Маё мястэчка Луна-Воля

Беларускiя, польскiя i лiтоyскiя патрыёты рашылi выкарыстаць сытуацыю, каб вызвалiцца ад акупантаy. У канцы 1850-х гг. i пачатку 1860-х на Беларусi, у Польшчы i Лiтве yзьнiклi канспiратыyныя арганiзацыi, а з восенi 1861 г. падрыхтоyку паyстаньня ачолiy Камiтэт у Вiльнi. Генэрал-губэрнатар Мiхаiл Мураyёy называе нашу краiну «самой мяцежной колонией России».

3 верасьня 1861 года Гродна i губэрня абвешчаны на ваенным становiшчы (зьнятае 28 кастрычнiка 1862 г. i зноy абвешчана 26 студзеня 1863 г.). Яшчэ y сакавiку 1861 г. з бацькаyскай Якушоyкi з мэтай стварэньня кансьпiратыyнай вызвольнай арганiзацыi y Гародню накiраваyся Кастусь Калiноyскi. Сярод iншых у Гарадзенскую арганiзацыю yвайшлi Валеры Ўрублеyскi, Эразм Заблоцкi, Ян Заржыцкi i Ян Ваньковiч. З лiпеня 1862 года пачынае выпускацца Кастусём Калiноyскiм «Мужыцкая праyда» – першая рэвалюцыйна-дэмакратычная газэта y Беларусi.

«У нас, дзецюкi, адно вучаць у школах, каб ты знаy чытацi па-маскоyску, а то для таго, каб цябе саyсiм перарабiцi на маскаля… – зьвярталася газета да простага люду. – За тое, што мы цару 25 лет на войнах служым без людскай стравы i адзежы, мала таго, што не дае шляхецтва, но, сабача юха, не дае нават куска зямлi, каб, хаця цяжка гаруючы, дабiцiся да спакойнай смерцi… А што грэху набярэшся перад Богам, спрыяючы маскалю, таго нiколi Бог не даруе. Ідзе француз давацi вольнасьць мужыкам, бунтуюцца местачковыя да i маладзёж за сваю i нашу вольнасьць i веру, а мы-то даем рэкрута, i нашымi грудзямi цар маскоyскi застаyляецца, i нашымi рукамi yсмiрае бунты… Ён-то, перакупiyшы многа папоy… плацiy грошы, каб толькi пераходзiлi на праваслаyе, i, як гэты антыхрыст, адабраy ад нас нашу справядлiвую yнiяцкую веру i пагубiy нас перад Богам навекi, а зрабiy гэта для таго, каб мог нас без канца драцi, а Бог справядлiвы не меy зьлiтаваньня над намi».

«Падумайце добра да, памалiyшыся Богу, станьма дружна разам за нашу вольнасьць! Нас цар нiц не падмане – не падвядуць маскалi: няма для iх у нашых сёлах нi вады, нi хлеба, для iх мы глухiя i нямыя – нiчога не бачылi i не чулi. А пакуль яшчэ пара, трэба нашым хлопцам спяшаць з вiламi ды з косамi там, гдзе дабiваюцца волi да праyды, а мы, iх бацькi да жонкi нашы, сьцерагчы будзем да yведамляць, адкуль на iх сягне нячыстая маскоyская сiла, да ад душы памагаць усялякiмi спосабамi дзецюкам нашым, што за нас пойдуць бiцца. А будзе y нас вольнасьць, якой не было нашым дзядам ды бацькам», – заклiкае Кастусь Калiноyскi y «Мужыцкай праyдзе».

Шырокую дзейнасьць разгарнуy Кастусь Калiноyскi на Гарадзеншчыне. Валеры Ўрублеyскi стаy ваенным начальнiкам Гродзенскага ваяводзтва, будучы генэрал Парыскай камуны. У губэрнi паyстанцы yтварылi акругi, адпавядаючыя 5-цi станам. Цывiльным кiраyнiком Гродзенскага павету быy прызначаны Ян Каменьскi yладальнiк Мiнявiч з Луненскай воласьцi. Ян Каменьскi заслугоyвае таго, каб аб iм i яго лёсе было расказана падрабязьней, што будзе зроблена y аддзельным апавяданьнi пазьней.

