Маё мястэчка Луна-Воля

Дарога была доyгай. «Адпачывалi y этапавых турмах у цеснаце, духаце i гразi. Слабыя памiралi ад тыфу цi ад страты сiл, а выжыyшыя былi этапаваныя далей аж да Омска. Сьнежныя завеi i бураны затруднялi рух. Трэба было цягнуцца па глыбокiм па калена сьнезе, ледзьве выцягваючы з гурбаноy закутыя y кайданы ногi.

Кайданы! Колькiм беларусам дастаyся такi падарунак ад расейскiх братоy! Насiлi iх над халявамi абутку, прымацаваныя рамянём да пояса. Невiдочныя для вока, пры кожным руху выдавалi востры, хоць цiхi, звон. Трэба было купiць за свае грошы спэцыяльныя скураныя падкладкi, бо без iх жалезныя абручы да крывi ранiлi ногi. Канструктары кайданаy добра папрацавалi. Кайданы давалi магчымасьць працаваць, таму iх нiколi не здымалi.

Захавалiся фатаграфii Яна Каменьскага y вопратцы ссыльнага. Высланы y Старлiтамак, Арэнбургзкай губэрнi.

Ян Каменьскi y катаржнай сярмязе, якой накрылi труну па яго сьмерцi

Ян Каменьскi прыйшоy да высновы, што толькi праца, хоць самая цяжкая, адзiны спосаб выжыць. Бо yмовы жыцьця y Омскай цьвердзi вялi да згубы здароyя. Таму накiраваньне на цяжкую працу y саляварню было сустрэта з задавальненьнем. Ранкам усiх, хто працаваy выстройвалi перад кардэгардай на дзядзiнцу турмы. Там «кандуктар» дзялiy катаржан на партыi i разьмяркоyваy на розныя работы. І гэта былi найлепшыя хвiлiны дня.

Калi цямнела i канваiр зачыняy на засаyку цяжкiя дзьверы камэры, калi было yжо вядома, што нiхто з «начальства» не прыйдзе, камэра пачынала жыць сваiм жыцьцём. Вязьнi запальвалi свае сьвечкi i кожны пачынаy займацца сваёй справай: латалi адзеньне, плялi кошыкi на продаж, iгралi y карты.

Паyстанцы yспамiналi родных, сяброy, Радзiму.

Сярод фатаграфiй, якiя зьберагае yнучка Яна ёсьць адна з пабляклым лесам крыжоy. На другiм баку дата 4 чэрвеня 1865 г. Тлумачэньне: «Пагост ссыльных у Кунгуры Пермскай губэрнi» i два вершаваныя радкi:

1864 год гэты ясна выкажа iх думкi i жарсьцi.

Таму yдзячнасьць Ім братняя, хвала Іх памяцi.

Так пражыy Ян Каменьскi цэлыя 7 гадоy. У 1871 годзе кайданы з яго былi зьнятыя i праца катаржнiка зьменена на «пасяленьне». Мог цяпер жыць пад Омскам, дазволены быy прыезд сям’i.

«Кiргiскi кароль»

Скора Лявонiя з Судзiнаy Каменьская, далiкатны профiль з цяжкiм вузлом валасоy на фота, зробленым перад выездам, з 13-гадовай дачкой Стасяй прыехала y 1872 г. да мужа. Старэйшая дачка Яна засталася y Варшаве, каб не перарываць вучобу.

Лявонiя з Судзiнаy Каменьская, жонка Яна Каменьскага

Яе лёс быy больш ласкавы, нiж гераiнi Андрэевай Карчыньскай. Былi разам. Спрабавалi будаваць жыцьцё аднова. Каменьскi – як баранiy сваiх сяльчан у Мiнявiчах—цяпер у Омску станавiyся на абарону падманваемых праз расейскiх жулiкаy кiргiзаy.

