Бабалардын жанырыгы

Элебес эки адамды жакшы к?з? менен карап:

– Жакшы баргыла, сапар жолу?арга кудайым жардам берсин, – деп алкады.

Жолочулар аттарына камчы уруп закымдай кетип баратышты.

Элебес «бул мага ат берген Кыдыралейсалам эмеспи деди да: – Ии…аллах Мухаммад… рассуллах,– деп кудайга жалынып койду.

Эки жолочунун бактысына к?пт?н бери к?н ачык болду. Тоо башында булут жок, аба ырайын жакшы билген кыраакы Т?м?нбай ушул учурду тандап алган эле. Алар Кочкор жерин жакшы эле кыдырышты эки суусу бар кенен жерге туш келишти, бирок ал жердин манап, бийлери бул аймакты Беккулу атанын тукумдарына ылайык к?р?шп?д?. «Бул жерге ?з тукумубуз отурат» деген с?зд? айтты. Алар Кочкордон ашып, То?дун ?ст?нк? ?р??н? менен кыдырып кайра Жети ?г?з тарапка кетмей болушкан. Сапар жолдо келатып эк?? байыркы санжырадан кеп уруп келатышты. Абаданга Касиетт?? Кара ??к?р ж?н?нд?, Бугу эне ж?н?нд? санжыраларды айтып келатты. Эк?? санжырага аралашып узак жолдун кантип кыскарганын билбей калышты. Алар ?ст?нк? ?р??н азыркы Ала-Баш, Ко?ур ?л?? жерлерин к?р?шт? бул жерди ?з?нч? аймак экен деп жактырып да калышты. Бирок ал жердин саяк манаптары ?з?б?зд?н жер укум-тукумбуз отурат, байыркы учурдан бери отурукташып келатабыз» деп такыр с?зг? келбей койду. Алар азыркы Тогуз Булак, Жер ?й аркылуу биз турган жер Касиетт? К??д?йд?н бош турганын к?р?ш?т. Ушул жерге отурукташып, кыштак курууну самашат. Ал кезде саздын аянты чо? болуп, камыш, т?? кирип кеткенде к?р?нг?с чий бар экен. Талаада т?рк?н куш сайрап, тоолордо кекилик чил батпайт. Коён, элик ары-бери чуркайт. Чийдин арасында коркулдап каман ж?р?т. Тиги жерде кашкулак чуркаса, бу жерде оролуп жылан жатат. Арыдан тоодак безеленип чуркаса, бу жерден кыргоол канат кагып к?р?нб?й черге кирип кетет. Жер ?и суусунун алабында калы? черде булбул та?дан кечке, ?н безеп чыгат. Ал эми берки сазда, эчки маарак ?н салса, ызгыт куш учуп ж?р?т, каз-?рд?к каркылдайт. ?р??н тынч тири укмуш жаныбарларга бай экен. Т?м?нбай менен Абадан ушул жерди жактырып калды. Кышкысын эки тоонун ыктоо тартып, ч?б? малга оттуу келет. Кышкысын кар аз т?ш?п, кургак келет экен. Тоого жайылып, мал ч?пт?н кор болбосун дагы билишти. Тоо б?т?нд?й бадалга ширелип, калдайган колотто токой ?с?п созулат. Бул жерге мындай ?с?мд?кт?н кайдан келгени дагы белгисиз. Топурагы кап-кара ?с?мд?к айдаганга ылайыктуу болуп, тоонун ортосунда шылдырап булак агып жатат. Кыш, к?з? конуштаган жери жакшы экен эми жайкысын мал бакканга жери кандай болду деп, Кичи Тепши, Чо? Тепши, Чо? Ташка чейин жетишип, Андан ары имерилип Ат Жайлоону к?р?п, кайра артына кайрылып келе жатышты. Алар жаа менен кекилик чил атып алган эле. К?н кечтеп калгандыктан аттарын отко коё берип чо? таштардын т?б?н? т?н?м?й болушту. Аттарын тушап коё беришип, к?нд?з атып алган кекилик, коёнун куйкалап жеп, курсагын тойгузуп жатты. Ээрин жазданып, к?рп?ч? чепкенин айкара жамынып, чарчап келген адамдар ко?урукту кош тартып чо? уйкуга кирмей болушту. Асмандагы жылдыздар шоола чачып жымы?дайт. К?рк?р?п аккан чо? суунун ?н? аларга байыртан атам замандан бери тааныштай сезилип, ата-бабаларынын санжыра-жомогунан баян айтып жаткандай ??д?нд?. К?рк?р?п-шаркырап агып жаткан суунун ?н? аларга ак элечекчен энелериндей бешик ырын ырдап жаткандай туюум болду. Анан эле жолочуларды та?данткан кандайдыр бир ?нд?р, элестер келип-кетип турду. Бейтааныш, тааныш да ?нд?р кулактарына угулуп турду. Алар бул к?т?лб?г?н кереметке туш болуп, кандайдыр кооптонуу сезимине кабылышты. Балдардын назик ?нд?р?, аялдардын кереметт?? ырлары, энелердин, карыялардын добушу баардыгы угулуп турду. Ошол ?нд?р ушул эле жакын жерден чыгып, бир аркан боюу эле жерде адамдар жашап, ?м?р ?тк?р?п жаткандай к?р?н?ш келет. Койлордун маарап, жылкылардын кишенеп, койчу, уйчу, жылкычынын ?нд?р? угулуп, алар кайсы бир атам замандан калган элдик ырларды ырдап жаткандай туюлду. Ошондой болду. Эки жолочу та? калды. «Биз кайсы жерге келип алганбыз, бизге эмне керемет ?нд?р угулуп жатат» деп сезтеништи. Ошентишти. Эки жолочу т?н ичинде с?йл?б?й ойго батып ошол керемет ?нд?рд? ты?шап жатты. Тоо т?б?нд? ар кайсы ?т?кт?рд?н ай, жылдыздын жарыгында боз ?йл?рд?н карааны закым болуп к?р?н?т. Боз ?йл?рд?н ?л-б?л эткен оттор жанып адамдар бир нерсени бышырып жатканы эшилгенсийт. Эшикти ачып адамдар кирип- чыгып ?з жумушу менен алек болуп, б?тп?г?н жашоосун б?тк?р?п жаткансыйт. Ошол ?нд?рд? угуп, ошол к?р?н?шт? угуп жолочулардын элесине канча бир заман, канча бир кылым ?т?п жаткандай болуп туюулду. Алар ?зд?р? баса элек, ?зд?р? к?р? элек жерден кийинки Беккулу атанын тукумдарынын ?нд?р?н угуп жаткандай сезилди.