«Кастусь Калiноyскi сярод паyстанцаy 1863 г.» Карцiна Пётры Сергiевiча

Унук паyстанца Язэпа Шамета з в. Дубраyляны (апошнi час жыy у Седзянеyцах) успамiнаy, што яго дзед быy сувязным паyстанцкiх атрадаy, што y нашай мясцовасьцi дзейнiчала каля трох тысяч паyстанцаy, узброеных драбавiкамi, шаблямi, пiкамi ды косамi. Пасьля паразы каля Кнышава Язэп Шамет вывез з поля бою параненага паyстанца Жалезьнякоyскага з в. Хамiчы, а самому yдалося пазьбегнуць палону. Мясцовыя сяляне вялiкай актыyнасьцi y паyстаньнi не праявiлi, але калi паyстанца агiтатара з в. Камянчаны Івана Алiзара арыштавалi, то 30 сялян зьяyiлiся y Луненскае валасное праyленьне, зьбiлi старшыню Малашку i вывезьлi y невядомым накiрунку. Але на самой справе «Малашка (Malaszko) Ян, с. Шымона, войт Лунна, быy арыштаваны y першыя днi сакавiка 1866 г. [? памылка – 1863] за захаванне паyстанчай лiтаратуры. У той час меy 45 гадоy», гэта значыць – быy паyстанцам.

Невядома, якую пазыцыю y адносiнах да паyстаньня занялi гаспадары маёнтка Луна, але ён не быy абкладзены часовым зборам з маёнткаy памешчыкаy польскага паходжаньня на yтрыманьне сельскiх каравулаy у пэрыяд з 1 кастрычнiка 1863 г. да 1 мая 1864 г. Сельскi каравул у Луна складаyся з дзяржаyных сялян Ваyпянскага i Дубнаyскага вясковых грамадзтваy, якiя забясьпечвалiся хлебам з запасных абшчынных магазынаy, а грашовыя сродкi выдзялялiся з харчовага i мiрскага капiталаy.

22 лiпеня 1863 года Гродзенскi губэрнатар Уладзiмiр Бобрынскi па прапанове Вiленскага генэрал – губэрнатара Мiхаiла Мураyёва распараджаецца «о строжайшем запрещении женщинам носить траур, а мужчинам польские национальные костюмы или же другие революционные знаки». Аб'ява аб гэтым была надрукавана y «Гродненских губернских ведомостях» i аддзельнымi публiкацыямi.

У І864 г. Паyстаньне было задушана, а Кастусь Калiноyскi 22.03. І864 г. павешаны на Лукiскiм пляцы y Вiльнi i тайна пахаваны, каб i магiлы яго не было. У «Лiсьце з-пад шыбенiцы» ён пiсаy для свайго народу: «…Браты мае, мужыкi родныя. З-пад шыбенiцы маскоyскай прыходзiць мне да вас пiсацi, i, можа, раз астатнi. Горка пакiнуць зямельку родную i цябе, дарагi мой народзе. Грудзi застогнуць, забалiць сэрца, – но не жаль згiнуць за тваю праyду… Няма ш, браткi, большага шчасьця на гэтым сьвеце, як калi чалавек у галаве мае розум i навуку… Но як дзень з ноччу не ходзiць разам, так не iдзе разам навука праyдзiва з няволяй маскоyскай. Дапокуль яна y нас будзе, у нас нiчога не будзе, не будзе праyды, багацтва i нiякай навукi, – адно намi, як скацiнай, варочаць будуць не для дабра, но на пагiбель нашу… Бо я табе з-пад шыбенiцы кажу, Народзе, што тагды толькi зажывеш шчасьлiва, калi над табою Маскаля yжо не будзе.

Твой слуга

Яська-гаспадар з-пад Вiльнi».

Варта сказаць пра жанчын, якiя актыyна, цi yскосна yдзельнiчалi y змаганьнi, душой i сэрцам падтрымалi яго высокiя iдэi.

Пад наглядам палiцыi па Гродзенскай губэрнi за спачуваньне Паyстаньню i yдзел у iм знаходзiлася 64 кабеты. Многiя жанчыны паехалi y Сыбiр за сваiмi мужамi. Некаторыя несьлi гэты крыж разам са сваiмi дзецьмi: Канстанцыя Сядлецкая i дачка Сафiя, Владычанская Яна з дачкой Вiкторыяй, Малевiчова Людвiка з дачкою Аляксандраю Лявонiя Каменьская з дачкой Марыяй i сынком, якi памёр у Сыбiры…

У 1863 г. у Гродзенскую турму былi кiнуты 638 чалавек, з iх – 36 жанчын. Найчасьцей – шляхецкага паходжаньня i высокага сацыяльнага статусу: жонка «предводителя дворянства Гродненского уезда» Севярына Ромэра – Тэадора, сёстры Людвiка i Крыстына Нарбуты i iнш.

Аб вялiкай самаахвярнасьцi жанчын i нялюдзкасьцi, дзiкай жорсткасьцi царскай жандармэрыi сьведчыць i тое, што y турму кiнулi жанчын разам з дзецьмi: Казiмiра Высоцкая i трое маленькiх дзяцей – Казiмiр, Мар'яна, Станiслава; Канстанцыя Высоцкая i дочкi Аyгусцiна i Тэрэза; Антановiч Канстанцыя з дачкою Юлiяй i 4-х гадовым сынам Казiмiрам i iнш.

Ссылалi жанчын i за непасрэдны yдзел у Паyстаньнi: Каралiна Станiшэyская y Цвер за збор ахвяраваньняy i перадачы ежы паyстанцам, Багдановiч Эвелiна y Кастраму – за збор ахвяраваньняy для сем'яy паyстанцаy i шмат iнш.

Пратэст жанчын працягваyся i пасьля падаyленьня паyстаньня, набываy цiкавыя формы. Кабеты масава пачалi апранаць жалобнае адзеньне з сымбалiчнымi знакамi – чорная доyгая сукенка, абшытая чырвонай i блакiтнай стужкай, чорны капялюш, на якiм знаходзiлася спражка герба Паyстаньня. Найбольш распаyсюджана гэтая зьява была y Вiленскай i Гродзенскай губэрнях.

Пратэст жанчын набыy такi масавы характар, што царскi yрад быy вымушаны прыняць самыя жорсткiя меры i iнструкцыi: «Принять меры к прекращению преступных манифистаций, воспретить носить траур и другие мятежницкие знаки… начали эти беспорядки в здешнем крае женщины…».

Ад тых часоy каля в. Мiнявiчы засталася магiла-курган 40 паyстанцам.

Штогод патрыёты yшаноyваюць памяць паyстанцаy. На што yлады адказваюць затрыманьнямi, арыштамi i штрафамi.

Ушанаваньне Паyстаньня 1863 у Сьвiслачы скончыyся затрыманьнямi

Ян Каменьскi-паyстанец

Загiнем, – добра, але гэты наш крык, крывёю i сьлязьмi сплываючы, застанецца y паветры, i тым, што пасьля нас прыйдуць, памерцi не дасьць, i сонных зрываць будзе з пуховых пасьцеляy, i стане сном чорным i сном залатым народу, i лупцуючым яго да вечнай барацьбы пугай, а тады толькi адгучыць, калi пераможа-iдэя. Элiза Ажэшка «Gloria victis» – «Слава пераможаным»

Цывiльны начальнiк Гродзенскага павету

У кастрычнiку 1862 г. кiраyнiком Лiтоyскага правiнцыяльнага камiтэту стаy Кастусь Калiноyскi. У канцы сакавiка 1863 г. ён зноy прыяжджае y Гародню з усiмi паyнамоцтвам, i як рэвалюцыйны камiсар ваяводзтва.

