Бабалардын жанырыгы

Анда мезгил жайдын ортосу болуп, к?н ачык жаадырап тийип турган чагы эле. Долон бийдин кошууну Касиетт? Каркыра жайлоосунан к?лд? аралап Нарынга карай кетип баратты. Чынгыз хандын кошууну кыргыздарды кууп келатты. Алдыда жол чалган эркектер бар. Эгер шект?? шыбырт билинсе, токойго же далдаа капчыгай, чу?курга кире качат. Ал эми курал жаракчан жигиттер к?чт? душмандан коргоп келатат. Жолдо чебердеп ж?рб?с? жаман ушундай капсала?дуу оор учурда монголдордун же калмак тайпаларынын чер??с?н? учураса, Долон бийдин аз кошуунун майкандап салышы ыктымал болчу. Айтпадымбы, бий ?т? сак жана кыраакы эле. Кандай да болбосун чапкында калбай ?з журтун аман алып калуунун камында болду. Балдарым ошентип, «Ажут-Мажут» деген желмогуз эл Те?ир Тоого бобу биз турган ушул Ала Тоого каптап кирип келди. Бул жердеги кыргыздар жан айласы кылып ары-бери удургуп тентип кирди. Алар баягыдай эле т?шт?кк? Жерге -Талга, Ош, Жалал-Абад жакка кача баштады. Ошентип биз турган жакка э? тынчсыз абал пайда болду. Согуштун ж?з? курусун Чынгыз хандын жоокерлери эч кимди аяган жок. Шаарлар баш ийбейби, баардыгын жексен кылып талкалап келатты. Жердин ?ст? кан жошолонуп адамдар эмне кылаар айласын билбей калды. Жортулчуулар Каркыра жайлоосуна кирип келип ал жакты буду?-ча? кылып жатты. Жакшы куралданган монгол кошууну беш ж?з эле ал эми, Долон бийдин кошууну ми?ге чукул болчу Жоокерлер каруу жарактарын белендеп, айбалталарын курчутуп, кылычтарын тапташты. Алардын айбаттуу айбаталары кы?гырап, кылычтары шы?гырап, ?л?мд?н ?н? угулду. Жоокерлер аттарынын к?к?л?н сылап, чап ?л???н бек тартып, к?м?лд?р?г?н кыскартып, сол карысына калканын илип, бир жерде кернейлер бапылдап, да бир жерде сурнайлар ша?кылдап, добуш салып кыргыздарда ушул алаамат к?нд? ?лб?ст?кт?н ?н? угулуп турду. Ошентип эки кошуун качырып келип кармашка т?шт? Монголдордун кошууну аз болгон менен чы?алган кошуун экен. Ал эми кыргыздар каардана акыркы к?ч?н салып жоо менен катуу кармашка ?тт?. Ач кыйкырык, куу с?р??н ж?р?п, жер титиреп, ачык ч?л к???рт тартып турду. Добулбастар кагылып, сурнайлар азаптуу ?нд? берип турду.

Кыргыздар:

– Кыргыз!

– Кыргыз!

– Манас!

– Манас!

Монголдор дагы ?з ураанын салып, кыргыздарды жапырып салууга аракет кылды. Бирок кыргыз тартынбас жоокерлери аларга айбат к?рс?т?п жатты. Эр ?л?г? боо, ат ?л?г? тоо болду. Жарадар эрлер к?п, аттан кулап т?шк?н баатырлар да к?п. Асман кара ча? болуп, топурак учуп тоз болуп, не экенин билинбей, жердин бети к?р?нб?й турду. Монголдун он башчысы ороктоп, ж?з башчысы сороктоп турду. Медияндын ч?л?нд? эки к?н катуу кармаш болду. ?ч?нч? к?н? ара? согуш аяктады. Монголдор кыргыз жоокерлери же?илбес эр экенин билип айлалары кетип арттан жардам сурап жатты. Кыргыздар да чо? жоготууга учурады. Эч бир же?ишке жете албай алсырап, айлалары кетип, Нарын тарапка ооп ошол жакка кокту колотту аралап ж?н??г? аракет кылды. Алар арттан монголдорго чо? жардам келеерин билип жатты, ошол ?ч?н бул аймакты таштап кет??г? аракет кылды. Эгерде монголдорго жардам келсе анда кыргыздарды т?п оорду менен тып-тыйпыл кылып кырып салаары белгил?? эле. Ансыз деле аз кыргыз жоокерлеринен монголдор чо? жоготууга учураганы белгил?? болуп калды. Долон бий айтты:

