Бабалардын жанырыгы

– Добун ардагым, эмнегендир ж?р?г?м уйгу-туйгу болуп тынч албай жатат. Ал жакка барбачы анын ?ст?н? к?н б?рк?? т?нд?кт?н удургуп басылбай шамал согобаштады.

Бирок к?й??с? болбоду.

– Эки бала ачка болотко Кара тоонун ?ст?нд?г? аскага улар кушу жылына мекендейт, желе тартсам эле алар т?ш?т, бат эле келем,-деди болбой.

Алан-Коо бир эсе балдарды, бир эсе турмушту ойлоп, «Мейли эми бат эле кел»,-деп макулдугун берген.

Добун мерген кадамын бат-бат шилтеп, Кара тоо жакка багыт алган. А?чы кой терисинен шырылган ичикчен, топоздун терисинен тигилген тумакчан узун карааны тээ алыстап, урчукту айлана берип к?р?нб?й калган…Эмнегендир тынсыздандыбы жээ ?й?н?н карааны жакшы к?р?н?п кеттиби, эки-?ч жолу бурулуп артын карап койду.Боз ?й?н?н жанында Алан-Коо эки баласы менен к?й??с?н?н узата тиктеген. Балдардын жанында Ала мойнок к?ч?к ойноп жаткан. Д??д?н далдаасына киреерде мерген артын кылчактай карады дагы эле Алан-Коо эки баласы менен к?й??с?н карап турган экен. Добун мергендин ж?р?г? бир нерсени сезип уйгу-туйгуланат. «Кайра ?йг? кете берсемби» деди. «Бирок болбойт мынча болду ?йд?н чыкпай эле койсом болмок», ал кетип баратып аялына айткан кебин эстеди.

– Ардагым, с?й?кт??м ата-бабам а?чылык кылып келген жер. Бул аймактын сырын коёндун жатагына чейин белем. Камтама болбо, бат эле келем. Андан к?р? ысык тамагы? болсо, даярдап кой ,-деген.

Ошол к?н? кечинде басылбай согуп, шамал улам к?ч ала берди. Анан бирин-экин жылдыз чыгып, т?н акырын к?ш?л?п кирип келген.

Бир к?н ?тт?. Эртеси деле к?н ачылбай айлана сургут тартып, шамал согуп турду. Сапар улап дагы бир к?н ?тт?. Добун мерген келбеди. Алан-Коо балдары менен Кара тоо тарапты телмирип карап турат. Айрыкча эки баласы:

– Атам качан келет,-деп энесинин тынчын алды.

Айласы кеткен аял:

– Ата?ар келет шашпагыла, ал кармалып жатса керек,-дейт.

Анан к?й??с?н?н а?чылыкка кетип келбей калганын Добундун туугандарына айтты.Адамдар ат минип чабагандап чер токойду, тоодогу а?чылык кылган жерди а?тарып-те?терип карап чыгышты. Акыры чабагандар асканын бетине карга-кузугун айланып турганын к?р?п, жогору Кайкы ?т?кк? чыгып барышса, Добун мерген аскадан кулап т?ш?п, башы ташка тийип, т?б?л?к уйкуга кеткен денесин табышты. Адамдардын айтымында Добун мерген асканын башында уларга желе тартып жатканда ашуу тараптан катуу куюн башталып, кулап башы менен урчук ташка тийип, жарадар болуп, алы кетип, тура албай калган шекилденет.

Добун мерген буту-колун тартып, б?р?ш?п жатып калыптыр. Анан суука чыдай албай байкушум жан берген шекилденет. Атчан келген чабагандар с??кт? аскадан т?ш?р?п, алдына ???р?п ?й?н? алып келатышты. Чабагандар чаап келип, суук кабарды Алан-Коого угузушту. Ак жуумал тарткан эст?? аял? ?з?н жоготуп дендароо болуп, кайгыга б?л?н?п, жашын т?г?п-т?г?п ыйлап жатты. Аны ?йг? алып кирип, бети-колун жууп айрандан чалап ичиришти. Жесир аял эсине келип-келбей:

–Ж?л?г?м?н айрылдымбы, аны такыр к?рб?й калдымбы,эми балдарды ким багат,-деди му?га батып армандана шурудай жашын тамчылата буркурап.