«Дзяцюкi, – зьвяртаецца К. Калiноyскi да сялян – Жывучы пад рондам маскоyскiм, кожны ведае, што ён нас абдзiрае i глумiць, но мала хто добра падумаy, чы можна ад яго спадзявацiся чаго-лень для нас альбо для дзяцей нашых?» І y канцы пiсьма: «Так з гэтага пiсьма i вiдна: што няма чаго ждацi ад нiкога, бо той толькi жне, хто пасее. Дык сейце ж, Дзяцюкi, як прыйдзе пара, поyнаю рукою, не шкадуйце працы – каб i мужык быy чалавекам вольным, як е на цалюткiм сьвеце. Бог нам дапаможа!!!

Яська-гаспадар з-пад Вiльнi.

Каштуе грошы 5».

Кастусь Калiноyскi i Валеры Урублеyскi ствараюць рэвалюцыйны камiтэт партыi «чырвоных», аб’ядноyваюць пяць паветаy. Сябрамi камiтэта сталi Баляслаy Заблоцкi, Аляксандар Гiнтаyт, Ян Ваньковiч, Станiслаy Сонгiн, Ян Казлоyскi, Фелiкс Ражанскi, Ян Заржыцкi. Камiсiю апекi y складзе жаночага камiтэта ачольвае Элiза Ажэшка. Гродзенская губэрня дзелiцца на два ваяводзтва – Гродзенскае i Берасьцейская.

Цывiльным начальнiкам Гродзенскага павету быy прызначаны Ян Каменьскi yладальнiк Мiнявiч з Луненскай воласьцi.

Ян Каменьскi названы Элiза Ажэшка «рыцарам з брыльянтавай душой» паслужыy ёй прататыпам Андрэя Карчыньскага y рамане «Над Нёмнам», а маёнтак Мiнявiчы названы y рамане Карчынам, у 1862 г. зьвярнуyся да люду: «Мацi Бацькаyшчына прыгавораная да сьмерцi, як жа дзецям яе не плакаць… Павер у Мiласэрдзе Божае, большае за грахi народу, малю братоy сваiх у поyным зьяднаньнi выйсьцi на адно поле, поле бiтвы, са штандарам са знакам Арла i Пагонi i Мiхала Анёла, да адной мэты, якой ёсьць вызваленьне Бацькаyшчыны».

Герб Паyстаньня: Белы Арол – Герб Польшчы, Пагоня – Герб ВКЛ (Беларусi), Сьвяты Архангел Мiхаiл – Герб Русi (Украiны)

Вядома пра Яна Каменьскага, што ён нарадзiyся 16 сьнежня 1827 г. у фальварку Камянец пад Заблудавым.

Верагодна, дзед Яна Каменьскага – Мiхал Ігнат Каменьскi (нарадзiyся y 1758 годзе y Ленчыцы, памёр у 1815 годзе y Раскошы) – дывiзiённы генэрал Варшаyскага княства.

