Бабалардын жанырыгы

Бабалардын жанырыгы
Кадыр Абакиров

Акын, жазуучу К. Абакиров бул китеби аркылуу байыркы ата-бабаларынын санжырасын кызыктуу т?рд? баяндап бере алган. Анда Ырыскандан тартып, Чынгыз хан доору, Тагай бий, Т?р?кочкор, Беккулу, Б?т?бай, Що?ко,Уралы, Баястан аталардын баянын ке?ири т?рд? жазып бере алган. Китеп ары кызыктуу, окуялуу келип, балдардын тили менен назик жазылган. Чыгарманы окуп байыркы ата-бабанын санжырасын к?п жерин иликтеп билип алса болот. Автордур жомоктору, ырлары, афоризм китеби ми?деген нуска менен жарык к?рг?н.

Кадыр Абакиров

Бабалардын жанырыгы

«?м?р бизден ?т?п кетсе, эл эмгектен эскерсин»

А. Токомбаев

Китеп касиетт?? Беккулу атанын урпактарына арналат.

***

«Жараткан Те?ирим ?з?? колдой к?р!»

Ак бата с?з?.

***

«Касиетт??, ыйык Бугу энемин арбагы «колдосун!»

Ак бата с?з?.

***

«Беккулу атамын талы колдосун!Оомийин!».

Карылардын урпактарга берген бата с?з?.

***

Аркы атабыз Ырыскандан

Айды?дуу кеп башталган.

Байыркынын башталмасы

Баардык элге таралган.

ЫРЫСКАН

Мен бир жолу Ийри -Колот менен келе жаткам.

Быйыл жаан к?п жаагандыктан сайдын жээгинде жаша? ч?п белден буралат. Арык жээгинде ала бата козу карын, арпа ч?п жыш ?ск?н экен. Арыктан ары ар т?рк?н г?лд?р жанаганын к?з?м чалды. Боз ?йд?н оордундай тегиз жерде бир кары адам кичинекей баласы менен отурганын байкадым.

Бул баягы келишимд?? узун бойлуу, айрыкча балдарга ?т? жакын, кебетесине карылыктын элеси али келе элек Темиркан деген асыл карыя экенин баамдадым. Карыядан кыйгач кет?? м?мк?н эмес эле. Салт боюнча, кич?? адам улууларга салам берип, ден соолугун сурап, анын алдынан ?т?п коюу парз экен. Учураша жанына барып с?йл?ш? кеттим. Ал ата-бабасынын санжыра уламышын, жомокторун жакшы билч? эле. Салам берип аркы-беркини с?йл?ш?п б?т?п:

–Чо? ата мага ата-бабанын уламышын айтып бербейси?би,-дедим.

– Айтса айтып берейин санжырага кызыгасы?бы,-деди асыл карыя.

Анын к?зд?р? б?рк?тт?к?нд?й с?рд?? болуп, с?зд? куюулуштуруп ма?ыздуу айткандыгы адамды бир кубантып, бир с?й?нт?п, бир кайгыртат. Ал ч?нт?г?нд?г? чакчасын алып, насбай атып, ары бурулуп т?к?р?п, саамга ойлонуп калды да: – Балам, бул улама, жомок окуянын кандай болгонун мен да билбейм, бирок уламада ушундай деп айтылат.

