Бабалардын жанырыгы

«Белек» деген с?зд? укканда баардыгы жандана т?шт?.

Хан котормочу менен ?ч кишини ээрчитип, бир чо? чатырга келишти. Ал жерди да кайтарып турган сакчылар бар экен. Хан сакчыларга бир с?зд? айтты эле Чатырдан ?ч киши чыга калып, ханга ж?г?р?п келишти. Жучу Олобекти жылмаюу менен карады. Олобек т?ш?нд? окшойт белектерди ханга берип жатты. Хан ал белектерди ыраазы боло алып, береги жигиттерне табыштады. Жучу баардык белектерден акбоз атка та? калды. Жаныбардын чекесинде с?р?тч? т?ш?рг?нд?й кара сызыкча жана жалы, куйруктары кап кара аргымак эле. Ага укмуш зергерлер жасаган алтын ээр токулган Жучунун адамдары акбоз аттын чылбырын кармаганда жаныбар кыргыздарды карап «Мени кайда берип жатасы?ар?»– деп зээнди кейите армандуу кишенеп жиберди. Кыргыздар атты карай албай жерди карап калышты. Андан кийин кыргыздар усталар жасаган кылыч, калкан, найза, жааларын беришти. Жучу албарс кылычты кармап абага ары-бери булгалактатып к?рд?. Жарыктык кылычтан «Зы?, за?» эткен кайратту ?н тарапка угулуп турду. Хан кылычтын кынын колу менен кармалап та? калды. Анын ???нд? кызыккан белгилер пайда болду. Ал тилмечти карап, бир нерсени айтты. Тилмеч:

– Булар темирден жасалды беле?

– Жок касиетт??м, ал ободон те?ирим т?ш?рг?н таштан жасалган.

Хан бул с?з?н маанисине т?ш?нг?н жок. ?з алдынча бир нерселерди кобурап басылды.

Котормочу:

– Бизде мындай кылычтар жок демек силер бизге курал жарак жасап берет турбайсы?арбы,– деп кубана жылмайды.

Андан кийин Хан жааны кармалап к?р?п жатты. Жааны жебеси менен кыргыздын укмуш усталары жасаган эле. Аны к?р?п хан та? калды. Бир жебени кармап асманга атып к?рд?. Жебеден зы?ылдаган ?н чыгып алыска узап к?зд?н кайым болуп жоголду. Анын каякка кеткени да белгисиз болду. Кытайдын жибек шайысына оролгон ак боз аттын башы куюп жазалган алтынды Единал Жучуга карматты. Жучунун жанындагылар алтында к?рг?нд? укмуш нерсени к?рг?нс?п к?зд?р? чачырап жатты. Э? аягында касиетт? булгундун терисинен жасалган ичкти Жучунун ?ст?н? жаап, башына кундуз тебетейди кийгизишти. Хан кадимки эле кыргыз ханына окшош болуп калды. Ичик менен тебетейди кыргыз эне уздары укмуштуудай ченегендей жазашыптыр. Жучу ?з кебетесин к?р?п аябай ыраазы болуп, жаадырап к?лд?. Беркилер да кошо к?лд?. Эми куш тапшыруу аземине келди. Жучу жанында куштун кол кабын кармаган д??д?й болгон эки м?н?шк?р турган эле. Алар кол капты Ханга беришти. Хан кол капты кийип кушту алганга аракет кылды. Жарыктык ак куш «мени кимге берип жатасы?ар»-деп аянычтуу ша?шып жиберди. Хан жакшы к?р?п касиетт?? кушту башынан сылап эркелетип аны узакка та? калуу менен карап турду. Экинчи кара кушту да тапшыруу ушундай абалда болду. Кара кыраан ханга к?п каршылык кылган жок. Хан аны к?пк? карап жаадырай эркелетип турду. Хан куштарды м?н?шк?рл?рг? берди алар кушту алып бир жакка кетишти. Баардык белектерди хан ыраазы болуу менен алды. Жучу баардыгынан кыргыздын курал жарактарына та? калды. Кан к?с?г?н монголдор кыргыз усталарын курал жаракты жасатып ал монголдун жоокерлеринин колуна тийип, далай жерге б?л?к салаары азыр эле белгил?? болуп калды.

