Бабалардын жанырыгы

Алардын арасында алдуу-к?чт?? адамдар бар эле эгерде Чыныбай тийишсе, жазасын кайра берип коймок.

Кысымчылыкка Беккулу атанын балдары дагы калышты. Эл башка жакка конуш тандап жаткан со?, баары тынсыздана башташты. Аларга да жакшы конуш керек эле.

Ошентип Т?м?нбай менен Абадан жакшы конуш тааап келишти. Жа?ы конушту жакшылап байкап келиш ?ч?н дагы бир топ аксакалдар, жигиттер ат минип К??д?й жерине келип баш аягын байкоого алышты.

Боор эти менен б?тк?н жерден кет?? баардыгына оор болду. Эркектер д?б?-д?б? т?з?? жерлердеги тай минип чапкан жерин, к?ч к?ч?рг?н аймагын карап коштошуп жатышты.

– К?чс? к?ч?л?, башка арга калбай калды.

– Эмне кылабыз колубуздан эч арга келбей калды.

– Тагдыр жазмыш ушул экен.

Беккулу атанын ?ч баласынын тукумдуры ?ч ак боз бээ чалып арбакка куран окутушту.

Алар к?чт? баш аламан туш келди кылбай тартип менен к?ч?р??н? ойлоп жатышты. Ыйык атанын тукумдары улуулата к?чм?й болушту. Э? биринчи к?чт?н башында Курумшу атананын, андан кийин Б?т?байлардын к?ч? андан кийин Шо?колордун к?ч? уланмай болду. Ошентип к?ч к?ч?р??ч? к?н да келатты. Баардыгы унааны белендеп, унаанын оло?-шала?дарын бекемдеп, камбыл жигиттер к?ч к?ч?р??г? аябай даярданышты. К?ч к?ч?р??ч? к?н да келип жетти. Жигиттер ?г?з, т??г? ж?к артышып узашты. Чалдар менен балдар майда малды айдап, астыга кетип баратышты. Элечек кийген энелер, ак калпак кийип, ак жоргочон аталар кетип баратты. Жолдогу элдер к?чт? к?р?п:

– Беккулу атанын балдары к?ч?п кетип бараткан экен.

– К?ч байсалдуу болсун!

– К?ч аягы кайсы жерге барып такалат.

– То?догу эки тоонун ортосундагы к??д?й деген жерге баратабыз.

– Жакшы жерге баратыпсы?ар, ал жак ?т? суук эмес кар к?п жатпайт. Т?шт?н?п кетпейси?ерби тамак ичип, курсак ачка болгондур.

– Ж?к к?т?рг?н унаанын бели талыйт, барчу жерибизге ылдам жетип алалы.

– Анда жолу?ар шыдыр, жолдошу?ар кыдыр болсун Беккулу атанын балдары.

К?ч андан ары уланып кетип баратат. Жолдон адамдар жолугуп аларга ийгилик каалашат. Беккулу атанын уландары к?ч к?ч?р?п кетип баратат.

Убакыт токтобой уланат. Кыргыз к?ч? ушинтип кыр ашып, бел басып уланып келген мындан ары дагы улана берет. Кылымдарды арытып келген кыргыз к?ч? улана берет. Ал токтоп калбайт, алга уланып жатат.

Алар айрым жерлерге конуп эс алышат. Анан андан ары кайра к?чт? улантат. Баягыдай эле к?ч кетип баратат. Унааны жигиттер с?р??д?. Малда малчылар, койлордун, жылкыларды айдап кетип баратты. Жолдон жолуккандар:

– Беккулу атанын тукумдары к?ч к?ч?р?п баратат.

– Алар жа?ы жер тапкан окшойт.

– Булардын жигиттери ты?, кыздары ишмер келет.

– Беккулу атанын тукумдары М?й?зд?? энеден таралгандар.

– Ыйык эненин тукумдары.

– Беккулу атанын к?ч? байсалдуу болсун!

– Самаган жерине аман-эсен жетип алсын!

– Айтканы?ар келсин!

– Карды?ар ачты окшойт, аттан т?ш?п чай ичип албайсы?арбы.

– Ырахмат сизге самаган жерге жетип алалы, бат эле кеч кирип кетет.

К?ч узап баратат. Мезгил да жылып жатат.

Ошентип Беккулу атанын уландары То? жериндеги эки тоонун ортосундагы К??д?й жеринин ар кайсы кокту-колотуна келип конушту. Алар бул жерден башка элден кысынбай эркин жашап калышты. Ар бир кокту –колотко жай алып ?з ?м?р?н ?т?п жатышты.

«К?ЗГ? ЧАБААР» ТУКУМУ

Жарыктык Чо? Жергес жери жайкалат. Адыр-адыр белестер. Белестерди аралап ата-бабабыз баскан тарам-тарам жолдор кетет. Бул жолдор менен кимдер гана баспады. Карышкыр ?тп?с кайчы жолдо, жолочу жол ж?рд?. Т?лк? ?тп?с т?н?н жолдо унааларын айдап соодагер ?тт?. Баары ?тт?. Кыргыздар бир жерден экинчи жерге к?ч?п к?чм?нд?к турмушта ?к?м с?р?п келбедиби. Антпегенде эмне кылат. Далай жолу жоо менен кармашып, чачылып жок болуп кетеерде ата-бабалардын арбагы колдоп, эр жигиттер ?з эркиндигин сактап жатышты.

Жалпы кыргыз эли менен бирдикте Касиетт?? Беккулу атанын тукумдары да ?з эли менен болуп т?т?н булатып, жашоосун ?тк?р?п келатышты. Санжыра баяныбызда Бек атанын ?ч уулу бар эмес беле. Алар элибиз сыяктуу ары бир с?р?л?п, бери бир с?р?л?п ?з жашоолорун ?тк?р?п тукумдарын улантып келатышты. Ошол Беккулу атанын бир тукуму Курумшу болгон. Курумшу ата т?рт уулду болду. Алар: Койсойбос, Ураалы, Байбото, Карача экен. Санжыра боюнча Беккулу атанын тукумдарын башка элдер « К?зг? чабаар» тукуму деп аташкан тура. Ошол аттын келип чыгышы Курумшунун экинчи уулу Ураалынын балдарына байланыштуу экенин санжырачылар эскерет. Биз ошол санжырачы карыялардан укканыбызды баян кылып эскерте кетели.

Бобереги чо? суу Чо? Жергес жеринде жер жаралгандан берки атам заманда кышында то?уп калып, жайында ала-сала казганактап кирип, ?з агымын токтотпой буркан -шаркан т?шс?, бирде жай каалгый мемиреп агууда. Ошол суунун ?н?н ушул жерде жашаган адамдар угушуп, ?з жашоосун улантып, ?м?р с?р?п келиш??д?. Ушул суунун чыгаш алабында Курумшу атанын экинчи уулу Ураалынын балдары Шопок, Арт отурукташкан. Алар жылда ушул конушту мекендешет. Конуш жайлуу койду жайып жиберсе? баардыгы алаканга салгандай к?р?н?п турат. Мал дагы тээ береги кар баскан бийик тоого жете жайылып, тоонун башындагы ширел?? ч?пт? жеп тоюуп анан кайра ?зд?р? эле кайрылышат. Ал эми уй жаныбар ?йд?к? ?т?кт?рд? ?рд?й жылып анан агып жаткан тоонун тунук сууларынан ичип суу жээктеп эс алып жайылышат. Кыскасы бул жер т?рт т?л?к малга э? эле жайлуу. Суунун ?йд? жагында жайылма ?т?кт? Шопоктун ?й? бар, ошонун эле ылдый жагында Арттын боз ?йл?р? жайгашкан. Эки тууган бир-бирине кайрымдуу. Бирок кийинки учурда бир нерсе болдубу, же аялдарынан кеттиби, же балдарынан чыктыбы эки ?й-б?л?н?н ынтымагы кетип бир-бирине анча каттабай калышты. Аялдары болсо бир ж?н эле эркектери киришип-чыгышпай калганына жаман болгондой. Шопок узун бойлуу жотолуу с??к-саактуу э?ишке т?шч?д?й адам. Дене боюу жагына Арт деле андан кем эмес, ары чымыр, ары с??к саактуу. Жаратканым эки бир тууганга ал к?чт? ченебей бергендей. Ошол жаратылыш берген к?ч?н? таянабы, анча-мынча адамдарды те?ине албай д??г?рс?п кетмейлери бар эле. Шопок бир канча жолу эр э?ишке чыгып же?бесе, же?дирген эмес. Арт дагы чымыр ал к?р?шк? далай жолу т?ш?п чы?алып келатат. Арттын аялы эки айылды эриктирбеген, бир айылды бириктирбеген тилд?? неме. Аялы эмне десе к?й??с? ошонун тилин алган начар сапаты бар. Ал эми Шопок андай эмес бир нерсени баамдап чечип, чатакташса да ар бир ишти ?з ж?н? менен ж?нг? салган жагы бар. Ошого жараша ал кечиримд?? кекчилдик жайы жок. Ортону эмне аралап кеткени белгисиз ошентип эки бир тууган такыр каттабай калышты. Убакыт жайдын толуп турган маалы эле. Шопокто За?ги Атанын тукуму ?т? к?п музоо, торпок, ?г?з, бука, жана башкалар. Иши кылып мал салдуу. Ал эми Арт Камбар Ата тукумуна жакын. Эки желе бээ байлайт. Тайлары, ?з?нч? ?й?р болуп жайылып ж?р?т.

Быйыл жаз эрте келди. Жалган куран айынын башында эле жер жылымык тартты. Кар суунун ?ст?нд?г? то?гон муз эрте эрин агын суулардын ?ст? улам ачылып, шар суунун ?н? жа?ырып алдай кайда алыс жакка угула баштады. Этинен т?ш?п калган мал ч?п кууп оттоп бат эле тоюунуп кирди. Т?шт?к жактан келген келгиндер тал, кара чыгачтын башына конуп отуруп, ?з?н?н ырын кайталап ырдай баштады. Дыйкандар эртелеп кетмен к?р?г?н курчутуп, соколорун о?доп айдоого камылга к?р? баштады.

Ошол к?нд?рд?н биринде мындай бир о?тойсуз эсте калаарлык окуя болду. Окуянын баардыгы Шопоктун кызыл букасынан башталды. Кызыл бука жер челе ?к?р?п отуруп, Арттын уйларына келет. Анын бир буту жерге тийбес качкы карала уюу бар эле, уй букадан чыга элек экен. Кызыл бука ошонун артынан калбай кууп алат. Балдар аны талаалатып айдаса да ошол уйдун артынан кууп ж?р? берет. Уй качат бука анын артынан калбай шемше?деп кууйт. Айласы кеткен уй Арт тиккен алачыктын айланат, бука кууй берет. Буканын кууганынан алачык томолонуп кулайт. Карала уй кулундар байланган желени аралай качат, анын артынан кызыл бука кой десе болбой кетип баратат, кулундар ?рк?п, желенин казыгы суурулуп, баардыгы буду? ча? болот. Ошол эле болсо бир ж?н уй чуркап отуруп, короодогу козулар байланган к?г?нд? карай келет, козулар ?д?рг?п, казык суурулуп, аякта калаймакан болот. Балдар, кыздар, эркектер баардыгы буканы кууп калат. Ансыз деле буулукан Арт кара атын минип, килейген жоон таякты алып буканы кууп калат. Бука карала уйдун артынан кууп ж?р?п чуркай албай калган экен, жини келген Арт буканы к??л?н?п туруп к?ч менен м?й?зг? чабат. Буканын м?й?з? ыргып кетет. Арт кайра кайрылып ?й?н? келет. Бука жаныбар илбип, бутун с?йр?п отуруп, Шопоктун ?й?н?н жанына жетип-жетпей жан берет. Арт аны башка чапканда башынын катуу жерине доо кеткен шекилденет. Шопок мунун баарын к?рг?н экен. Ал аялына келип айтат. Аялы жини келе:

– Сенин малы?ды ?лт?рд?, эми аз к?нд? сени баканы менен келип ?лт?р?п кетет, сен жоош байкушум, менин жанымда мени кайтарып отур – деп кагат.

– Эмне кылайын короосун буду? ча? кылбадыбы.

– Ий, ?л?г??д? к?р?й?н жоош кургур сени ушундай кылат ал ини?е сенин алы? жетпейт. Баарын ?лт?рт?п отура бер. Эми ?лг?н буканы саарасы менен этин жеп жат, сенден башка аны эч ким жебейт жоош кой момун байкушум.-деп тилин тартпай дагы бир топ заар с?зд? айтат.

Аялынын жаман с?з?н? уукан Шопок килейген кой айдаган укурукту алып, Арттын ?й?н? келет. Шопок:

– Ой, сен менин букамы эмне ?лт?рд??, ал сенин аялы?ын койнуна кирди беле ия?

Арт да бул с?зд? угуп ал дагы жини келип чо? таякты алып, Шопок менен чабышканга ?т?т. Эк?? укуруктар менен качырышып келип чабышып кирет. Эк?? кой ай дегенге келбей чабышып жатат. Жини келген эки тууган бири-биринин ?л??р-тирилеерине карабай чабышып жатты. Буларды к?р?п турган Тынымсейит тукумунан Эсенгул деген киши чаап келип ортого т?ш?т.

– Ой, туугандар койгула, бети башы?ар, кийми?ер айрылыптыр бири?ерди-бири?ер ?лт?р?п салса?ар элге шерменде болосу?ар.

Чын эле Шопоктун к?з?н?н ?ст? шишип, кан жая агып ж?р?т. Бети-башынын баары кан. Таяк тийген окшойт Арттын жаагы когала болуп, канап жатат. Балдары келип, эк??н те? ээрчитип кетти.

Ушул чатак ушул болду.

Ошону менен эки тууган к?пк? элдешпей таарынышып ж?рд?. Акыры Алсейит жана Тынымсейит атанын аксакалдары келип эк??н? элдештиргенге аракет кылды.

– Ураалынын тукумдары ата?арга шек келтирбегиле, бир бука алачыкты тепседи,– деп ж?з карашпай каласы?арби.

– Касиетт? Курумшу ата?ардын арбагы эмне,– дейт.

– Мал эмне ?лб?й ж?р?пт?рб?, ?лс? бир бука ?л?пт?р, бука ?ч?н ушунча чабышканы?ар жетишет, арбакты сыйлагыла.