Пасьля заканчэньня кадэцкага корпусу y 1770—1776 паступiy 1 верасьня 1777 у 5 полк франтавой гвардыi кароннай у званьнi прапаршчыка. Пасьля праходжаньня нiжнiх афiцэрскiх чыноy ён атрымаy званьне y маёра y 1789. У 1790 стаy падпалкоyнiкам. У 1792 годзе ваяваy супраць расейскай iнтэрвэнцыi. Ён вызначыyся пад Вiшняполем, атрымаy у 1793 годзе званьне палкоyнiка 5 палка франтавой гвардыi i стаy кавалерам Крыжа Ордэна Вiртуцi Мiлiтары. 10 красавiка 1794 года пасьля yзнагароджаньня y баi пад Шчэкацiнамi авансаваy у генэрал-маёры. Пад Мацеевiцамi трапiy у расейскi палон. Узнагароджаны Залатым пярсьцёнкам Радзiма Абаронцы Свайму №20. У 1795 дзякуючы намаганьням калегаy ён здабыy свабоду i абгрунтаваyся на ралi. У 1808 годзе служыy у Генэральным штабе Армii Варшаyскага Княства. У 1809 годзе ваяваy пад Рашынам, за Замосьце, з генэралам А. Ражнецкiм, заняy Львоy i арганiзоyваy там Часовы yрад. Паддаyся на выхад у поле расейцам, якiя як «саюзьнiкi» выцiснулi яго з Малапольшчы Ўсходняй. У адсутнасьць сiл для абароны вёy з iмi партызанскую вайну. У 1810 ваенны камэндант Сядлецкага дэпартамэнту. Удзельнiчаy у Напалеонаyскай кампанii 1812 года, камандаваy коннай дывiзiяй V Польскага корпуса Вялiкай Армii. Як камандуючы франтавой аховай Вялiкай Армii пацярпеy паразу пры Раманаве. Камэндант Смаленска. Цяжка паранены падчас баявых дзеяньняy у абароне маршала Оyдзiнота трапiy у палон. Вярнуyся з Расеi y 1814 г. у Сядлецкi дэпартамэнт, бо тут у 1814—1815 гадах арандаваy фальварак Лiтоyнiкi. Памёр 31 сьнежня 1815 года (1 студзеня 1816 года) у Раскошы блiзу Бялай, пахаваны пры касьцёле Сьвятой Ганны y Бяла-Падляскай.

Бацька Яна Юзаф Каменьскi (нарадзiyся y 1789, памёр 5.1842) сын Мiхала Ігнацiя y 1806 годзе, як кадэт паступiy у 2-й Полк Кавалерыi Варшаyскага Княства, у 1807 г. стаy падпаручнiкам Француска – польскай гвардыi, а y 1808 г. лейтэнантам. Адбыy кампанiю супраць Прусii 1807 г. У 1808 годзе быy удзельнiкам баёy у Гiшпанii, а y 1812 годзе выступiy з Напалеонам на Маскву. У 1809 г. узнагароджаны Кавалерскiм крыжам Ганаровага легiёна, у 1820 г. – ордэнам Сьв. Ганны II клясу. У 1812 годзе ён быy ужо падпалкоyнiкам 19 Палку Уланаy Лiтоyскiх, у 1825 годзе – камандзiр 4-га Коннага стралковага палку, а y 1831 г. – брыгадным генэралам. Маршалак Гродзенскага палку, паyстанец лiстападавы – брыгадны генэрал, прыгожы бляндын i яго велiкавокая прыгажуня жонка Разалiя Мразоyская —бацькi Яна Каменьскага – паyстанца – абодва ляжаць у Луне каля касьцёла.

Пасьля заканчэньня вядомай гiмназii y Сьвiслачы i атрымаyшы дадатковую навуку y Маскве, Ян Каменьскi загаспадарыy уласнасьць у Мiнявiчах, якая належала яго роду з ХVІІ ст. Двор у Мiнявiчах стаy месцам кантактаy, складам i кузьняй зброi для паyстанцаy.

Элiза Ажэшка так апiсвае паyстанцаy, з каторымi мела непасрэдны кантакт у Кобрынскiм павеце: «Мноства постацей i твараy, вялiкая разнастайнасьць iх афарбоyкi i выразу. Ёсьць тут сыны дамоy заможных, дзецi дастатку i элеганцыi, з нясьцёртай плямай iх у рухах i адзеньнi. Ёсьць маладыя вучоныя, дзецi думкi i ведаy, з не пазбытым iх сьвятлом на чолах i y вачах. Ёсьць усе амаль лясьнiчыя з плячамi шырокiмi, позiркамi крыху панурымi, але хуткiмi, для пранiкненьня скрозь гушчы i змрокi прыстасаванымi. Ёсьць уся моладзь двароy дробнашляхецкiх, шпаркая, сьмелая, з усьмехамi, лёгкiмi размашыстымi рухамi. І ёсьць яшчэ некалькi постацяy кволых, найменш выразных, прыдатныя быць ценямi, каторыя iдуць за тымi. Гэтых з мястэчак, дзе-нiдзе з вёсак халопскiх, якiхсьцi можа дарог памылковых i нешчасьлiвых прывялi сюды заклiкi, каторыя сонныя душы страсянулi, надзеi будучынi лепшай, каторыя шаром сплылi на злую сучаснасьць».

