць на датэрмiновыя «выбары», бо гэта адзiнае iмгненьне, калi яны адчуваюць сябе патрэбнымi i, i y адместку сваiм няyдзячным нашчадкам, «галасуюць»…

Ромэры – апошнiя yладальнiкi Луны

Луна дарогаю сваяцтва (па iншых зьвестках куплена y 1821 г., бо расейскiя памешчыкi распрадавалi падараваную маёмасьць) перайшло y валоданьне Чахоyскiм, аб чым можа сьведчыць надпiс у Луненскiм касьцёле: «Вера з Валiцкiх Чахоyская заснула y Богу 1857 г. 21 сакавiка y веку гадоy 76. Пакой яе душы». Напэyна была яна жонкай судзьдзi, аб якiм другi надпiс у гэтым жа касьцёле гаворыць. «Тут ляжыць прах с. п. Яна Чахоyскага, судзьдзя, якi нарадзiyся 1772 г. траyня 21 дня, памёр у 1823 г., чэрвеня другога дня. Найчулей аплакваючы яго страту, сын гэты знак паставiy».

Здымак труны з фамiльнага склепу Чахоyскiх ля Луненскага касьцёла.

У час газыфiкацыi, калi капалi траншэю да касьцельнай кацельнай у 2005 г., выпадкова быy праламаны склеп ля помнiка Аляксандру Чахоyскаму i праз невялiкую адтулiну можна было апусьцiць у склеп руку з фотаапаратам. Так зьяyiyся гэты здымак.

Чахоyскiя валодалi Лунам нядоyга, бо yжо y 1833 г. у «Кур’еры Лiтоyскiм» №70/1833 была зьмешчана аб’ява, што маёнтак Луна Чахоyскiх прадаецца. У яго склад уваходзяць два фальваркi (невялiкiя панскiя службы), 5 вёсак i мястэчка, якое мае дымоy (сялянская гаспадарка адзiнка абкладаньня падаткам) хрысьцiянскiх 199, жыдоyскiх—78, душ 527. Гадавы даход з маёнтка выносiць 43 000 злотых». Няведама, цi быy прададзены i хто яго купiy. Мажлiва Ромэры, але не выключана, што маглi яны Луна атрымаць як пасаг, бо Чахоyскiя i Ромэры yзаемна раднiлiся. Вынiкае гэта з наступнага касьцельнага надпiсу: «Аляксандр i Валерыя з Ромэраy Чахоyскiя Дня 17 лiпеня 1857 г». Таксама yспамiнаная праз Э. Ажэшка Юзэфа Ромэр была y доме Чахоyскiх, а гэта было yжо y 1902 г.

Бясспрэчным уладальнiкам Луны быy муж Юзэфы, Эдвард Матэуш Ромэр. Ромэры—знакамiты шляхецкi род нямецкага паходжаньня (Romer), цэлая дынастыя, прадстаyнiкi якой унесьлi значны yклад у разьвiцьцё культуры Беларусi, Лiтвы, Украiны, Польшчы, былi пасьлядоyнымi i актыyнымi змагарамi за незалежнасьць краю, у якiм жылi. Сярод iх былi мастакi, выдаyцы, журналiсты, палiтычныя дзеячы, вучоныя.

Бацька Матэуша Эдвард Ян Ромэр (1806—1878) падчас паyстаньня 1830—1831 сябар Вiленскага цэнтральнага паyстанцкага камiтэту.

Аyтапартрэт Эдварда Яна Ромэра на вокладцы кнiжкi яго аyтарства «Выправа на воды з Лiтвы да Нармандыi».

У 1833 годзе арыштаваны i асуджаны на пажыцьцёвую ссылку y г. Волагда, аднак праз год атрымаy дазвол вярнуцца на радзiму. У 1834 усталяваy сувязь з Лiтоyскiм камiтэтам (Вiльня), таксама падтрымлiваy адносiны з эмiгранцкiм лягерам польскага «караля дэ-факта» А. Ю. Чартарыйскага. У лiпеню 1838 зноy арыштаваны за супрацу з эмiсарам Маладой Польшчы Шыманам Канарскiм., асуджаны да сьмяротнага пакараньня, замененага новай 13-гадовай ссылкай у Волагду а пазьней – у Вялiкi Усьцюг. Разам з iм у ссылцы знаходзiлася яго жонка Соф’я з Белазораy. Тут 19 верасьня 1848 года i нарадзiyся iх сын-Эдвард Матэуш Ромэр. (Поyнае iмя – Edward Mateusz Jan Oktawiusz Romer). Аб чым сьведчыць таксама эпiтафiя y Луненскiм касьцёле: «Эдвард Матэуш Ромэр нар. у Волагдзе, пм 22.11.1900 г». Пасьля вяртаньня y Вiльню быy пад наглядам палiцыi. У сваiм падарожным дзёньнiку:» Wyprawa do wоd z Litwy do Normandii: kartki z dziennika 6 czerwca – 16 listopada 1861» мiж iншым запiсаy наступнае: «Zdawalo sie, ze te czasy minely, gdy lud w meczarniach i ucisku Bogu swe zale przesyla w pesni – a oto sa obecne. Chwytano po kosciolach, do wiezienia wtracano tych, ktоrzy spiewali – a oto spiewaja, wszyscy i wszedzie». (Здавалася, што тыя часы yжо мiнулi, калi люд у муках i прыгнёце Богу свае крыyды пасылае y песьнi – але яны наяве. Хапалi па касьцёлах, да вязьнiцы yкiдалi тых, якiя сьпявалi – а сьпяваюць, усе i yсюды». ) Пад час паyстаньня 1863—1864 гг. знаходзiyся пад хатнiм арыштам.