– Ата?ын к?р? карылык келип калган тура, анча согуша албадым,-деп кейиди.

Ошондо кыргыз аскер башчасы Карабаргы Долон бийдин жанына кара атын каргытып келип:

– Долон аба ден соолугу?уз кандай бизге кайрат бергени?изге ырахмат сиз ж?з жигити?из менен Нарын тарапка к?чт? с?р?п кете бери?из биз монголдордун кошууну менен кармашып ж?р?п отуралы, тагдырдын жазганын к?р??рб?з,– дейт.

Долон бий эс учун жыйып бир аз туруп, анан с?йл?й баштады:

– Суукка анын ?ст?н? душмандын соккусуна катуу учурап калбадымбы, кулагым ка?ырыштап, к???л?м айнып, жер к?ч?п турат. Мен ж?рб?г?н жер калдыбы, мен ?тп?г?н бел калдыбы? Нарын, Ат Башы, Ак Сай жайлоолорунда ж?рд?м. Алыскы Эне Сай ?з?н?нд? балалыгым ?м?р?м ?тт? Монгол, калмак чапкынында кадым. Калмак чапкынында о? саныман ал эми желмогуз «Жажут-Мажутта» о? б?йр?г?м жарадар болду. Балдар силерге ишенем элди жоготпой, эл менен бирге болгула,– деген осуятын айтты. Баатыр алсыз болсо да кошуунду калтырууну каалабады. Ал алсыз болсо да кошуун менен бирге болууну каалады.

Ары баатыр, ары чечен, ары журт башчысы, ары санжырачы Долон бий ?з?н?н ?м?р?н?н аяктап баратканын билди. Бирок ошондо да акыркы майданга баатыр катары чыгып, элине туу казык болуп кайрат бергени сезилип турду. Баатыр элинин келечегин, элинин эрте?ин ойлоп санаага батып турду. «Аз журт жок болуп кетпегей эле»– деп турду. Калмактар эч теке эмес, алар менен кармашып же?ип келгенбиз анын ?р?й?н желмогуз «Ажут- Мажут» Чынгыз хандын кошууну учуруп турду.

Долон бий демигип туруп айтты:

– Мен жарадар болдум, к?ч менен кете берейин. Силер к?чт? коргоп арт жактан келгиле, булар менен чебердеп кармашкыла, биз Нарын аркылуу т?шт?кк?, башка жакка ?т?п кетпесек айла кетип калды. Монголдордун мынча коп кошуунун эч убакта же?е албайбыз.

Кара баатыр Долон бий менен кучакташып коштошту. Алар каза болгон кыргыз баатырларынын с??г?н карга-кузгунга жем кылбай ариеттеп к?м?шт?. Кудайга жалынышты. Кыргыз эли, баатырлар «жок болуп кетпейли» деген улуу ойду ойлоп жатты.

Улама боюнча ошол монголдор менен болгон согушта Долонбий баатырдын канаттуу Кара жорго к?л?г? кыргыздын бир тоосунда окко учуп ?лд?. Баатыр жоргосун жоктоп, анын к?к?л жалын кесип алып ыйлап турду:

– Касиетт?? жаныбарым, сени менен канча жыл бирге болдум, сенин талбаган канаты? бар эле. Эми кош бол жоо огунда жок болду?. Сени тиги чын д?йн?д? минип жоолрду бул жерден с?р?п жоготом,– деп ыйлап турду.