«Ошол байыркы замандын заманында кыргыз ажосу журтту чы?ап, башкаларга кор кылбай кыргыз элин башкарып турган экен. Андай к?чт?? ?лк?н? билгич ?к?мдар башкарып турганы абзел эмеспи. Бирок кыргыздарды каратып, жерин, байлыгын тартып алуу ?ч?н чет жактагы ко?шулар к?з арта баштайт. Айрыкча кара кытай, калмактар, аттын кулагы менен те? ойногон уйгурлар жана башка майда барат элдер. Аларды кыргыз т?зд?кт?р?, шаркырап аккан сайлары, к?г?лт?р к?лд?р?, берекел?? жерлери суктанта тартып жатпайбы. Ата-бабадан калган жерлерибизди ээлеп, биздин журтту башка жактарга с?р?п, же такыр тукум курут кылгысы келишет. Касиетт? ?к?мдар ажо алардын кара санатай оюун даана билип, жоокерлерин топтоп, чы?дап, тартипке келтирип, баардык кезде элди шайма-шай даярдыкта кармап турду. Ажо аябай узак жашка барган эле тагдырыбы, бир к?н? эли менен кош айтышып кете берди. Касиетт?? адам кайтыш болгонун угуп чет элдик басып алуучулар карышкырдай кутура баштады. Алар ажонун кош айтышып кеткенинен пайдаланып басып алууну каалап жатты. Эл-эл, журт-журт эмеспи жоокер куралып душман менен салгылашууга ?тт?. Жунгарлык калмактар тез эле кыргыз элин басып алууга аракет кылып жатты. Кармаш катуу болуп кан т?г?лд?. Айбалталар кы?гырап, кылыч белде шы?гырап турду. Баатырлар ?л?п бара жатып, к?н нурун аянычтуу карап: « Пендем бизге кылаары? ушул беле? Кош бол жарыкчылык! Кош бол ?м?р!»– деп тиги д?йн?г? узап кетип жатышты. ?л?т десе ??рч?г?н, т?г?н?т десе т?т?г?н душмандардын кошуундары ?ст?-?ст?н? келип жатышты. Учкан жебеден к?н к?р?нб?й калып, ат ?ст?нд? кармаштан эрлердин денеси талып, адам ?л?г? боо, ат ?л?г? тоо болду. Каргалар каркылдап, кузгундар куркулдап, б?р?л?р кыр ашып, т?лк?л?р жыт алып турду. Алардын коркунучтуу добушун угуп, адамдар саруулап ?р?йл?р? учуп жатты. Жырткыч жорулар адамдардын этин жеп, тойгонунан асманга жогору к?т?р?л?п уча албай калды. Ай талаада эр ?л?п, ат кишенеп, армандуу добуш айланага эшилет. Эркин жел ары-бери «?л?м-?л?м» деп жортуп ж?р?т. Баарынан армандуусу, ошол кармашта айбалта менен чабышып, жоо менен алышып ж?р?п, кыргыз ажосунун баатыр уулу окко учуп шейит кетти. Жунгарлар кумурскадай жайнаган эл эмеспи, биринин артынан бири келип, согуш к?пк? созулду. Башка элдер жунгардык калмактарга туруштук бергени ?ч?н кыргыз элинин эрдигине суктанат. Акыры кыжылдаган жунгарлар « Бул элди же?е албайт экенбиз» деп согушту токтотушту. Бул э? жаман айла-амал эле. Кыргыздар «Баш аягыбызды жыйалы»– деп тынчып калышты. Анан душман тарап кайра к?чт?н?п, кыргыздарды аябай талкалайт. Ошондо биздин элибиз кызыл кыргын, кара с?рг?нг? кабылып, аман калгандары жан айласы кылып, тукумун сактап калыш ?ч?н туш-тушка качып, тоо-токойдун арасын мекендейт. Каза болгондорду карга-кузгундарга жем кылбай ак кепиндеп к??мп ариетин жасашат. Эки жактан ээсин жоктогон ат кишенеп, ай талаада ка?гыган ит армандуу улуду. Атасын жоктоп бала ыйлап, уулун жоктоп эне му?канды. Карыялардын к?з?н?н аккан жашы ак сакалын аралай куюулуп турду.

Жомокчу карыя к?п с?йл?г?нд?кт?н демигип кетти окшойт бир паска эки жакты карап далайга эс алып, анан алтын кебин ары улап кирди.

– Кайсы жерге келдим эле балам, эси?е жара чыккырдыкы десе, ошентип жанагы жунгар калмактары биздин элди туш-тушка б?л?п азап к?рс?т? баштабадыбы. Бирок жунгарларга бир нерсе болдубу, биздин элдин биримдигинен айбыгып жаттыбы, ?з аймагына кетип калышты.