Жучу:

– Ыраазыбыз силерге шибелер, курал жарагы?ар менен бизге кошулгула, силерди биз коргойбуз, биз турганда силерге эч ким кол сала албайт.

Ханга кошомат кылып анын жанындагы кишилер айтып жатты:

– Ыраазыбыз шибелер.

– Алар биздин жоокерлер.

– Биз аларды коргойбуз.

Жучу жанындагы адамдарга буйрук берип, ?з? жанагы келген чатырынына карай ж?н?п кетти.

Эки жигит кыргыздарды чо? боз ?йл?рг? ээрчитип келип аларды алты-жетиден б?л?п, ар бир ?йг? эшик ачып киргизип жатышты. Алардын минип келген аттарды монгол жигиттери бир тарапка жетелеп кетти. Кыргыздар жакшы жасалган чо? боз ?йл?рд? отурушту. Олобектин жанында Нуркебай деген к?з? ачык бар эле. Олобек ага кайрылды:

– К?з? ачыгым, булардын тагдырын далыга, жылдыздарга карап байкап к?рч? келечеги эмне болоор экен.

– Байкап к?р?й?н бегим мен дагы ошону ойлонуп жаттым эле.

Алар боз ?йд?н тамак ичип эс алып жатып калышты. Тамагы бир укмуш экен к?пч?л?г? жылкынын эттери. Дасторкондо ар т?рк?н жер-жемиштер жайнайт. Набат, ж?з?м деги койчу кыргыздар билбеген тамак аштар. Андан башка дагы айнек ийдиштерде ар т?рк?н суусундуктар бар эле. Аларды ичип к?р?шт? эле ачуу арак экенин билишти. Ошентип элчи кыргыздар монголдордун укмуш сыйын к?р?п жатышты. Минип келген жылкылары бир ишеничт?? жерде экен. ?зд?р? монголдордун иштери ж?н?нд? с?йл?ш?п киришти. Монгол ханынын баласы баатыр чалыш Жучуну к?з?н эми анык к?р?шт?. Олебектер ушул жерден элинин тагдырын ойлоп санаага ч?м?л?ш?т. Кыргыз жигиттерин катуу согушка салып, «майкандаар бекен» деген ойдо болуп, ошол ?ч?н алардын жегени желим, ичкени ирим болуп жатты. Анткени алар б?г?нк? майданга аттанып жаткан жигиттерди ?з к?зд?р? менен к?р?шп?д?б?.

Эбак жылдыздар чыгып т?н кирген болчу. Бир кезде Олобек к?з? ачыкка кайрылды:

– К?з? ачыгым бул элдин тагдыры эмне болот экен?

– Бул эл далай жерди каратып алат. Далай кан агат, далай жерди майкандап талкалап ж?р?п отурат.

– Алардын бийлиги к?пк? созулат бекен?

– Ооба бегим к?пк? созулат булар эч убакта бийликти башкаларга бербейт. Себеби булардын укум-тукуму башкарып ж?р?п отурат.

Олобектер бул с?зд? укканда алардын ??? жаман боло т?шт?.

С?зд? Единал коштоп кетти:

– Ошондой болот окшойт буларды эч бир эл к?р?ш?п жатып же?е албай жатат. Бул кыргын с?рг?н кайсы жерге чейин бараар экен.

Баардыгы тунжурап ойлонуп калышты.

Отургандардын арасынан бир?? айтып калды:

– Андан к?р? монголдордун ичкилигин ичели келгиле,-деп чыныгы куя баштады.

Баардыгы каркыттарды эки сапар жутту эле чарчаган денеси жазылып, бойлору ымыр-чымыр боло жазылып жатты. Единал жылмайып:

– Э? бир сонун нерсе ушул жакта тура, хан бизди жакшы курал бергенибиз ?ч?н баарыбызды к?чт?? ичкилик менен сыйлап жатат- деди.