–Бул да болсо, тагдырдын иши кайраттан,-деп аны кармап турган аялдар сооротуп жатты.

Ошентип эки балалуу ак жуумал аял тагдырдын буйругу менен жесир кала берди.

МААЛИК ТЕКСИЗ КУЛДУН БАЯНЫ

Ошол мезгилде кыргыздар Эне Сай ?з?н?н?н жанында Ми? Суу деген жерде а?чылык жана мал багуу менен жашоосун ?тк?р?п жатышты. Бул аймакта кыргыздардын бир канча уруусу бар эле. Кыргыздарды башка элдер шибелер, же токой адамдары деп аташкан.Токой адамдары кайраттуу тартып, суукка чыдамдуу эле. Шибелер эт жеп, малдын с?т?н ичип, айрыкча бээнин с?т?н ачытып кымыз кылып азыктанышкан. Кыргыздар Кара тоодон темир казып, эритип найза, жала?даган курч кылыч, темир калкан менен куралданып о?ой менен же?илбеген жоокер эл болгон. Алардын асмандан т?шк?н таштан (метеориттен) жасалган кылыч, калкандары жала?дап ?т? курч болгон. Аларды кымбат баалуу буюмдарга гана алмашкан. Куралдардын жасалышын катуу сыр кылып башка элдерге такыр айтпаган.

Алардын бойлору бийик сары чачтуу, сары ж?зд?? жана к?зд?р? к?к эле. Эркектери с?йк? тагынып кооздонуп алышкан. Токойу жок к?н?с жерге таруу, арпа, буудай эгишч?. Байлары кыз алганда калы?ды к?п т?л?шк?н. Шибелер кытайдын соодагерлери менен байма-бай байланышып аларга а? терилерин берип, башка бир керект?? буюм менен алмашып алып турушкан. Шибелердин колдорунда найза, ай далыда жаадан коргонуучу калкан, башында ок тосуучу шу?шуйган тулга, сол капталында кылыч салмактуу чо? жаа, шыгырылган жебелер батырылган саадак. Ошол шибелерди Ажо башкарып турган. Анын туугандары ?т? бай болуп, Ми? Суу ?з?н?н жана улуу дайра (Улуу кем) Эне Сайдынжээгинде жашоосун ?тк?р?п турушкан. Ушул журтта Уткул деген адам болуп, анын эки баласы аялы жана к?пт?г?н малы болгон. Уткулдун Маалик деген алп узун бойлуу, ??? сары жездей сап сары уулу бар эле. Ажонун жакын туугандары Уткулдун байлыгын к?р? албай жигиттерин жиберген. Анткени каардуу Ажо менен кармашкысы келбейт. Себеби, анын колунда бийилик жана тандамал жоокерлери болгон. Ошентип Ажолуктар Уткул байдын малын уурдап ага тынчтык бербей койду. Ошондо Уткулдун уулу Маалик намыздана баштады. Ал Ажону жок кылып же анын малын уурдап, ?з намызын алгысы келет. Атасы муну билип:

– Уулум кой, шайтандын куйругун баспа, бир балакетке калбайлы. Ал кекчил эч нерсеге к?нб?г?н таш боор пенде Уткул туура айтты. Ажо э? эле каардуу эч кимди аябаган пенде болчу. Бул жердеги уруулардын ?з?нч? закону бар. Эгер ууру кылып элге-журтка тынчтык бербей койсо, аны ?лт?р?п, баш с??г?н атасынын же бир туугандарынын мойнуна тагып коёт. Бул э? каардуу закон. Анын бети курусун кудай бербесин. Ал бир канча жыл уурунун с??г?н мойнуна тагып ж?р?п азапка батат. Кыргызда бир канча адам ошондой болуп ж?р?т. Уткул карыя ошону ойлоп санаасы санга б?л?н?п, эгер Маалик ошондой тагдырга жолугуп калса эмне болот. Ата баласына к?п жолу эскертти. Бирок баласы болбой эле уурулугун уланта берди. Ошол к?н? Маалик бир нерсени ойлоп турду. Ажонун ми? булак ?з?н?нд? жыйырма ?й?рл?? жылкысы болгон. Ал эмнегендир жаны жай албай тынчы кетип, ала к??г?м кезде Ала туяк атын минип келатты. Ал Ажонун жылкыларына жакындап, бир жылкычыга чалма ыргытып кармап к?ч менен к?рг?чт?т? коого карай с?йр?д?. Ошол кезде адамдын арасында жашынып жаткан ?ч жигит чапкан тейден барып, Мааликти колго т?ш?р?п алууга аракет кылды. Маалик ойлонду булар ?ч?? эле экен аларды же???г? болот деди. ?ч жылкычы Мааликти аттан с?йр?п т?ш?п, колу бутун та?ууга аракеттенмей болду. Ууру койнундагы токмогун алып чыгып эки жылкычыны башка берип-берип калды. Катуу нерсенин уусубу жылкычылар ошол жерден аттан торок кулап т?ш?п жан берди. Эми бир жылкычыны о?ой эле же?мек, сааттай болуп, ары жактан дагы т?рт жылкычы аттарын сороктотуп чаап келип ууруга аргамжы ыргытып мойнун муундура тарта жерге т?ш?р?п буту колун байлап, Ажонун ?й?н? алып келип жыгач ?йг? камап салышты. Баарынан ууруга эки жигиттин ?лг?н? жаман болбодубу. Кыргыздар ууруларды ?т? катаалдык менен жасалоочу. Ажо ойлонуп жатты муну эмне кылсак ?лт?р?п баш с??г?н атасынын мойнуна тагып койсок кандай болот. Бирок бул ойдон баш тартты. Уткулдун туугандары кекчил бир балакет кылбасын деп кайта ?з? чыгарган б?т?м?н?н баш тартты. Ошондо аны б?т?н жактан келген кербендерге энчилеп сатып ийгиси келди. Ал ушул ойду тапканына аябай с?й?нд?. Ырас эле ыраака кетсе, ?з?н? жакшы болмок. ?лт?рг?нд?н к?р? жер ?ст?нд? жашап ж?рм?к. Ошонусу да чо? бакыт, соодагерлерге берип, бир душмандан кутулганы о?. Бул жерде ж?рс? баары бир бизге тынчтык бербейт. К?п ?тп?й Кытайдан кербен келди. Алар чай, кашык, чыны, жибек дагы толгон буюмдарды алып келишти. Кыргыздар соодагерлер менен алака т?з?п буюмдарын а? терилери менен алмашып жатышты. Эртеси ак сакалдар чогулуп Маалик ууру ж?н?нд? с?йл?ш?п жатышты.

– Муну башка элге берип жиберели антпесек уурулугун койбойт.Бизге кекенип калды жана баарыбызга тынчтык бербейт.

– К?пт?н бери бизге зыян кылып келатат.

Карыялар ууруну Кытайдын соодагерлерине сатып, жиберели деп чечишти. Алар соодагерлер менен с?йл?ш?п эки тарап макул болушту.

– Бул ?т? карылуу к?чт?? адам чебердегиле качып кетпесин.

– Качырбайбыз муну императорго белек катары тапшырабыз.

Бир?? к?л?п айтты:

– Бул кул императордун аялы менен байланыш т?з?п алса, кантебиз кайра ?з?б?зд? ?лт?рб?йб?. Мындан сап-сары кылып, к?п бала тууп ж?рб?с?н. Баардыгы к?л?п калышты.

– Император эмне келесоо бекен бычып салат да,кайрадан к?лк? аралады.

Тагдырыбы кыргыз Маалик кытай соодагерлери менен кетип баратты.Ал акыркы жолу ?з? ?ск?н токойду, сууну, т?т?н булап жаткан ?з?н?н боз ?й?н аянычтуу карады. «Бул жакка келеер бекем же келбей каламбы?» Анын ка?ырыгы т?т?п баратат, кайгысы к?ч?п баратат. Туткун т?? ?ст?нд? кетип баратып бир ыр эсине келди:

Кагылайын туулган жерим кош болгун,

Карагай,кайы? менин ыйык досторум.

Кийинки учурда ?з?н?н тагдырын ушундай оор болоорун сезип,билип ж?рг?н.Ага аялы айткан:

– Маалике сен уурулукту токтотсо?.

– Мен уурулук кылганым жок, алар атамын малын алып бербей жатат. Ошондуктан к?р?шт?м.

– К?р?шк?н менен аягы кандай болду.

– Сага аз уруусунун адамдары тиш кайрап ж?р?т, колго т?шс?? ?лт?р?п бир балакет кылышпасын.

Ага кошулуп энеси да к?з?н?н жашын к?лд?т?п акыл айтты:

– Балам,чебердечи кийинки учурда Ажого каршы иштерди ж?рг?з?п жатасы?, анын аягы жаман болбосун.

– Энеке,мен кайраттуу адаммын о?ой менен колго т?шп?йм жана ууру кылган жокмун. Ажонун адамдары атамын малын тартып алып, бизди кордоп жаман с?з айткан. Ошол ?ч?н к?р?ш?п жатам. Энесинин айтканына Маалик к?нб?й койбодубу акыры ушул к?р?н?шк? барып такалды. Аны кытай соодагерлери эл?? чай, толгон чыны, чайнек жана шайы жибекке алмашты.

Тексиз кул т?? ?ст?нд? колу байланып, кытай соодагерлери менен кетип баратат. Туулган жери артта калып, ал эми убакыт закымдап ?т?п жатат. ?з жерине болгон с?й??с?н Маалик кичинекей ж?р?г?н? салып кетип баратат. Анын артта калган ?м?р? мунарыкка си?ип кеткендей болуп, ал жакта калган ?м?р? белгисиз аянычтуу арманга батат. Кербен жай жылып кетип баратат. Кербен ?ст?нд? эрксиз кул Маалик кетип баратат. Анын атасы, туугандары, балдары, жары чыркырап ыйлап узатышты. Мааликтин туугандары кербенге кол салбасын, деп Ажонун тандамал жоокерлери ж?рг?нч?л?рд? узатып баратат.

Маалик арт жакты карады. К?з?н?н эки тамчы жаш кулап т?ш?п, ж?р?г? туйлап, оюнан т?м?нд?г?д?й ыр жаралды:

Кош болгуну? киндик каным тамган жер,

Жакшы кал, ата бабам ?ск?н жер.

Жээ келеермин же,болбосо келбесмин,

Келбей калсам нечен ирет эстеермин.

Тексиз кул т?? ?ст?нд? кытай соодагерлери менен кетип баратат. Кербен узап баратат, мезгил да узап баратат. Анын мээсине бир ой келет. «Келеминби же келбейминби?» Анын ж?р?г?н?н бир кыл ?з?л?п кеткендей болду. Ал кыл эмне экенин ?з? да билбейт. Т?б?л?к ?з?лд?б? же бир азга эле элеби? Ал жип туулган жерге болгон ыйык с?й??с? эле. Анын киндиги туулган жер менен байланышкан эмес беле. Анын бир аз алакандай ?м?р? ушул токойлуу аймакта, улуу Эне Сай дарыясынын боюнда закымдап к?зг? илешпей ?тт?. Ж?р?г?нд? кеткис болуп сакталган ошол байлыкты канткенде унутуп, канткенде эсинен чыгарат. Жана ата-энесин жандай к?рч? эки баласы, с?йг?н жарычы. Ушуларды таштап т?? ?ст?нд? эрксиз кул болуп кетип баратпайбы. Ата-журт туулган жерин к?рб?й андан бир жолу алыстап кетеби? Анын ж?р?г?н?н бир аялуу нерсе туулган жерге ?з? ?ск?н айлына калгандай болгон. Ал ыйк нерсе эмне эле? Ата Журт ажарыбы? Ошол ыйык нерсени ?м?р боюу к?рб?й калабы? Дагы ойлонду ушундан к?р? ?л?м менен к?рг? узатса жакшы болот беле? Ал бурулуп артын карады.Артында жайык талаалар, шы?га бойлуу бийик карагайлар. Алардын шамалда г??-г?? эткен т?г?нб?с ?нд?р?, куштардын сайраганы, улуу дайранын доошу, аска-зоону айланып учкан алгыр б?рк?т баары-баары артта калып жатты. Баарын-баарын кайра к?рг?с? келди. Буларды кантип таштайт, ушинтип эле эрксиз кул болуп кете береби? Ал артын улам-улам,кылчак-кылчак карады.Тээ алыста туулган жери калып жатат. Тигинде бийик д?б?д? атчан адамдар: алар атасы-энеси, бир туугандары, энесинин сызыла боздоп ыйлаганы, атасынын аянычтуу тиштенип турганы к?з алдынан кетпейт. Аялынын балдарынын атакелеп ыйлаганычы. Ал артын улам-улам, кылчак-кылчак карайт. Кытай соодагерлери да ошону т?ш?н?п аны аяды. Жаштыгын аяды. Аны жырткыч жаныбарлардай байлап бараткандай сезилди. Анын айлы мунарыкка си?ип кеткендей болот. Си?ип кетти. Т?? ?ст?нд? к?п нерселерди ойлоп баратат. Тээ артта жайнап турган сезими. Артта калган балалыгы. Ал кулап т?ш?п ташка айланып жок нерсеге айланабы? Тексиз кул т?? ?ст?нд? кытай соодагерлери менен кетип баратат. Кербен жылып баратат, тексиз кул да кетип баратат. Ал ?з?н?н туулган жерин артка таштап кетип баратат. Артын карады к?з жеткис мунарык ?з?н? тааныш эмес жерлер, тааныш эмес тагдырлар. Кербен жайык талаа менен кээде токойлорду аралап, кээде ачык талаа менен ж?р?п отурду. К?п жер басып, суу кечип, ашуу ашып, аркайган эчен бел басып, акыры алар монгол жери менен баратты. Маалик соодагерлердин тилин, дилин такыр т?ш?нб?д?. Тагдыр ушул экен эгер кичине эле м?нк?нч?л?к болсо качмак бирок кантип качат. Колу, бутуна чынжыр оролуп баратпайбы. Ал эмне болсо да, баарын кудайдын жазганын к?р??рм?н деп кетип баратты. Соодагерлер Монгол жериндеги тайшит уруусунун аймагын аралай келип калды. Ошондо тайшит уруусунун аксакалы Камбагай айтып калды:

– Бул ч??д?й сары адамы?ар к?р?н?ш? боюнча ?т? к?чт?? акылдуу сезилет. Бизге таштап кетпейси?ерби. Мекени алыс кете албастыр, жок дегенде кой кайтартып алалы, кытай адамдары эмне дээр экен,-деп тилмеч аркылуу кайрылып калды. Кытай соодагерлери с?йл?ш?п, таштаар, таштабасын билгизбей арсар абалында калышты. Алар тынымсыз с?йл?ш?п жатышты.

– Болуптур акысына эмне береси?ер. Бул ?т? жаш жана кайраттуу. Анан к?чт?? баардык жумушту аткара алат.

Камбагай эмне береерин билбей ойлонуп калды да,-Балким а? терилерин алаарсы?ар.

– Ага деле алмашабыз т?лк?н?н жана карышкырдын териси барбы?