Сям’я Ромэраy. Малюнак Эдварда Яна Ромэра (бацька Матэуша). 1829 г.

Здольны ад прыроды да мастацтва Эдвард Матэуш Ромэр вучыyся малюнку спачатку y бацькi мастака-аматара, потым у Катаяна Русецкага i Яна Зянкевiча. Скончыyшы y 1867 г. Вiленскую гiмназiю выехаy на вучобу y Акадэмiю Мастацтваy у Дрэздэн. Настаyнiкам яго быy К. Шульц. Малюнкi Э. М.Ромэра зьмяшчалiся y «Ляйпцiгскай iлюстраванай газэце». У 1870 г. ён перавёyся y Мюнхэнскую Акадэмiю Мастацтваy, дзе навучаyся пад кiраyнiцтвам Г. Аншуца, А. Сойтца, А. Ромберга, у майстэрнi баталiста Ф. Адама. Э. М. Ромэр калегаваy з эмiгрантамi былой Рэчы Паспалiтай В. Чахурскiм, Ю. Брандтам, Ю. Косакам, М. Гедымскiм. Некаторы час Э. М. Ромэр працаваy у майстэрнi Ксаверы Пiлата. Першыя працы y Мюнхэне «Вяртаньне зь ярмаркi» i «Пiкет».

З 1873 г. многа падарожнiчаy: пабываy у Вене, Меране, Варшаве.

У 1878 г. вярнуyся y Вiльню i адкрыy на Бакшце y старым доме Ромэраy, якi дастаyся яму y вынiку падзелу маёмасьцi памiж братамi, мастацкую майстэрню i карыстаyся ёй сумесна з братам Альфрэдам Тэадорам Ромэрам i сябрам Францiшкам Юргiлевiчам. 16 сакавiка 1880 г. ажанiyся з Юзэфай Чахоyскай (дачкой Аляксандра Чахоyскага i Валерыi Ромэр) i атрымаy у якасьцi пасагу Луна.

Партрэт Эдварда Матэвуша Рэмера (1885). Намаляваy яго брат Альфрэд Ромэр (1832—1897). Лiтоyскi мастацкi музэй

У гэты час пiсаy ён галоyным чынам бытавыя жанравыя сцэнкi, пэйзажы: «Завiруха», «Перад вакзалам», «Перад майстэрняй». Маляваy партрэты «Каваль», «Селянiн у футравай шапцы». Майстэрскi напiсаны «Партрэт бацькi мастака» —бацькi свайго сябра Ю. Юргiлевiча.

Шэраг твораy прысьвечаны паyстанцам 1863 г.: «Патруль», «Хацiна y лесе». У 1873 г. Эдвард Матэуш Ромэр экспанаваy свае працы y Кракаyскiм Таварыстве сяброy мастацтваy: «Адпачынак перад карчмой», «Вузкакалейка на Лiтве», «Чыгуначная станцыя», У парку», «Кулiч», «Пад таполямi», «Мяцелiца». На выставе y Варшаве палотны «Чыгуначная станцыя», «На запусты», «Пасьля работы», «Вяртаньне» былi куплены Таварыствам падтрымкi мастацтваy. У 1894 г. на выставе сучаснага мастацтва y Львове карцiна «Мяцелiца-2» была yганаравана срэбным мэдалём. Выстаyляy свае працы Эдвард Матэуш Ромэр у Парыжы, Вене, Берлiне, Мюнхене, дзе карцiна «Мая хата» атрымала прыз i была куплена прафэсарам мастацтва з Брусэля І. Дэ Гасам.

Пэндзьлю Эдварда Матэуша Ромэра належыць партрэт народнага лiтоyскага паэта Анастаса Страздаса. На палатне паyстае постаць волата. Палац, местачковыя дамы, нават ветраны млын у параyнаньнi зь iм здаюцца цацачнымi. Паэт бы магутная глыба стаiць на зямлi, сягаючы да неба. Апрануты сьцiпла, ён стамiyся, зьняy галаyны yбор i павесiy на ручку кавенькi, на якую апiраецца, у правай руцэ трымае хусьцiнку, якой толькi што выцер твар. Непакорныя валасы, шырокi твар, прасьветлены лоб, на маршчынiстым валявым задуменным твары трывога i надзея. Такое yражаньне, што паэт вандруе па вёсках i мястэчках, заклiкаючы народ да змаганьня за лепшую долю.