Акыры алар тынчып, кыргыз жергесине кичине пейпилдик орноду. Жер-жердеги, кокту-колот, карагай чердеги, тоонун ??к?р?нд? жашаган адамдар чогулуп мурунку турагына келе башташты. Жунгарлар « Кыргыздарды баш к?т?р? алгыс кылып кырдык»– дешти. Ошентип чачылган эл жыйылып, тербиген эл биригип, кайра тиричилигин ?т??г? киришти. Бирок аларга баш к?з, камчы сап, тээк боло турган адам керек эмеспи. Башчы ажосунун баласы чо? казатта эрдик к?рс?т?п шейит кеткен. Сакалы белине жеткен карыя:

– Айланайын калы? эл кыжылдаган жунгарлар чапты эле деп апаат тукум курут болуп кетпейли, чачылганды жыйнайлы, ?з?лг?нд? удайлы!– деп карыя элди ынтымакка чакырды. – Айтканы туура,– деп улуу журт карынын кебине капка салды, макул болду. Ошентип эл биримдикке келип, баш к?з боло турган Ажону шайлаш керек болгуп турду. Элдин башы катып, « Кимди ажо кылабыз, ажонун баласы да майданда мерт болду. Жок дегенде дагы бир уулу болгондо эмне? Кайсы уул ушул кыйналган журтту баштап кете алат. Ошондо ж?зд?н ашкан сакалы белине жеткен бир карыя пикирин айтып турду:

– Ажодон тукум калган жок анын баласынан артык к?рг?н бир кыраан ак шумкары бар эле. Ошону белги кылып учуруп к?р?л?, алгыр кимге барып консо, ошол ажо болсун,– дешти.

Кээ бири айтты:

– Бир эси жок пендеге конуп анысы журтту башкара албай, мазебизди албайбы?

– Байкагыла! ажо журттун башкаруучусу элдин тагдырын акылы жок бир??г? карматып жиберип, кайра ?з?б?з кор болуп калбайлы!

–Аялынын тилин алган бир катынпоз болсо, биздин т?б?б?зг? жетип кууратпасын.

– Айланайын журт азып-тозуп кетпейли,– деп санаага батып чарчаган эл эмне кылаарын билбей апдаарып турушту.

Дагы бир жеерде сакалчан карыя, чепкенин топчулап, ак сакалын жай акырын сылап жатып айтты:

– Кагылайын калк мурунку ажобуз акылман, баатыр, с?з билги туйгун эле анын учурунда элибиз ?с?п-?нд?, ?рк?нд?д?. Мен бул кушту учуралы деген карыянын оюн кубаттайм. Кушту учуралы кыраан ?з? билеер, байыртадан эле кыргыз эли алгыр кушту, к?л?к бууданды бапестеп келген кыраан кимге барып консо, ошону ажо кылып шайлап алалы. Андан кийинкисин дагы к?р? жатаарбыз.

Куш элдин жол таба албай кыйналып жатканын билдиби, токтоно албай каардуу т?рд? ша?шып-ша?шып жиберди. Жаштар удургуй дуулдап кыйкырып жатышты:

– Учуралы.

– Учуруп к?р?л?.

– Кудайга тобо!

– Айланайын куштун пири буудайык эл журтту ыйлата к?рб?! –аппак сакалчан бир карыя му?канып айтып жатты.

– Ыраматылык ажонун алгыр, акылдуу кушу журтту алдабас, – эл уу-дуу болуп басылбай удургуй толкуп турду.

– Жаратканым ?з?? колдой к?р кимге консо тагдырыбыз ошол кишиге байланыштуу. Элибизди ошол адам башкарат.

Акыры куштун тилин билген ажонун башкы м?н?шк?р? Ажыбек куркук кыраанды колуна кондуруп, канат куйрйгун сылап, учурууга даярданды.

Улгайган карыя: