Бабалардын жанырыгы

– Алар жер жайнаган кара кытайларга да коркунучтуу душман болуптур.

Отургандар жоонун каардуу, с?рд??, к?чт??, же?илбес экенин билип ойлонуп отуруп калышты. Алар «эмне болобуз» деп ?з к?н?н ойлонот. Булардын келечегине кандайдыр бир шект?? жаман окуялар башын кылтыйтып турду.

Бир??:

– Чектеш Тумат эли менен биригип, Тем?ч?нд?н колуна каршылык кылсак эмне болот.

Демейде чечкинд?? ажо Ырыс, Алдиер, Олебектер да тунжурап отурушат.

Олебек:

– Едине келсин ал эмне айтаар экен. Ошонун пикирин угалы.

Отургандар эт жеп, кымыз ичип анан тарап кетишти.

Кыргыз билермандары кечинде жыйын курмай болуп, баардык жерге кабар таратышты.

Т?н кирип эртеси та? атты. Дагы бир к?н ?тт?. Т?н кирип дагы та? атты. Эки к?н ?тт?. Касиетт? кыргыз эли. Ми? ?з?н жергеси. Токой жолу. Асманы ачык, ай жарык. Жери жер, суусу суу болуп жайкалат. Калы? токой анын арасында т?рк?н куштар ?н безеп сайрашат. Жайыттан ат кишенеп, кой маарайт. Токойдун арасындагы булактан эки бугу суу ичип, чар тарапты абайлай карап, калы? черге кирип кетишти. Тээ береги жайык талаа. Ал чо? карагайдан кураштырып салынган ?йд?н жанында бийик даракта к?г?ш желек желбирейт. Береги мелтиреген жып-жылма улуу аска, байыркы замандан бери ичине сыр катып жаткансыйт. Асканын жанында улуу карагай ыргалып, анын канча жашка чыкканы белгисиз. Анын башына кыраан б?рк?т жылда уялайт. Анын уясы ар кандай чычырганак, талдан жана башка бадалдан бекем салынып, жаныбардын ж?н? менен жылууланат. Азыр б?рк?т эне уяны басып, кыраан ата ага ар кандай азыктарды ташып берип, балапанын учуруп кеткен. Эки б?рк?т балапандарын аман-эсен басып чыгарсын. Бар бол туулган жеримдин кыраан б?рк?тт?р?! Сенин ша?шыган с?рд?? ?н?? биз жашаган жерден алыска-алыска угулсун! Биз сени менен сыймыктаналы! Бар бол касиетт? Эне Сайжерим!

Ушул аймак Олебектин жери болуп, кул-кутандары менен ушул ч?лк?мд? мекендейт. Анын ?й?н? ажо Ырыс, анын артынан Долон бий, Единал жана башка бир топ с??л?тт? кишилер келишти. Кыргыздарды ал кезде жалпы ажо башкарчу андан кийинки кызматта иналдар турушчу.

Чогулгандар семиз койдун этин жеп, ал арада Тем?ч?н ж?н?нд? с?йл?ш?п жатышты.

– Эми эмне кылабыз?

– Балким тумат, кыштым, урасут, т?л?с уруулары менен бириксек Тем?ч?нд? же?еер белек.

– Ай ким билет баарын кыйратып келаткандан кийин Тем?ч?нд?н жоокерлерин токтотуу кыйындыкка турат го.

– Ооба Тем?ч?нд?н колу к?чт?? аны же?е албайбыз. Жер жайнаган кара кытайларды да коркутуп жатпайбы.

– Канкордун колу к?чт?? аны багынта албайбыз.

– Ошондуктан ага белек берип, ошолор тарапка ?тс?к балким элибизди кызыл кыргын, кара с?рг?н ?л?мд?н сактап калаар белек. Андан башка бизде кандай арга.

– Бизге кошулуп душмандарыбыз менен согуш десечи.

– Согуша албайбыз жерибиз башка, жада калса дитибиз эки б?л?к. Алар менен эмне ишибиз бар. Балким анча-мынча салык т?л??рб?з.

Баардыгы Олобектин айтканына макул болушту. Эми белекке эмне бере турганын ж?н?нд? ойлонуп жатышты.

– Тем?ч?н баскынчы, кан ичеер эмеспи ага ыраазы болгондой кымбат белек бербесек болбойт.

Ошентип кыргыздар ителгинин кыраан чыкмасынан шумкар тандашты. Ак жана кара шумкарды, кан ичеер ушул эки кыраанды к?рг?нд? биздин элди аяп, анча жамандык кылбас деген ойдо болушту. Ушул эки шумкардын атагы алыска белгил?? эле. Канаттуу кыраандар далай б?рк?тк? кол сала жара тээп, ар кандай илбээсин канаттууларды айылдын ?ст?н? топ-тобу менен айдап келип, бирден тээп т?ш?рч?. Бир??н?н ??? агыш келип, куйругунун алдындагы сы?ар ж?нд?р? жа?ы жааган ак кардай аппак болчу. Тумшугу жана тырмактары кызыл эле. Карасынын ??? каралжын тартып, к?рг?н жанды улам-улам каранта берч?. Саятчы Карат?л?к «К?з тиет»– деп аны эч кимге к?рс?тч? эмес. Бул шумкарды Долон бий кармап саятчы Карат?л?к эк?? тапка келтирген. Ар бир шумкарды эки ж?з койго бааласа боло турган эле. Бул тартуу менен бирге акбоз аттын башына окшотуп жасалган чылгый алтын бар болчу. Те?ирим берип асмандан т?шк?н кара таштан согулуп, токойду кыйып, к?м?рч?л?р к?м?р ?ч?р?п, уу булактан сугарып, ажыдаардын за?ына ?ч ай таштатып, т?н ичинде кындан суурса, айланасы жарык болуп жалыны ?ртт?й чыгып, тоону чапса таш кескен, шиберге койсо ?рт кеткен кылычтарды, найзаларды буларды Ашмай, Эркашка, К?к?м табылгыс чебер усталар узанып жасаган эле.

Ошентип, монголдорго Единал, Алдиер, Олобектер к?п жигиттери менен сапар тарта ж?н?п калышты. Элчилер менен кошо бектин ке?ешчи, к?з? ачыктары кетип баратты.

Тем?ч?н: «Мага кимде-ким ?з эрки менен баш ийсе менин тууму желбиретип, бизге кошула берсин»-деп монголдордун ыйык деп эсептелген туусун к?п жерге таратып жиберген. Ошол туудан бирди кыргыз элчилери аны жанындагы меркит урууларынан алып, карагайдын жыгачына желбирете тагып алышкан. Бара жаткан кыргыз элчилерин «Башка бир?? кол салабы»– деп мыкты куралчан ?рт жигиттер кайтарып келатты. Жолдо келе жаткан кыргыз кошунууна эч ким каршылык к?рс?тк?н жок. Тем?ч?нд?н колу д?йн?н? багындырып келатканын баардык эл билип, туюуп турушкан. Аларга кол салуу ?т? оор болуп калган. Кээ бир начар коргоноору жок элдер ?зд?р? эле кошула башташкан. Бара-бара ж?р?п отуруп, кыргыз элчилери монголдордун жоокерлерине жолугушту. Кошуун менен кошо короо-короо койлор, уйлар, ?й?р-?й?р жылкыларды айдап ?т?п жатышты. Жаныбарлар чабуулда ж?рг?н монгол жоокерлеринин азык-заттары эле. Эч бир жерде баш аламан нерсе жок баардык жерде тартип менен кетип бараткандай сезилет. Монголдордун желегин к?рг?нд? эч бир жоокер аларга каршылык кылган жок. Монгол жоокерлери аларга урмат кылып колун бооруна алып ийиле салам берип ?т?п жатты. Бул «кошулалы» деген башка элди урматтаган белги болчу.

Алар жолдо чо? кошуунга кезикти. Ми? башы айтты:

– Силер каякка баратты?ар эле. С?зд? тилмеч которуп турду.

