Бабалардын жанырыгы

Жетим уул деп аташат,

Жети ата?ды билбесе?.

Акылман карыянын улама ыры эсимен кетпей алыптыр.

Анын санжырасын уулдарыма, неберелериме айтып бергим келет. Албетте ал карыя менен жолукканым мындан к?п жыл илгери болгон. Ошол санжыра унутулуп калбасын деп ак кагазга т?ш?р?п койгом. Бул улама чынбы калппы ким билет. Бирок улама деген улама эмеспи, аны кабыл алыш ар бир адамдын ?з эрки эмеспи.

***

Долон бий небак эле касиетт?? ата-бабасы ?ск?н Те?ир Тоого келип кыргыздар жакын уруулар менен табышып ?з турмушун ?тк?р?п жаткан чагы эле. Алардын жашоосу к?чм?н болгондуктан биринчи жерден экинчи жерге к?ч?п-конуп ж?р?шк?н.

Касиетт?? Те?ир Тоого дагы Чынгыз хандын жоокерлери жакындап калган чагы эле. Алар чыгыштагы баардык жерди каратып, баш ийбегендерин жок кылып, талкалап, ?ртт?п келатты.

ДОЛОН БИЙДИН ЭРДИГИ

Калмактар Эки Нарын дарясынын аралыгын ээлеп алып кыргыздарга к?н к?рс?тп?й турушту. Калмактардын Эрдене баатыры ?з журтунан жигиттерди бириктирип, кыргыз жерине каракчылык, басып алуу, барымта, мал уурдоо иштрин токтотпой жатты. Мына ошол к?нд?рд? Долонбий элдин камын ойлоп катуу санаага батты. Бир четинен т?шт?кт? уйгурлардын кошууну кыргыздарга б?л?к салып турса, жанында калмактар кыргыз жерине кызыгып ыдык к?рс?т?п турат. Бий бир канча жолу калмак тайшысына Эрдененин кылык жоругун эскертип кабарлады. Тайшы «Аны менен ?з???р эсептешип алгыла, мен бир канча жолу эскерткем»– деген кайдигер жоопту айтты. Бий ары ойлонуп, бери ойлонуп, акыры к?пк?л?? тарткан Эрдененин тизгинин бир кагып эсине катуу салып коюуну ойлонуп жатты. Ал жигиттерди курап, т?н ичинде ополо?-тополо? кылса деле болмок. Бирок ага барган жок. К?пк?л?? калмактар ?ч?ш?п алып, кыргыз жерине катуу соккуну уюштурушу м?мк?н. Ошол ?ч?н ал Эрдененин кошуунун Эки Нарын дарыясынын аралыгы кенен жерге эр сайыш мелдешин ?тк?р??г? чакырды. Беттеш??н? бугу айынын ортосу ченге белгиледи. Ошол к?нг? карата кыргызд эр сайышка чыгууга бир канча жигиттерин даярдашты. Кыргыздар ?з?н?н к?ч?н чы?ап, темир эритип найза, кылыч, калкан жана башка куралдарды жасап жатышты. Акыры эки кошуундун болжошкон к?н? да келип жетти. Кыргыздар ?ч ж?з кошуун менен мелдеш ?т??ч? эки дарыя аралыгына к?к туусун желбиретип ша?дуу т?рд? келип калышты. Калмактар ошончо эле кошуун менен ?зд?р?н?н туусун желге желбиретип жетип келишти. Эки тараптын баатырлары катуу ойлонуп турушту. Эр сайышка ким чыгат, ким-кимди аттан оодара сайып т?ш?р?т. Эр сайыш к?ч алып кетип, эки кошуун согушуп кетиши да ажеп эмес эле. Анда ушул жерде катуу майкан согуш ж?р?п, далай баатырдын башы кетип, далай энелер жаш т?г?п, далай балдар атасынан айрылып калмак. Эрдене элдин камын ойлобой ?з?н?н к?ч?н? гана ишенген к?пк?л?? тарткан пенде эле. Долонбий кандай болбосун Эрденени бир эсине келтирип коюуну ойлоп турду. Мындай к?пк?л?? пендени бир эсине салып койсо, экинчи жолу баш к?т?р?? кыйын болуп калаар эле.