Ошол к?з? ачык адамдарга, бизге конуш издеп эки бабабызга ушул жерде ?т??ч? биздин турмушубуздун ?н? угулуп жаткан жок бекен? Аларга бабалардын урпагынын келечектеги турмушунун элеси к?р?н?п жаткан жок бекен? Ошондой болгон жок бекен? Ошол т?н аларга бир сыйкырдуу, бир укмуш элестер менен жанып ?тт?. Алар эртеси т?нд?г? сыйкырдуу к?р?н?шт?р ж?н?нд? с?йл?шк?н жок.

Чарчаган жолочулар ?з ?й, ?л?? т?ш?г?нд? бут серппей тынч уктаган экен. Эрте? менен улар, кекилик, мукам добуш салып, суурдун а?куштаган ?н? биздин сапар келаткан жолочуларыбызды ойготту. Алар к?п т?н, к?п к?нд?н бери тынымсыз ?зд?р?н? конуш издеп келатып аябай чарчаптыр. ?м?р?нд? ушунчалык керилип уктаган эмес. Кадимки эле ?йл?р?нд? жаткандай эч капарсыз магдырап уктаган экен. Эки жакты караса, ?т?кт?рд?, тарашаларда, апай беттерде аркар-кулжалар койдой болуп жайылып ж?р?т. Алар асман жакты карады кыраан б?рк?т бутуна бир чо? жаныбарды илип алып, аскалар жакты карай ашыга учуп баратат. Ошол жакта анын уясы бар шекилденет. Ошол иш ошол болду.

Эртеси туруп дагы эт бышырып жеп дагы к?п жерди к?р?л? дагы кандай жер бар экенин билгизи келишти. Алар эртеси Чо? Ашууга чейин Коргонду Булакка келип, кайра эле баягы эки тоонун ортосундагы к??д?йг? карай жол улашты. Эк?? к?п жерди басып келгиче бир топ убакыт ?тт?. Керели кечке жол ж?р?п чарчаган экен.