Единал:

– Биз улуу хандын баласына жолугууга баратабыз. Ага кошулгубуз келет. Биз улуу хан Тем?ч?нд? жактайбыз. Хандын жигиттери кыргыздарды ээрчитип отуруп, Жучунун чатырынын жанына келишти. Чатыр ?з?нч? б?л?к жерде экен. Айланасын жоокерлер кайтарып жатканы байкалат. Бул аймакта эч бир баш аламан нерсе жоктой. Кыраакы кишиге баардыгы ?т? катуу тартип менен уюушулганы билинет. Ханга кабар небак эле кеткен. Кыргыздар береги чо? карт карагайдын к?л?к?с?нд? эс алып, ?зд?р? ала келген тамакты жеп жатышты. Жучунун чатырынын ?ст?нд? ажыдаардын с?р?т? тартылган хандын асабасы соккон желге ша?дуу желбирейт. Чатырдын айланасында бейадеп басып ж?рг?н жан к?р?нб?йт. Бир гана айбалта кылыч кармаган сакчылар. Ары-бери жумуш менен чапкылаган чабаган атчандар. Алар ханга ар кандай жа?ылыктарды жана жардыктарды айтып турат. Единалдын тобун к?пк? к?тт?р?п, акыры эки к?н болот дегенде кабыл алмай болду. Кыргыздар шумкарларды колго кондуруп, ак булгундун э? кымбат терисинен жасалган ичикти, жана ар кандай белек-бечкектерди ханга тартуулаган жатат. Кыргыздар монголдордун тартибине та? калды. Акыры алар хан чатырына кирмей болушту. Жучунун алтын жээктелген к?рк?м чатыры. Тиги т?рд? кооз отургучта магдырап бир?? отурат. Бутунда кереметт? ?т?к, белинде укмуш жасалган кур. Ушул к?р?н?ш ыйык ханга жарашык бергенсийт. Жерде жолборс терисинин ?ст?нд? к?з? ачыктар, ке?ешчилер, жардамчылар. К?з? ачыктын колунда алтын ыйык китеп турат. Жучу ыйык отургучта отуруп, жай гана ы?гырана башын к?т?рд?. Анын к?к к?з?, калы? ак аралай элек муруту, денеси булчу?дуу тарамыштуу келип, балбан к?р?шк? т?ш??ч? жайы бар экен. Суроону хан эмес анын жанындагы жардамчылары берип жатты.

– Силер кайдан келди?ер жолочусу?ар?

– Биз т?нд?кт?н Ми? Суу ?з?н?н?н токой арасынан келдик.

– Анда кимси?ер?

– Кемжет ?з?н?нд? биздин улуу дайрабыз бар. Кыргыз уруусунанбыз.

Суроо берген киши та? кала:

– Кыргызсы?арбы?

Хан кыргыз деген с?зд? укканда жандана кетип, Олебектин кишилерин та? калуу менен карап калды. Кебетеси «Кыргыз» деген с?зд? ал бир жерден уккандай элес берди.

Тилмеч айтты:

– Шибелерси?ерби?

Олобек жандана с?йл?д?:

– Ооба шибелербиз.

Хан бир пастан кийин:

– Ии шибелер деген элди уккам, баатыр эл турбайсы?арбы,– деп Жучу жандана т?шт?.

Кыргыздар хандын оозунан бул с?зд? угуп шердене калышты.

Тилмеч:

– Токой адамдары.

–Токой адамдары.

–Эмнеге келди?ер эле?

– Улуу урматтуу Тем?ч?н ханга кошулалы деп келгенбиз. Же?илгисардактуу Тем?ч?нд?н осуяттарын чын дитибизден аткарабыз,– деп Единал жобурап айтты.

Котормочу бул с?зд?рд? бат-бат которуп берип жатты.

– Улуу даражалуум мархабат этсе?из алыс жерден алып келаткан белегибиз бар эле, ошону сизге берип койсок кандай болоор экен.