Найза сайыш башталган турат. Калмактар да, кыргыздар да о?ой жоолордон эмес. Байыртадан бери элдешпеген катуу душмандардан. Алардын алдында эки жол турат. Биринчиси катуу кармашып, бирин-бири жер ?ст?н?н жексен кылып, т?б?л?к багынтып алуу же, бир-бирине жоо болбой те? ата чек араны сактап, аман-эсен ынтымакта жашоо. Тем?ч?нд?н ушундай оор капсала?дуу к?н?нд? эки элге экинчи жол гана керек экенин билип турушту.

Эки кошуун бетме-бет болуп бирин-бири карап турушту. Эр сайышка калмак тараптан чо? чабдар ат минип шыргыйдай узун болуу жотолуу Эркашка баатыр чыкты.

Калмак тарап:

– Эркашка!

– Эркашка!

– Эркашка!-деп ?н салып жатышты.

Кыргыз баатырларынан ?ч?? атчан бийдин жанына келип:

– Мен чыгам

– Мен чыгам.

– Эркашкага мен чыгам.

Долон бийди тиги калмак найзакери э? эле жотолуу келип, карлуу экени о?ой баатыр эмес экени сезтентип турду. Бий жанагы ?ч азаматка карады да:

– Дагы найза сайышка кими?ер чыгасы?ар?

– Мен.

– Мен чыгам,-деп аркы жактан ?ч азамат кыйкырык таратты.

– Кимдер?– деп жоон ?н? менен ошол жакты карады.

Бий узун бойлуу жеерде атчанды чакырды.

– Мен чыгайын кадырлуу бий калмак баатыры о?ой жоо эмес.

– Ооба Самансур сен ушул калмак баатырына барабарсы?бы?

– Ооба бийим мен чыгып к?р?й?н.

– Сенин минип турган аты? начар экен алдырып ийип ж?рб?.

– Атты алмаштырайын, бул жаныбар ?к?м эмес э? эле жалтак.

Бий арыда турган жотолуу акбоз атчан жигитке кайрылды.

– Сенин аты? ?к?м экен бербеси?би?

– Ат жерге кирсин берейин,-деп атынан т?ш?п, тизгинди Самансур баатырга карматты.

Самансур баатыр акбоз атты мингенде кадимки баатырдын элесин берип, башкаларды сестентип турду.

Ал акбоз атты минип болкоюп баатырдын элесин берип атын таскактата ж?н?д?. Кыргыздар:

– Кыргыз!

– Кыргыз!

– Манас!

– Манас!

– Самансур!

– Самансуп!– деп кайраттуу ?н сала башташты.

Эки баатыр бир-бирине кезек беришкен жок. Т?з эле найза кылычты пайдаланып, ач карышкырдай болуп катуу кармашка ?тт?. Кылыч чабуу жагынан Самансур баатыр кыйын экен. Калмактын баатыры Эркашка калканын тосо коюп, Самансур баатырдын чабуулунан коргонуп жатты. Эк??н?н кармашы бир далайга созулгансып жатты. Калмактын аты ?к?м экен Самансурду ж??л?т?п кеткенге аракет кылып жатты, бирок Акбоз ат дагы о?ой эмес кенен т?ш?н тосуп анын каршылыгына о?ой эле коргонуп жатты. Ошол кезде калмактын аты обдулуп келип, Самансур баатырды урду эле, кыргыз баатыры аттан шыпырылып т?шт?. Кыргыз тарап эмне болду деп, беш алты жигит Самансурга карай чапты. Эркашка ат тизгинин буруп ары бастырып кетти. Кыргыздар чаап келип, Самансур баатырды тегеректеп калышты. Чындыгында баатыр эч нерсе деле болбоптур, болгону атынын басмайлы ?з?л?п, кулап т?ш?пт?р. Кыргыздар аны атына мингизип алып кетишти.

