Бабалардын жанырыгы

атасынан кабар берет».

Кыргыз эл макалы.

***

Алтын жерден чыгат,

Азамат элден чыгат.

Байыркы кыргыз эл макалы.

***

Тагай бийдин атагы

Далай ирет айтылды.

Анын атын билбеген,

Ара?арда жан барбы?

Долон бийдин уулу Агуул башынан токтоо оор басырыктуу болуп, атасынын тарбиясында баатыр чалыш ?ст?. Антпегенде кантмек эле бир жагынан калмак, монгол татарлардын жортуулу башталып, кыргыздардын башына караан т?н т?ш?п турган. Ал заманда балалуу болуп, аны чо?ойтуу азап болчу. Анткени эки к?нд?н биринде душмандын чапкыны чыгып, колго т?ш?р?п, кул же к?? кылып коёт. Жана тогуз ай к?т?р?п денесинен чыккан баласынан айрылуу эне ?ч?н кандай тозок жана кайгы. Ошондо мындай армандуу заманда кыргыздар ыр чыгарышкан.

Кырларда кайы?дардын бетинде,

Тамга жокпу кыргыз балта чаппаган.

?р??нд?рд?, жылгаларда, сайлар да,

Кыргыз жокпу кыргын болуп жатпаган.

Бул ырды акындар кыргыз эли азап-тозок к?р?п ж?рг?н чагында жаратты. Бул ыр таштын бетине, аскаларга чегилип арман ыр болуп калды. Бул ыр адамдардын ж?р?г?н? калып, муундан-муунга кайгы ыры болуп кете берди. Бул ыр тээ байыркы заманда жаралып, азыркы муундар кайгырып, капаланып окуп ж?р?г?нд? ?тк?нд?н му?дуу элес калгандыгы сезилет.

Тагдыр жазып койгонбу Агуулдан: Адигене, Тагай, Мо?ош жана Наалы эже т?р?лд?. Тагай т?р?лг?нд? атасы аябай с?й?н?п:

– Жоо жакадан алып турганда эркек тана болгону жакшы. Аман- эсен болуп, душман с?рб?с? да ат кайтарып берсе болду,-деп кудайга тобо кылды. Атасы Тагайга кичине чагынан жоокердик ?н?рд? ?йр?тт?. Тагай олбурлуу бара-бара туурасы ?с?п, денеси чымыр тарткан. Башкалар аны тике карагандан айбыкчу. Ал бала кезинен эле ?т? шок жана ат жаныбарга ?т? жакын болгон. К?л?к ат чаап чабандестик ишке ?т? берилген. Атка чуркап келип, ?з?нг? теппей секирип минеер эле. Бул жорукту к?р?п аялы Бермет:

– Бул жоругу?уз жарабайт, салабаттуу эле ?з?нг?н? тээп минбейсизби,-деп жактырбай каткырып к?л?п калаар эле.

***

Ыраматылык Агуул эрте кырчын кезинде к?з жумуп, Тагай менен Адыгене атадан жаш калды. Эк??н? баш к?з болуп Наалы эже ж?рд?. Эже эки бир тууганынын тагдырын ?т? тынсызданып ойлочу эле. «Тагдырдын соккусуна учурап, жаш немелер жок болуп кетип Агуулдан тукум калбай калабы»– деп жатпайбы. Ошол ?ч?н Наалы эже турмушка чыкпай «Эки инисин чо?ойтом»– деп ак эткенден так этип турчу. «Балтыр бели катып, чо?оюп алса, бой бербейт эле»– деп ойлоочу. Тагдыр ошондой болду. Наалы эже эки инисин «Канаттууга кактырбай, тумшуктууга чокутпай» чо?ойтту. Инилери да акылдуу экен Наалы эженин с?з?н?н чыкпай жакшы бой тартышты. А т?г?л эк?? кыргыз элин бириктирип, бир эл кылып, бири т?шт?кт? бий болсо, экинчиси т?нд?кт? башкарып, элге арка тирек бел болду. Ал заман Чынгыз хандын урпактарынан калган, азуусун айга жаныган Моголстандын заманы эле. Моголстандын ханы Жунус, анын уулу Ахмад, Халилдер кыргыздары эзип турган каардуу учур эле. Касиетт? Тагай бий элди эзгендерге жек к?р?? менен мамиле кылып, ж?н?к?й адамдарга арка бел, ж?л?к эле деп улама, санжыраларда айтылат.

Кудайым шыбаа айтып койгонбу, кыргызда эр жигиттин бактысын алган жары ачат дейт. Анын биринчи жары Бермет бийге жарашыктуу аял боло турган. Ал бийдин ички сырын к?з?н?н эле айттырбай билип турчу дешет. Ошону менен ал Тагай бийдин элге болгон ишин арылатып, журтка жакындатып, ?з?мч?л эмес ?з к?м?ч?н? к?л тартпаган калыс эле деп карыялар с?йл?г?н уламаларда к?п кеп болот.

Душмандар уу коргошун берип жок кылабы,-деп ага жаш кезинен уу коргошун таткантып ж?рд?.

Уу коргошун ичип алганда.