Дачка Марыя, якая нарадзiлася y Сыбiры

Тут у Сыбiры y сьнежнi 1877 г. нарадзiлася дачка Марыя, пазьней Андрэева Дмахоyская. Дзякуючы пазьнейшым запiсам Марыi, засталiся yспамiны аб жыцьцi сярод кiргiскiх стэпаy. А яшчэ быy сын, але гэта дзiцё было заслабое, каб перажыць марозную сыбiрскую зiму. Марыя перажыла некалькi такiх зiмаy. Помнiла аулы y кiргiскiх стэпах з некалькiх кiбiтак i юрт цi палатак з шэрага лямцу. Цёмнарудыя кiргiскiя дзецi да 7 гадоy амаль голыя шукалi цяпла y попеле вогнiшча. Вогнiшча гарэла yвесь час на плоскiм камянi, разьмешчаным пасярод юрты, напаyняючы яе едкiм дымам, нягледзячы на дзiрку y даху.

Помнiла старога Кiргiза, аб якiм гаварылi, што ён сьвяты, бо зьдзiyляy ня толькi ссыльных паyстанцаy, але i yсё племя тым, што спаy голы на сьнезе y любы мароз.

Паyстанцы 1963 г. у ссылцы. Зьлева стаiць Ян Каменьскi

Ян Каменьскi распавядаy аб кiргiзах, што былi шчырыя, удзячныя i yчцiвыя. Калi кiргiз знаходзiy у стэпе сярэбраную падкову, то не падымаy яе гаворачы: «Няхай яе забярэ той, хто згубiy». Займалiся паляваньнем, земляробствам, пасьвiлi жывёлу i бессаромна эксплуатавалiся царскiмi чыноyнiкамi i купцамi. «Чыноyнiкам» павiнны былi плацiць «ясак» – данiну, а купцы з Омска, прывозячы да аулаy соль i другiя тавары першай патрэбы, выкарыстоyвалi прастадушша сваiх вузкавокiх клiентаy i абманвалi iх немiласэрна. Таму кiргiзы былi глыбока yдзячны Яну Каменьскаму, якi баранiy iх, таргаваyся, лiчыy i спрачаyся з неyчцiвымi купцамi.

Малая Маня бачыла, як гасьцiнна вiталi бацьку ва yбогiх юртах, садзiлi ля вогнiшча на лямцавым дыване i частавалi кумысам, якi налiвалi са скураной торбы y драyляныя кубкi, як частавалi варанай без солi канiнай, якую даставалi з катла рукамi. Гаспадар юрты разрываy мяса на кавалкi i падаваy гасьцям адразу y рот. Трэба было мець многа добрай волi, каб прыняць такi, выплываючы з глыбiнi сэрца, пачастунак. Помнiла yжо iншыя сцэны з вулiц Омска. «Калi кiргiз прыяжджаy у горад, а падыходзiy час малiтвы, то злазiy з каня, расьсьцiлаy пасярод вулiцы свой лямец i сядаy на яго для выкананьня малiтвы з падкручанымi пад сябе нагамi. Тым часам расейскiя хлопцы, а, нават, i дарослыя штурхалi яго, цягнулi за лямец, сьмяючыся, каб пакацiць кiргiза. Калi на такую сцэну трапляy Каменьскi, то разганяy «жартаyнiкоy», заслугоyваючы yсё большую павагу кiргiзаy. Расейскiя чыноyнiкi незадаволена yспрымалi папулярнасьць паyстанца i iранiчна называлi яго «кiргiскiм каралём», але перашкодаy яму не чынiлi.

Цюрма для паyстанцаy-катаржан каля салянага промыслу y Соль-Ілецку

Праз некалькi гадоy Ян Каменьскi атрымаy дазвол на жыцьцё y самым Омску. Быy гэта y тыя часы адзiн з буйнейшых гарадоy Сыбiры, дзе разьмяшчалася рэзыдэнцыя генэрал-губэрнатара Заходняй Сыбiры. Але дамы y Омску былi yсе драyляныя, а вулiцы без бруку. Не было кнiгарнi, бiблiятэкi, нават газэты, яшчэ не было чыгункi, якая б злучала Омск з эyрапейскай часткаю Расеi.