Эки тарап бул кармаштан кийин бир азга тынчтанып калышты. Калмак тараптан ким чыгаар экен деп к?т?п жатышты. Алар чогулуп бир азга а?гемелешти. Анан калмак тараптан Кара аргымагын минип Эрдене баатырдын ?з? чыкты. Жарыктык Эрдене баатырдын Кара аргымагы бир укмуш кулпунуп к?чк? келип турган чагы экен. Жылкы жаныбар ар бир адамдын к???л?н бурбай койбойт. Жал куйругу т?г?л?п, кара ж?нд?р? жылт-жулт этип чагылып, аябай чо? буудан экен. Эрдене баатырдын кийинген зооту бир укмуш. Ал мактангандай эле бар окшойт. Калмак тарап «Эрденеге ким чыгаар экен»– деп к?т?п жатты. Эки-?ч баатыр «Мен чыгам» -деп ?н салды.

Долон бий:

– Силер чыкмак беле?ер Эрдене чыккандан кийин мен чыгам.

Ошентип Акбоз атын минип найза сайышка Долон бий чыкты. Эрдене баатырга караганда Долонбийдин кийгени ?т? жупуну эле. Эрдененин боюу бийик, бирок эмнегендир копол к?р?н?т. Долон бий узун бойлуу денеси б?т тарамыш с??к-саактуу, боюу чымыр тартып, кармаганын кайыштыра кармачудай т?р? бар. Эр сайыш башталды. Булар кезектешип туруп бербей эки б?л?н?п бир-бирин качырып келип сайышууга ?тт?. Калмак баатыры найзасын Долон бийдин ж?р?г?н? багыттап уруп ?тм?й болду. Кыргыз баатыры калмактын найзасын чокмор менен б?л? чаап т?з эле кылычташууга ?тт?. Эки баатыр кылыч менен качырыша уруп, бир-бирине алдырбай турду. Эрдененин бара-бара алы кетип баратканын Долон бий т?ш?н?п, эми тартынбай кайрат менен чабуулга ?тс? калмактын сези кетип калаарын бий билип калды. Долон бийдин соккусун калмак калкан менен коргонуп, душманды ?з?н? жакын жолотпойт. Калмак чокмор урганга ?т? ыктуу экен. Эки жолу Долон баатырды о? жак карууга уруп ?тт? эле анын к?з?н?н от чачырап айласы кете т?шт?. Долон баатыр эки-?ч жолу калмактын чокморун калканын тосо коюп коргонууга ?тт?. Долон о?тоюу келсе калмакты кылычтап ?т??г? аракетинде болду. Алар бир-бирине о?ой менен алдырбай коргонууга ?т?п жатты. Калмак кылычын жогору к?т?р?п кыргыз баатырын колго чабууга ?тт? эле ошол кезде Долон бий албарс кылычын калмактын о? колуна карай к?ч менен кайраттуу шилтеп калды. Калмак колун тартып алууга шаасы жетпей калды. Калмактын колунан кылычы ыргып, алды жагы кызыл-жаян болуп, катуу онтоп армандуу ?н салып жиберип ал атын калмак кошууну тарапка карай бурду аргымак ээсинин оюун т?ш?н?п, «чу» кошуунга карай кирип жоголду. Далан бий жерди карады жерде калмактын кылычы анын жанында кан болгон беш манжасы жатканын бийдин кыраакы к?з? к?р? койду. Эки тарап эки баатырга эмне болгонун такыр т?ш?нб?й жатышты. Долон бий Акбозун чуратып кыргыз кошууну жакка кирип кетти. Салгылаш ушуну менен б?тт? окшойт. Калмактар келген жагына карай бурулуп кайтып жатты. К?пк?н Эрдененени кылыч, найза кармаган беш манжа колу жок кылынганы белгил?? болуп калды.

Ошондон кийин калмактардын кыргызга кол салуусу такыр токтоду окшойт. Калмактардын элдешкис жоосу Монголдор болуп калган эле.

КАРЫЯНЫН БАЯНЫ

Анда- мында санжырачы карыя менен кезигише калганда алтын шилекейин чачыратып бизге ?з? билген баянын тажабай айтып берет. Анын алтын с?зд?р? биздин кулагыбызга жат болгон. Биз кээде «Ушунча баянды ал кантип унутпай ж?р?т» – деп та? калабыз. Абышка те?ир к?кт? ойго батып карап алды да, анан бир аз жайлана отуруп с?з?н баштоого киришти.

***