Тагай бий такыр ?лб?г?н.

Азабын к?рд? жашоонун,

Ал пенде нени к?рб?г?н.

Ат ?ст?нд? баратып, жаа атып, найза сайып, кылыч чапканды э? жакшы к?рг?н. Адигене аны бий к?т?р?п салды. Ал башынан эле адилет, калыс жана жолдоштору жемелеп турса да, оор басырыктуу к?т?р?мд?? болчу. Жана бир нерсени будамайлап кетпей, чуу куйрук жайы жок ушул сапатынан эле башкаруучу хан же улук бий боло турган ж?нд?м? болгон. Ал ке? пейил жетим жесирлерге кайрылган ?т? кайрымдуу пенде эле. Адамда чынчылдык, боорукердик, токтоолугу жагы тоодой алтынга бергис улуу сапат болот эмеспи.

Биз уламабызда билгич карыялар айткан ошол бир баянга токтоло кетели.

***

Айлана аптап болуп ысыган жай чилдеси эле. Мал-жан к?нд?н тийген ысыгынан качып к?л?к?г? умтулуп турган маал. Астыда шорлуу жерден туз топурактын ?ст?н? чыгып турат. Жолдо ?ск?н жапайы ак мамык дан, киргишен к?п жылдык ч?п. Булар ушундай шорлуу топурактуу жерди мекендейт. Жана эки жакты акмалап караган адамга кызылча, шакар ч?п, баялыш, с?кс??л кездешет. Бадалдын т?б?н?н кескелдирик чуркап, тигинде ысык кумда жылан оролуп жатат. Анда-мында канат кагып, кыска кайрыктарын созуп, ч?л торгойу учуп ?т?т. Мындай ысыкта жол ж?р?? бир топ к???лс?з, анткени к?н ысыгы адамдардын талыкшытып, шайын кетирет. К?кт? каалгый айры куйрук жерден бир нерсе издеп сызат. Адырдан ары тарп издеген жорулар учуп баратат. К?кт? бирин-экин ак булуттар каалгый сызат. Ондой атчан жол менен кетип баратат. К?н дагы чыгыштан чыгып батышка сапарын улап кетип баратат. Алдыда акбоз жоргочон келишимд?? ак калпак кийген бутунда анжиян ?т?к, колунда чеберлер жасаган жылан боор камчы. К?нг? к?йг?н ??? кара тору, муруту ?з?н? жарашыктуу койдуруп, к?з карашы ?т? с?рд??, же аны адам карай албайт. Анын о? жагында жээрде атчан бийдин ке?ешчиси жашы небак эл??д?н ?тк?н адам Б?л?й карыя. Сол жагындагы сары атчан сакал мурутуна али ак кире элек к?з? ?тк?р, кыр мурун кара тору адам бул дагы бийдин ке?ешчиси. Бий бир нерсени чечеерде ушулардын акыл-насаатына таянат. Антпесе болбойт, «Жалгыз адамдын акылы жарты акыл, к?п адамдын акылы аккан дайра»– дейт эмеспи ата-бабалар, булар башынан бийге, андан мурун элге небак алынган калыс адамдар. Ошол ?ч?н бийдин кулаткан ташы ылдый эмес ?йд? карай кулап жатат. Артында жети-сегиз атчан булар бир иш менен башка жакка сапар аттанып, жолочу болуп жол арытып келатат. Бийдин тобу сапар кетип баратат. Сапары ыраак. Бул жол ж?р?п отуруп, тээ береги адырга барып, андан ары ?р таяна жайлоого Арча Т?рг? ?йд?л?й чыгып отуруп бийиктикке чыгат. Бий кайдан чыгып, кайда кетип баратат. Ким билет? Кээде адамдардын ?м?р? да т?р?лг?н жерден чыгып, мунарык оронуп алдыга кайып сызып кетет эмеспи. Алар кайып сызып отуруп кайда баратат? Биздин ?м?р?б?з ашыга алдыга кайып сызган жок беле? Айтчы тууганым? Бийдин тобу кетип баратат. Жол кетип баратат. К?н ысык алдыдан токтоно албай термелип мунарыктын артынан закымдап мунарык сызат. Тоолордун башында кылайган булут жок. Булут болсо, шамал айдап ылдый с?р?л?п, бобереги каны катып турган талаага жаан т?г?п кетсе, денесине суу кирип тирдене жашарып, ?с?мд?кт?р ?с?п калаар беле?

Бийдин тобу кетип баратат. Асманда ыйык к?н да чыгыштан батышка карай кетип баратат. Астыга жарыша кеткен ча?ы учуп куп кургак уланган жолдор. Жарыша кеткен жолдо сапар кетип бараткан байыркы биздин бабаларыбыз. Бул жолдор менен кимдер ?т?п, ким гана баспаган. Атчаны да ?тт?, ж??с? да ?т?п, жамактата ыр т?г?п ырчылары да ?тт?. Сын айтып сынчылары да ?тт?. Т?рт буттуудан т?йш?к тартып, т?лк? ?т?п, кара?гыда кайыгып карышкыр ?тт?. Боз ча?гыл баскан ай-ааламдын, асмандын улук бийи к?н эне болсо, бул бараткан адамдарга жол к?рс?т?п, ээрчитип бараткан адам бий Тагай эле.