Ошол касиетт?? жер «Кара жорго» тоосу деп аталып калды деген элде имиш бар. Береги катуу согушта кыргыз баатыры Окторкой чо? эрдикти к?рс?т?п, каза болгон жер анын арбагын сыйлап жоокерлер ошол аймакты «Окторкой» деп атаганын санжырачылар айтып ж?р?ш?т. Ал эми дагы бир кыргыздын алдуу к?чт?? намыз бербес баатыры Оргочор дагы кыргыздарды коргогон тайманбас баатыры болуптур, ал дагы каза болуп ошол Монголдор менен болгон согушта каза болгон экен. Эл баатырын такыр унутпай ошол жерде «Оргочор» деп атаптыр.

***

Кыргыз к?ч? аман калууну айласын издеп Нарын аркылуу т?шт?кк? карай илкип-калкып кетип баратты. К?чт? эр жигиттер коргоп келет алар тынымсыз к?ч?п келатты. Антпесе монголдор бул к?чт? т?п оорду менен жок кылып кеткен жатпайбы. К?чт? башкарып келаткан бийдин ден соолугу жок, анткени ал майданда жарадар болбодубу. Бийдин башы айланып салмактанып турду. Ал карыяларга айтты:

– Менин абалым начар атка да ж?р? албайм го. Силер тынымсыз к?ч?п отуруп т?шт?кк? кеткиле,– деп акырын алсыз ?н менен айтты.

Ошентип бий т?ш?к таянып жатып калды. Бир кезде ал эшикке чыкты. Улуу тоого ай батып бараткан экен. «Менин ?м?р?м жылдыздардай жайнап, ай сыяктуу батып бараткан экен. Кыргызыма эмне бердим? Кара башымы ойлоп аларга зыян кылган жокмунбу? Улуу алакандай журтка эсте калаарлык бир жакшылык жасадымбы?» Ал ушуларды ойлоп жатып, улуу адам бул ?м?р менен коштошуп тиги д?н?г? т?б?л?к учуп кетти. Анын жаны денесинен чыгып, ободо калкып учуп, т?б?л?к ?лб?с жакка кетти. Бийдин с??г?н ариеттеп таза жууп, ?з? басып ?тк?н, ата-бабасы к?рг?н касиетт?? Нарын тоосунун эл каттап ?т?п турган чо? белине коймой болушту.

Туугандары ?ч жолу айтты:

– Бий кандай адам эле?

– Элдин таламын талашкан айк?л адам болчу.

– Бий кандай адам эле?

– Журттун камын ойлогон берешен адам болчу.

– Элди жоодон коргогон баатыр адам болчу.

Жыйылган элдин арасында ?н чыгып жатты:

– Жаткан жери жайлуу болсун!

– Баатыр бийди т?б?л?к унутпайбыз!

– Топурагы торко болсун!

– Эл коргогон баатырды эч убакта унутпайбыз!

– Бийдин жакшы сапатын кийинки муунга айта барабыз!

Журттун ушул ?н? ай-талаага, аркы тоолорго шамал, жел менен угулуп жатты. Кийинки муундарга ?лб?ст?кт?н ша?ы, ата-бабанын урпактарга унутулгус дабышы тарап жаткансыйт. Айтылып жаткансыйт. Баатырдын с??г?н жерге коюп жатып, денеси менен кошо ?з?н?н с?йг?н тулгасын, кылычын, жоону сайган найзасын, айбалта, жаасын жебелери менен кошо, дайыма ?ст?н? т?ш?рб?й кийип ж?рч? ак олпогун, денесине кийч? тор темирден токулган торгой к?з бадана соотун, чарайнасын жана жоону дайма сак болуп караган д?рб?с?н кошо к?м?шт?. Ушундай шашылыш жоо каптап келген учур болсо да улуу баатырды урматтап, коюулган жерге усталар курч кескич менен бал-бал эстеликтерди орнотту. Усталар муну ары-бери каттаган адамдар билип, эрдикти унутпай, эскерип кетип турсун дешкен. Кийин ошол жерден булак агып чыгып, касиетт? тал ?с?п, журт сыйынуучу жерге айланып кеткен экен. Кийин ошол жер «Долондун бели, Долондун ашуусу» деп аталып, Долон атанын с??г? коюлган касиетт? ашуу азыр деле ошондогудай турат. Азыр деле ал жер кыргыз эли ?ч?н сыймыктуу. Ал жерге улуу баатырга куран окуп, эскерип ?т?п кетишет. Жел согуп, шамал болуп, жаз, жайды айландырып убакыт ?т?п турат. Ал ашуу тили болсо ?тк?н тарыхты санжыра кылып айтып бере алаар эле. Аны билген карыялар да небак ?тк?н. Ал баян улама-санжырада гана сакталып калган.