«Кiргiскi кароль» стаy працаваць у краме, якая належала паляку Паyлоyскаму, таксама ссыльнаму. Калi Паyлоyскi атрымаy дазвол на вяртаньне на Радзiму, Ян Каменьскi адкупiy краму, вёy справу разам з жонкай i старэйшай дачкой аж да таго часу, калi пасьля 20 гадоy ссылкi, дзякуючы Манiфэсту цара Аляксандра ІІІ, змог вярнуцца на Радзiму, сардэчна разьвiтваючыся з кiргiскiмi прыяцелямi. Захавалiся аб’явы аб продажы тавараy «складу Варнаyскага» у Омску. Прадавалася абсталяваньне крамы, вазы i конi, а нават партыя францускiх вiн. Аб’ява ад 14 лiстапада 1886 г. Але толькi 14 лiпеня 1887 г. падарожнiкi прыбылi y Гродна.

Вяртаньне на Радзiму

Падарожжа было цяжкiм i доyгiм. З Омска вырушылi суднам, праз Уральскiя горы перапраyлялiся на конях, потым зноy на караблi да Нiжняга Ноyгарада. Адтуль чыгункай да Масквы i далей ужо да роднага краю. Элiза Ажэшка радасна вiтала вяртаньне «кiргiскага караля» да Мiнявiч.

«Гурточак наш пабольшваецца праз пасяленьне панства Каменьскiх, якiя yжо ад арэнды свае землi атрымалi i стала на ёй пасяляюцца», – пiсала y пiсьме да Карловiча.

Ян Каменьскi адваяваy частку канфiскаванай маёмасьцi для двух дачок, народжаных перад паyстаньнем.

«А зямля! Божа! (…) Я кожную расьлiну, кожную кроплю вады, кожны яе камень любiy», – гаворыць яго словы герой рамана «Над Нёмнам». Калi y 1888 г. – перадапошняе лета y Менявiчах—прыехала спадарыня Элiза Ажэшка над Нёман, астанавiлася «100 крокаy» ад дому Каменьскiх «што нам спраyляе вялiкую прыемнасьць, бо ёсьць высакародныя, мiлыя i шчыра з намi пасябраваныя, засмуткавала, бачачы, як далёка жыцьцё зноy паyтарыла дзеi яе рамана, як Каменьскi, так як Бенекдыкт, з цяжарам ратаваy менавiта «Корчын». «Ён па дваццацi колькi гадох выгнаньня першы год на сваiм кавалку зямлi гаспадарыць, але што скажу? Адразу паразу неyраджаю мець будзе, бо на палях ад вялiкай сушы yсё жаyцее i чарнее. Так вось лёсы спрыяюць сваiм абранцам». 8 гадоy бiтвы былi яшчэ перад Янам Каменьскiм.

Вясною 1896 г. ужо горка пiсала Элiза Ажэшка: «Мы y гэтыя днi глыбока засмучаныя цяжкаю хваробаю многагадовага сябра нашага i многазаслужанага патрыёта спадара Яна Каменьскага. Яшчэ жыве, але на думцы лекара, не толькi днi, але гадзiны яго палiчаны. Меншае нас тут меншае, а нашчадкi – на жаль – пад Волгай i Амурам».

Памёр 31 сакавiка. «…Знаходзiмся пад смутным цёмным уражаньнем сьмерцi Яна Каменьскага. Амаль не хочацца верыць, што яго больш не yбачым.

Знаходзяцца y нас дзьве яго дачкi, улюбёнае бядацтва y жалобе, сплаканае i прыгнечанае».

А y пiсьме да свайго прыяцеля Леапольда Мэыэта панi Элiза пiсала: «Уладальнiк Мiнявiч пан Ян Каменьскi разам з жонкай i дочкамi гэтым летам з Сыбiры вярнуyся. Знала гэтых людзей ад найраньнейшай маладосьцi, з радасьцю iх сустрэла, але сапраyдную раскошу спраyляе багаты вобраз гэтага дзельнага i yчцiвага чалавека, праyдзiвага мучанiка iдэi i любовi, вiтаючага па дваццацi некалькiлетняй адсутнасьцi роднае месца, адпачываючага ад кайданаy i падзямельляy катаржнiка, ад лягчэйшых, але таксама цяжкiх пакутаy пасяленца, роднае паветра, родныя гукi i выгляды.