Бий минген акбоз беркилерден озуп астыга чыккысы келип, ?к?мд?г?н к?рс?т?т. Бий тизгинди тарта, жанындагылар менен те? келатат. буудандын тизгинин коё бербей ал бирдей укукту сактагысы келет. Жол ж?рг?н атчандар бат эле ээрчише д?мп?йг?н боз д?б?л?рг? жете келип, алардын аралап баратып, эбак эскирип эскилиги жете жыртылып, куну кеткен, бир боз ?йг? туш келишти. Арыда аркандалган жалгыз музоо. Жыйырмага жакын кой-эчки. Байланган кулун тигинде бир бээ оттоп, анын жанында музоосун жаш тууган бир уй турат. Бээ менен уйду саайт шекилд??. Тагай береги боз ?йд? ойго батып карап калды да ат тизгинин аргасыздан ошол жакка бурду. « Боз ?й талаада эмне ?ч?н жалгыз калган? Жалгыз калышына эмне себеп? Бий бул боз ?йд?н жалгыз калышында бир арман бар экенин сезди. Бий эски боз ?йд? калтырып кете бербейт эле. Анын канында кайнаган журттун каны согуп турбайбы. Эгер ушул жалгыз калган боз ?йд? таштап кетсе анын бий болгон да?азасы кайда? Артында келаткандардын жини келип, кеткенин ???н?н билинип турду. Бий атынын башын каякка бурат? Ысыкта кейпи кеткен боз ?йг? барып дагы к?пк? отурат. «Биз ушинтип талаадагы жалгыз боз ?йл?рд?н ар бирин кыдырып чыгабызбы»– деп ичинен к?лг?нд?р болушту. Ат туягынын д?б?рт?н уктубу боз ?йд?н кийми жыртык удаалаш чо?ойгон эки бала к?р?н?п, бир?? ?йг? кирип, бир аялды ээрчитип чыкты. К??г? к?йг?н кара тору ургаачы башынадагы кара жоолугу небак эскирген, боз к?йн?кч?н ???нд? «Дагы кимиси келатат»– деген убайым бар эле. Бир жигит чаап келип, бийди ээрден т?ш?р?п аттын чылбырын казыкка байлады. Келин келген жолоочуларга салам берди.

Бий жагымдуу:

– Карындашым бу д?н?д? барсы?бы, амансы?бы?

– Аманчылык, агам бар болу?уз, кели?из,– келин дагы жаадырай бийдин суроосуна ылайыктуу жооп берди.

Бий алачыктын жанындагы талпакка к?с?к басып, калгандары анын жанына кыркалакей отурушту.

Ак ?йд?н дасторкон алып чыгып, жерге жайып, каймак, талкан койду. Анан к?н?кк? кымыз алып чыгып куя баштады. Отургандар дасторконго бата кылышты. Бий жыгач аякты алып, кудайга тобо келтирип, суусундукту кылкылдатып жута баштады. Баардыгы кымыз ичип жатышты. Ысык к?нд? жолочулар кымыз ичип жыргап, тамырына кан ж?г?р? баштады.

– Кимдин жары болосу? карындашым?

– О?олбайдын к?й??м жаздын башында сукка учурап каза болгон. Ачажору байдын койчусу эле. Эрим ?лг?нд?н кийин бай бизди журтка таштап к?ч?п кетти,– деп ургаачы жашын т?г?п шолоктоп ыйлап жиберди. Жана к?з жашын жоолугунун учу менен аарчып ?з? сооронду.

Ойго батып баары жымжырт. Алар эки бала менен ай-талаада жалгыз калган аялды аяшты. Куу белде жалгыз калган ?йг? ?йг?шк?н карышкырлар келип кол салса эмне болот. Тагай бий жини келип:

– Ит Ачажору таякелери к?к бет калмак эмеспи, кыргызды тартпай калмактарды тартып калганын караса?, мен ага жети атасын таанытам.

Беркилер с?зг? аралашты:

– Ачажору калмак аны жасайт, жаасы катуу.

– Ал кийинки учурда бечараларды карабай калды.

– Бий ага элдин с?з? калмактарга ?тп?й жатат.

– ?т?т байлыгын элге таратып керек болсо ?з?н жыла?ачтап таякелерине карай кууп жиберем. Карындашым капа болбой бир азга ушул жерде тура тур. Ачажорудан энчи?и б?лд?р?п берем. Андан кийин тээ береги Ала К?лд?н жанындагы Ар т?рк?н уурудан куралган курамаларга к?ч?р?п барам. Мен сага к?з салып жардам бергенге жигиттерими жиберем. Алар сенин дайны?ды мага жеткирип турат. Мен турганда эч нерседен капа болбойсу?, сен эми мени менен болосу?, жалгыз таштабайм.

– Ачажору бизге зыян кылбайбы?

– Жок эчтеке кылбайт. Зыяны тийсе тентитип жоготом.