К?ч касиетт? бийдин ариетин ?тк?р?п б?т?п, жоодон коргонуш ?ч?н т?шт?кк? карай илкип-калкып к?ч?п кетип баратты.

***

Улама санжыра боюнча Долон бийдин ?ч аялы бар экен. Э? биринчи аялы эгиз Агуул, Кубулду т?р?йт. Кийин кытай кызына ?йл?н?п андан Мо?мош деген уулду болот. Бий аны «Кыздан т?р?лг?н уулум деп аны Кызылуулум» деп атаган экен. Агуул менен Кубул бой жетип, атасы сыяктуу эр болуп, эр уулу менен те? болуп, келаткан эле. Агуул айтты:

– Журтка мен бийлик кылам.

Кубул да намыс бербес ?т?мд?? курч эле ал айтты:

– Жок журтка мен бийлик кылам, элди кич?? иниси башкарыш керек.

Агуул токтоо кайраттуу, «элге пайдамы тийгизем» деген, ке? пейил жана жайдары к?лк?н?н элеси ж?з?н?н т?г?л?п турчу. Ал журт башкарууга жаралган эле. Ал эми Кубул ?т? ?к?м, кайраттуу ошонусуна карап кээ бир ишти ?з?н?н ы?гайына карап чечип, калыстыгы жок сыяктуу эле. Бийлик талашып эк?? эрегишип кетти. Эки туугандын эрегиш??с?н билип журттун улуу адамдары Эсенгул, Байм??к? жана башка касиетт?? адамдар баарын Баргы байбиченин ?й?н? чогултуп, ак сакал улуу карыя айтып турду:

– Кагылайын Баргы келиним мына журт к?р?п турат, булардын кимиси улуу, кимиси кич??,– деп балдарды тууган энесине кайрылды.

Ошондо Баргы айым карылардан ыйбаа кылып, башын жерге салып айтты:

– Агуул о? б?йр?г?мд? болчу ал биринчи т?р?лд?, Кубул сол б?йр?г?мд? болчу ал андан кийин т?р?лд?,-деген экен.

Ошондо сакалы белине жеткен ж?з жаштан небак ашкан карыя акылман с?з?н айтып турду:

– Кагылайын Агуул сен о? б?йр?кт? жатып биринчи т?р?л?пс??, Кубул сен сол б?йр?кт? жатып экинчи т?р?л?пс??. Кыргыз салты бюнча улуусу эл башкарат. Анткени жол улуулата келет да. Ал эми сен Кубул бул атадан калган д?н?г? ээ болгун бирок, байлыктын баарын ?з?? албай эл менен б?л?ш?п, эл менен туугандары? менен бирге болсо? кор болбойсу?. Эл бактылуу болсо, силер да бактылуу болосу?ар. Ата-баба?ар эл башкарып, журтту тескеп ж?рг?н кишилер болчу, силер дагы чабышпай ошолордун жолуна т?ш?ш???р керек,-деп карыялар туугандарга акылдуу с?зд?р?н айтып, эненин сыйын к?р?п, бата берип, чыгып кетишти.Тарыхта Агуулдан т?р?лг?нд?р о?, ал эми Кубулдан т?р?лг?нд?р улама боюнча сол болуп айтылып калган экен.

ТАГАЙ БИЙ ЖЕ МУХАММАД КЫРГЫЗ

«Санжыра элди б?лб?йт бириктирип жети