Партрэт народнага лiтоyскага паэта Анастаса Страздаса. Эдвард Матэуш Ромэр

Карцiны Э. М. Ромэра можна паглядзець у Народным Музэi y Варшаве («Амазонка»), Кракава («На папасьцы-2»), у Музэi Мастацтва y Вiльнi (7 работ) i y музэi Каyнаса.

Апошнiмi яго працамi былi пэйзажы з хлопчыкам на канi, зiмовая карцiна «Тры каралi» i незакончаная праца «Ад’езд дыцэзii жмудзкага бiскупа». Засталося многа эскiзаy. Акрамя карцiн ён пакiнуy мноства эскiзаy.

На працягу 20 год Эдвард Матэуш Ромэр быy уладальнiкам Луна. Цi адлюстравана y яго работах Луна? Магчыма, але адказ на гэта пытаньне чакае свайго дасьледчыка. Таму будзем спадзявацца, што сярод яго твораy ёсьць малюнкi, прысьвечаныя Луна. Трэба толькi iх адшукаць.

Зiмовы пэйзаж. Праца Эдварда Матэуша Ромэра вельмi нагадвае прыроду i рачулку Лунянку каля палацу Ромэраy у Луне

У сям’i Ромэраy было трое дзяцей. Сын Эдвард нарадзiyся y 1881 годзе, але памёр удзяцiнстве y 1901 г. Дачка Рэгiна нарадзiлася y 1882 годзе. 18 кастрычнiка 1909 г. у Вiльнi яна выйшла замуж за свайго траюраднага брата Мiхала Пiyса Пасхалiса Ромэра (1880—1945). Сын Ежы нарадзiyся y 1896 годзе i таксама мала пражыy. Уся сям’я мела клопаты са здароyем. Пасьля цяжкага запаленьня лёгкiх меy клопаты са здароyем i бацька Эдвард Матэуш Ромэр. Нягледзячы на гэта, шмат займаyся гаспадарчымi i сямейнымi справамi i да апошнiх дзён не пакiдаy маляваць.

Памёр Эдвард Матэуш Ромэр 22 лiстапада 1900 года y Луне, пахаваны y радзiннай каплiцы y Троках. Гэта дата вынiкае з цытаванай вышэй эпiтафii y Луненскiм касьцёле i папаyшай мне ксэракопii нэкралёгу, прысьвечанага Эдварду Матэушу Ромэру. Але многiя крынiцы чамусьцi падаюць iншую дату сьмерцi -10 лютага 1900 года.

Нэкралёг на сьмерць Эдварда Матэуша Ромэра

Пасьля сьмерцi брата Ежы у 1920 годзе Рэгiна стала спадкаемнiцай маёнтку Луна. Яе муж Мiхал Ромэр быy адным з галоyных iдэолягаy лiбэральна-дэмакратычнага крыла краёyцаy. У 1913—15 распрацаваy канцэпцыю новай Рэчы Паспалiтай у выглядзе канфэдэрацыi Польшчы i «гiстарычнай Лiтвы» як самастойных i дэмакратычных дзяржаy.

Пра Мiхала Пiуса Ромэра больш можна даведацца y працы: Смалянчук А. Дзёньнiк Мiхала Ромэра як крынiца па гiсторыi Беларусi пачатку ХХ ст. // Беларускi Гiстарычны Агляд. 1998. Т. 5. Сш. 1 (8); ён жа. Ромэр Мiхал Пiус //.

Але Мiхал Ромэр у Луне хiба ня быy ды i з жонкай Рэгiнай неyзабаве разьвёyся.

У мiжваенны час Луна пазаставалася yласнасьцю Рэгiны Ромэр. Гэтыя yладаньнi разам з фальваркам Жылiчы налiчвалi 1400 га. Былi y арэндзе, магчыма y Марыi Камаровай, якая y дакумэнце выступае yладальнiцай. Рэгiна сышлася з сэквэстрам Крупiньскiм. З дачкой Цэлiнай у яе былi сапсаваныя адносiны. Станiслава Швед жыхарка в. Луна гаварыла, што дачка кiнула яе, бо Крупiньскi не быy знатнага паходжаньня, а магчыма, яшчэ па нейкай прычыне. Гаспадарка Ромэраy была yзорнай. Хто i калi пабудаваy двор, невядома. Перад прыходам савецкiх войск у верасьнi 1939 г. Рэгiна Ромэр i Крупiньскi yцяклi. Драyляны палац Ромэраy, паводле Станiславы Швед, быy разабраны y 1940 г. У галоyнай браме стаяла статуя Мацi Божай, якую ксёндз Мончка аддаy у Жалудок.