Абадан Т?м?нбайга кайрылды:

– Кайсы жерге жатып конуп алалы.

–Тетиги кызыл д?б? турат ошонун ары жагында шибер ч?пт??, бадалдуу колот бар экен ошол жерге конолу.

Эк?? ошол коктуга келип, аттарын тушап коё беришип, майда барат кургак отун чогултуп атып алган кекилик, чилдерин куйкалап эт жегенге кирип бат эле уйкуга киришти. Чарчаган жолочулар ылдам эле тынчтыкка к?ш?л?шт?. Ошол т?н? Абадан ата бир укмуш т?ш к?рд?. Андай т?шт? ал ?м?р?нд? к?рг?н эмес эле. Касиетт?? адамдын к?рг?н т?ш? т?м?нд?г?д?й болчу.

Берегиде б?г?нк? ?зд?р? к?рг?н д?б? турат. Беккулу ата ошол д?б?н?н айланасында бир жумуш кылып ж?рг?н экен. Ары жакта суу агып жатат. Атанын жанында кайы?, тал ар кандай ?с?мд?кт?р ыргалып турат. Анан эле бир жактан атага ?ч боз ?й алып келет. Беккулу атанын балдары жанында турат ата:

– Балдарым бекер басып ж?рб?й жерге тал тиккилечи,– дейт. Ал талды алып берет. Балдар тал тиге баштайт. Анан эле ата ?ч баласына ?ч боз ?й берип:

– Бобул боз ?йл?рд? тетиги т?з??г? тигип оокаты?арды кылгыла,– дейт. Балдары боз ?й тигип киришет. ?р??н б?т боз ?йг? толуп кеткен экен.

Эртеси к?н жаадырап чыга келип, жолочулар ?т? кеч ойгонду. Алар аттарын токуп чо? сапарга аттанмай болушту. Бул жерден кетеерде жалпы ата бабанын арбагына багыштап куран окушту.

Алар Жер ?й жакта Абдыраман деген киши бар экенин уккан ошого карай сапар улады. Абдырамандын чо? боз ?й? Жер –?й суусунун жээгинде экен. Ошонун ?й?н? келип эки жолочу жакшылап учурашып, аларга ал-абалын келген жайын карыяга айтып беришти. Карыя:

– Силер деле касиетт?? уруудан экенси?ер, бул жер бизге караштуу эле, бирок мен силер сураса?ар берем, келип отурукташа бергиле, т?з жол менен ж?р?п отуруп, Бор д?б?д?н бурулса?ар Калматай деген ажы бар. Ошого барып жолуккула андан дагы бир ооз ?т?н?ч сурагыла,– деп биздин жолочуларды жакшы маанайда узаткан экен. Эки жолочу карыяга аябай ыраазы болуп жол тартышты. Карыяга ырахмат айтып Бор Д?б?г? карай келатты. Жол ж?р?п келатып Кулгунанын аркы т?ш? калышында ?г?з минип келаткан бир балага жолукту. Бала сылыктык менен атчандарга салам узатты. Жолочулар:

– Алматай деген ажы кайсы жерде турат.

Бала ажынын ?й?н к?рс?т?п берди. Атчандар атын камчылап ошол жакка карай ашыга баратышты.

Алматай ажы касиетт?? киши экен. Биздин адамдарыбызды жакшы тосуп алып сыйлады.

– Мен ал жерди Абдыраманга к?з салып тур дегем, силер деле биздин жакындарыбыз экенси?ер к?чс???р к?ч?п келгиле бир эл, бир журт болуп жашайлы,-деп жакшы ке?ешин берди.

Эк?? Алматай ажыга ырахматын айтышты. К?ч?п келиш ?ч?н Жети ?г?зг? карай ж?н?д?. Алар эки к?н болот дегенде ?з туугандарына аман-эсен келишип, ?з баштарынан ?тк?н окуяны баардыгын айтып беришти. Эмки с?з ошол жакка к?ч?? ж?н?нд? болуп жатты.

Адыл:

– Ал жакты билем, мал жайганга тар болуш керек.

– Ар кайсы жерге к?ч?п-конуп эле ж?р?б?з, ал жерге к?ч?п барып жакпаса башка жакка к?ч?п кетеби. Биз Жети- ?г?зд?кт?рг? кор болдук андан к?р? кете берели анан калганын к?р?б?з.