Ян Каменьскi

Гарачы абаронца народнай справы Ян Каменьскi братаyся з засьцянковай (дробнай) шляхтай i быy у добрых адносiнах з сялянамi y сваiх уладаньнях. Але менавiта адзiн з халопаy, нейкi Глэмбоцкi, злакомiyся на юдзiны срэбранiкi i данёс царскiм жандарам, што y Мiнявiцкiм двары хаваюць зброю ды адлiваюць кулi. Быy арыштаваны 12.VI. 1863 г. (Вiленскi генэрал-губэрнатар Мураyёy-вешальнiк выдаy загад аб узнагародзе за кожнага выдадзенага паyстанца.)

Сьмяротны прысуд

Рота жандараy расейскiх спалiла дом.

Ян Каменьскi «посредник для дел владельцев» нёс службу, як абраная асоба. Вiленскi генэрал-губэрнатар Мураyёy-вешальнiк выкарыстаy дадзеныя яму царом надзвычайныя правы адносна дзяржаyных службоyцаy i выдаy Яну Каменьскаму сьмяротны прысуд, якога ня меy права рабiць для чыноyнiкаy цывiльнай службы.

«Бацька, прысуджаны да расстрэлу, стаяy ужо прывязаны да слупа, чакаючы на экзэкуцыю, калi y астатнюю хвiлiну надышоy царскi манiфэст, каб што дзясятага асуджанага (была гэта экзэкуцыя вялiкай колькасьцi паyстанцаy) ад кары сьмерцi вызвалiць, а выслаць у Сiбiр на пажыцьцёвую катаргу. Бацька быy тым дзясятым» – пераказвае yспамiны дачкi Яна Каменьскага Марыi яе дачка yнучка Яна.

«Бачыла напад пераможцаy, расьпiхваючых усiх ва yсiх месцах, таптаyшых усё, што было нашым: на рэшткi людзей, застаyшыхся на зямлi, на мову, рэлiгiю, звычаi.

(…) Ня толькi не перабольшваю, але на чвэрць не магу заключыць тысячнага зьместу той трагедыi, каторая полымем i мячом ударыла y мае дваццацiгадовыя вочы i сэрца» – пiсала y пiсьмах Элiза Ажэшка.

Быy тады Ян Каменьскi мужам i бацькам. З Лявонiяй Станiславай з Судзiнаy меy дзьве маленькiя дачкi: 8-гадовую Янку i 6-гадовую Станiславу. З цяжкiм сумам пакiдаy Мiнявiчы, застаyляючы, па iх канфiскацыi, сям’ю на волю лёсу.

«Чалавек гэты, такiм, якiм быy у маладосьцi, паслужыy мне як вобраз Андрэя Карчыньскага з той розьнiцай, што той загiнуy, а гэты многа гадоy на катарзе, а затым, там дзесьцi y стэпе», – пiсала Элiза Ажэшка.

Аб далейшым лёсе Яна захаваy зьвесткi яго yнук Станiслаy Дмахоyскi, якi жыве y Варшаве, сын наймалодшай дачкi Яна i Лявонii Каменьскiх, Марыi. Яна прыйшла на сьвет у Омску, i потым многа расказала сыну аб сыбiрскiм жыцьцi дзеда. Захавалася шмат розных лiстоy i фатаграфiй. На адной з iх на адваротным баку надрукавана: «Фотография при С-Петербургской тюремной крепости». Значыць праз Пецярбург везьлi ссыльных у Сiбiр. Ян Каменьскi—кропля y пятай самай крывавай хвалi рэпрэсiй 1863—64 гадоy. Яна yражвае сваiмi маштабамi—128 чалавек былi пакараны сьмерцю, 12 483 адпраyлены на катаргу i пасяленьне y Сiбiр, арыштанцкiя роты.