Баардыгы те? жаадырап-жайнап к?л?п калышты. Алар ?ч к?н жакшы эс алышты.

– К?з? ачыгым бул бийл??ч?л?рд?н тагдыры эмне болот.

– К?рд?м баарын к?рд?м, бегим алардын тагдырын жылдыздарга салып байкадым. Ардактуум Тем?ч?нд?к?н ?

– Сен бизге ошону айтса??

– Тем?ч?нд? к?рг?н?м жок, бирок анын тагдырын жылдыздардын жылышына, далыга жана бир нече жолу т?лг? салгам. Жана Жучунукун к?рд?м. Булардын бийлиги укумдан-тукумга кетет. Бирок анын ?м?р? ?т? узакка барбайт. Анын ?л?м? аялдан.

Олобек та? калды.

– Кандайча к?з? ачыгым. Аянычтуу болгону кандай?

– Мунун ?л?м? энеси менен атасынан.

– Ооба ?з атасынан, ал эми ?з энесинен эмес Тем?ч?нд?н аялдары к?п эмеспи. Ошолордун бир??н?н болоор.

Нуркебай олуя чыныгы к?з? ачыктардын бири болчу. Анын ата –энеси бакшы жана к?з, ачык эле. Алардын к?з? ачыктыгы тее байыркы убактан бери атадан балага ?т?п келаткан кесип болчу. Ми? Сууда мындан таасирд?? киши болгон эмес. Булардын укум-тукуму мурунтан бери бийл??ч?л?рд?н кызматын кылып ошолордун ишине ар дайыма жардам берип келген. Нуркебай к?з? ачык Токой жериндеги баардык к?з? ачык, бакшылар менен байланышта болгон. Эне Сай жеринде Нуркебай сыяктуу чыныгы к?з? ачыктар ?т? зейрек. Анын айтканы ар дайыма туура болгон. Бирок ал баарына эле к?з? ачыктык кылып баарынын эле тагдырын айтып бере бербейт. Ал айрым адамдарга гана к?з? ачыктык кылган.

К?з? ачык Жучунун тагдырын туура эле айтты окшойт. ?м?р?н?н акырында Тем?ч?н Кулан деген сулуу аял менен жашап, ал эмне десе ошонун баарын аткарган. Жучу кийинки учурда Тем?ч?нг? такыр баш ийбей моюун толгой баштайт, мунусу Тем?ч?нг? жакпайт. Кулан дагы Жучуга каршы иштерди ж?рг?з?т. Алардын ортосунда чо? карама-каршылык пайда болот. Ушул эк?? тарабынан Жучуга уу берилип жок кылынган сыяктанат. Канчалык ченемсиз бийлик болсо да ал жараткандын буйругуна баш ийет эмеспи. Адамдар ?м?рд?н артында ?л?м бар экенин билет болду бекен.

КЫРГЫЗДАРДЫН ЧАБЫЛЫШЫ

Бул кезде Долон кыргыздын бир уруусун бийлеп ж?рг?н бийлердин бир?? болчу. Ал ?з жакындарын бириктирип инал Олебектин айткандарынан чыкпай ошонун жолу менен ж?рд?. Кыргыздардын ал кездеги бийлик башында турган адамды «Инал» деч?. Ал бийликтин хандан кийинки сереси эле. Олебектерге Монголдор к?п кыршылык кылган жок. Кыргыздардын жанында тумат. кыштым, урасыт, т?л?с жана башка уруулар бар эле. Булардын ичинен саны арбын ушулар болчу. Туматтарды монголдор ?т? катуу эзип жиберди. Алардын эз??с?н? туматтар чыдай албай калган сыяктуу. Ошол ?ч?н жигиттер курал-жарак жасап монголдрго каршы к?р?ш?? ?ч?н даярдана баштады.

Жучудан туматтарга чабаган чаап келди.

– Бизге ?ч ми? кол берсин,-деген экен.

Туматтардын ажосу Элкен:

– Бере албайбыз биздин согушка даярдыгыбыз жок,– деген кабарды айттырды

– Анда салык т?л?с?н,-деп жатат.