– Ошол жакка кетели Саруулуктар бизге ыдык к?рс?т?п жатат. Беккулу атанын тукумдары бир жерге чогулса жакшы болбойт беле,– деп Табылды айтты.

Ошентип баары ке?ешип отуруп баары к?чм?й болушту. Бирок ар бири ?з шартына карашты. Барскондун тоо жагындагы ?т?кт? акбоз бээ чалынып кудайга жалынып бата тилешип к?чк?нг? камынып киришти.

Бул кез 1850- жылдардын ар жак бер жагыбы ким билет. Биз к?п эле адамдардын сурадык бир?? дагы анын жообун так айта албады. Бул учур Столыпиндин жер реформасынан кийин болгон болуш керек. Бир киши да айта албайт Беккулу атанын тукумдары баардыгы бир кезде к?ч?п келип отурукташкан деп, эч ким айта албайт. Алардын ар бири ар кандай шартта к?ч?п келап жай алышкан. Андагы кездеги санжыраны ким билет совет маалында санжырага к???л бурчу эмес, болгону биз карылардан гана угуп калчубуз. Санжыраны кеп салса улутчул, ?з?мч?л деп айтылган. Кээ бир санжыра ж?н?нд? кеп козгогон окумуштуулар ишинен куулуп к?рб?г?н кордуктарды к?р?п, айрымдары итап болуп айдалып кеткен. Биздин айылда санжыраны мыкты билген адамдар болгон алардын с?з?н учурунда баалабай укпай калбадыкпы. Бирок балалыкта алардын кээ бир с?з?н тышаганбыз ошол кереметт?? санжыранын б?рк?мд?р?н?н кээ бири жоголуп кетпей биздин эсибизде калган экен. Мен силерге ошонун кээ бирин баяндап берип жатам.

К?Ч??

Улуу даражалуу география коомунун жетекчисинин кабыл алуу б?лм?с?. Кенен ары жарык. Дубалдарга ак шам илинген. Тигил жерде Россия империясынын желеги жана герби турат. Андан бери с?рд?? э? сонун чеберчилик менен жасалган б?рк?тт?н статуясы орун алган. Дубалдын о? жагында да?азалуу падыша Улуу Пётрдун с?р?т?. Анын жез атчан с?р?т? Россия ?к?мдарынын улуу с?р?н элестетет. Пол жылтылдап катуу кымбат жыгачтар менен жасалгандыгы билинет. Б?лм?д? стол, стул, жумшак мебелдер жайгашкан. Комната ж?н?к?й ошонусу менен ша?дуу. Ашык эч нерсе жоктой сезилет. ?лк?н?н генерал губернаторлору, генералдары, чек арасына байланышкан адамдар кирип келишти. Т?шт?р?нд? тагынган сыйлыктары жаркырайт. Алардын колдорунда ар кандай папка, кагаз салынган сумкалар, докладдар. Алар менен бирге кочкор мурун, узун бойлуу, чачтуу, аскер кийимчен киши отурат. Бул адам Россиянын география коомунун м?ч?с?. Ал бир канча жолу Ыраакы Чыгышка, Борбордук Азияга, Кытай жерине барып келген. Анын жардамчысы чо? картаны дубалга илди.

Орустар к?п жерди колония кылып каратып алуу саясатынын араандай оозу ачылып турган кези. Алардын ойлогон жери Ыраакы Чыгыш жана Борбордук Азия жана башка жактар болгон.

Европадагы Англия, Испания, Португалия, Франция ?лк?л?р? кандай жер каратып, колония кылып алса, Падышачылык Россиянын да максаты алардан айырмаланган эмес.

Баардыгы тымтырс болуп география коомунун жетекчисин жана падышанын ишенимд?? адамын к?т?п турду. Б?г?н бул жерде Н. М. Пржевальскийдин баяндамасын т?б?н? жеткире талкуулап анан аны падышанын алдында талкууга коюушмак. Бул жерде Россиянын саясатын жактаган мен-мендеген т?р?л?р, улуу адаммын деген пенделер отурат. Бир кезде жетекчи да келди. Эми булардын кызуу талкуусу башталды. Чогулушту алып баруучу Александр Иванов генерал губернаторго с?з берди. Ал ыраакы чыгыштагы абалды баяндап айтып берди. Де?изге чейин жет?? керек, Россиянын чек арасын кенен мухитке чейин алпарын ар жагы Аляска, Американын т?нд?г?н ээлеп алгысы келет. География коомунун жетекчиси ар бир кишиге с?з берип жатты. С?йл?г?нд?рд?н оюу т?м?нд?г?д?й болуп турду. Жарыш с?зг? чыгып с?йл?г?нд?рд?н с?з?н?н мааниси: Жаратканымын алдында Россиянын чек арасын ке?ейткиле, Сибирде якуттар, чукчалар, хакастар, алтайлыктар жана башка толгон майда элдер бар. Ошолордун жерин алып андан ары жол улантуу болуп калды. Америка, Британия, Франция жана башка элдердин алдында чек ара боюнча те? келе албай калсын, чек араны ке?ейт?? эмне оорбу, жапайы элдер эч убакта каршылык кыла албайт. Аларды кааласа? атып сал, кууп такыр жок кыл, алар кире албас кылып чеп сал, Россиянын желегин илип, солдаттарды кайтартып кой, Ыраакы Сибирь жак талкууланып, экинчи маселе Борбордук Азияга келди. Борбордук Азияны кыдырып чыккан саякатчы М. М. Пржевальский с?йл?й баштады:

– Улуу даражалуу сиздердин ?т?н?ч???р менен жана сиздердин урматы?ыздарга Борбордук Азия ч?лк?м?н кыдырып чыктым. Кытайга чейин андан ары, Далай лама турган Лхасага чейин барууга аракет кылдым. Тоолор, т?зд?кт?р, ?р??нд?рго маршурут жасап, 225 географиялык, геологиялык, экономикалык аныктамаларды киргизип чыктым. Алардын калкынын турмушун аныктадым,

Ал дагы к?пт?г?н мисалдарды келтирип аргументт?? т?ш?н?кт?рд? берди. Анын айткандарынын баардыгы туура келгендей болду. Баян толук болбой калды окшойт бир?? сурап калды.

– Сиз барган Ошол Борбордук Азияда кимдер жашайт экен?

– Ж?н?к?й кара кыргыздар алар жыгач жана ж?нд?н жасалган боз ?йл?р менен бир жерден экинчи жерге мал менен к?ч?п ж?р?т экен.

– Алардын курал жарагы барбы? Канча кылса да Чынгызхан жана башкалар менен к?р?шк?н эл эмеспи.

– Ишенмд?? куралдары жок экен кээ бирлеринин гана мылтыгы бар. Аларды басып алыш ?ч?н биздин бир эле батальон жетишт?? окшойт. Же анын деле кереги жок. Аларды согушсуз эле тынчтык жолу менен каратып алууга болот экен.

Бул с?зд? угуп баардыгы ичтеринен кубанып калышты. Буюрса Россия аябагандай к?п жерди ээлейт тура. Дагы бир?? сурап калды:

– Алар балким бизге индеецтер сыяктуу каршылык кылбайбы?

– Улуу даражалуум, андай эмес, анын ?ст?н? алардын ич ара ынтымагы жок. Бийлик, жер талашып ансыз деле алардын алы к?нд?н-к?нг? кетип жатат. Алар ?зд?р?н?н алын ?зд?р? кетирген эл экен. Алардв к?ч жок таш доорундагы адамдарды каратып алуу бизге э? о?ой.

Казак орус Михаил Коружный мен с?йл?й?н деп кол к?т?рд?.

– Улуу даражалуулар менин оюм мындай, аларга анча-мынча жер берип, Кытайдын аймагына с?р?п салуу керек. Ал эми борбордогу биздин т?з?л?шк? каршы чыккан адамдарды ошол жакка к?ч?р?? керек.

Орто жандана т?шт?.

– Михаил Тимофеевич туура айтат. С?зс?ш ошондой кылуу керек.

– Бизге бул ойду Реформатор Столыпин да айтпады беле.

– Кайталап айтчы сен саякатчы катары ал жакта кимдер жашайт экен.

– Ал жакта элдин эч маданияты жок, кара кыргыздар алар бир жерден экинчи жерге к?ч?п, к?чм?нд?к менен оокат кылат экен. Алар болгону мал менен алек болот.