Быy гэта y часах рэвалюцыйных адзiн з найгарачшых i найуплывовых паплечнiкаy справы люду на Лiтве, таму халопы вiталi яго грамадою з узрушаючымi да глыбiнi праявамi памяцi i yдзячнасьцi».

«У глыбiнi, над цёмнай калянадай пераплеценых гольлем елак, ахiнуты iхнiм ценем, узвышаyся невялiкi пагорак, даyгаваты i з такiмi схiламi, падобны не то на вал, не то на курган, вiдаць, калiсьцi насыпаны рукамi людзей, i як уся гэта паляна, зарослы няроyнымi гарбатымi кусьцiкамi травы.

Ян моyчкi пагорак гэты Юстыне паказаy, яна таксама моyчкi кiyнула галавой; знала, што гэта сумесная магiла.

– Колькi? – цiха запытала.

– Сорак – адказаy…» – так апiсвае Элiза Ажэшка месца пахаваньня 40 паyстанцаy у лесе ля Мiнявiч. Тут па яе вэрсii пахаваны i Андрэй Карчыньскi—прататыпам якога стаy Ян Каменьскi.

Крыж на магiле 40 паyстанцаy у Мiнявiчах

А на магiле-кургане 40 паyстанцам, тымi, хто помнiць i ганарыцца, пастаyлены памятны крыж. Сюды прыяжджаюць патрыёты з Польшчы, каб ушанаваць памяць змагароy за Свабоду i Вольнасьць. Заyсёды тут ёсьць кветкi i бела-чырвоныя стужкi. Але няма бел-чырвона-белых, нi чырвона-зялёных. Яшчэ не прыйшла пара, яшчэ не прачнулiся беларускiя патрыёты…

Дызайнерам помнiка y Мiневiчах зьяyляецца Ядвiга Бачыньска, iнiцыятарам – ксёндз Адам Руднiцкi, тагачасны парафiяльны сьвятар у Луне. «Па iнiцыятыве сьвятара Адама Руднiцкага палякi, якiя жывуць у Луне i ваколiцах, разам са студэнцкай моладзьдзю з Польшчы yзялiся за будаyнiцтва помнiка. Помнiк мы пабудавалi сваiмi рукамi y 1993 годзе да 130-годзьдзя Паyстаньня. […] Запiс пра падзею ёсьць у парафiяльнай кнiзе Лунна ад 1993 года» – пiша Ядвiга Бачыньска.

Але Ян Каменьскi выжыy. Адбыy катаргу i вярнуyся на радзiму. Пахаваны ён на парафiяльных могiлках у Луна. Сьцiплы помнiк з надпiсам: «Grоb rodziny Kamenskich» патрабуе рамонту i дагляду.  На жаль пакуль не прыходзяць на магiлу паyстанца 1863 г. нi школьнiкi, нi беларускiя патрыёты. Варта было б стварыць такую традыцыю. Наведваюць магiлу толькi сябры Зьвязу палякаy на Беларусi, прадстаyнiкi Косульства РП i польскiя турысты.

Помнiк на магiле Яна i Лявонii Каменьскiх на могiлках у Луне

Мiж тым Элiза Ажэшка аб Паyстаньнi на Беларусi пiша: «Паyстаньне тут было больш зацятае, больш упартае чым у Каралеyстве. Самыя мужныя i шляхетныя, найгарачэй мiлуючыя загiнулi ад кулi, ад ссылкi, ад эмiграцыi. Засталiся за малым выключэньнем самыя слабыя, самалюбiвыя i парадзiлi, а пасьля выхавалi дзяцей пад чорнымi крыламi тэрору, у трывозе, у згрызьлiвай турбоце, у прынiжэньнi, у сумневе (…). Край наш заняла глухая цёмная ноч…».

Каралева польскай прозы i пакутлiвай праyды

Трапiць страла y сэрца – вынь яе,

упадзе жменя гразi на галаву —

сатры яе, а з ранаю i плямаю,

якую час змые – змагацца далей.

Элiза Ажэшка