Бабалардын жанырыгы

– Жок жылуу эле экен биз бир азга эле отуралы.

Алар жакын отурушту. Эки дене бир-бирине тийип ортодо кандайдыр бир жалын жанып жаткансыды. Ал эк?? ушул жерде жанаша узакка отура бергиси келди.

Бир кезде ары жактан кыздын жа?ырган ?н? чыкты:

– Ой, комузчу жигит барсы?бы кайда кетти??

Эк?? ылдам туруп, боз ?йг? карай басышты.

– Ой, эмне кечикти?ер же ?йл?н?п алды?арбы?

Ал жерде турган жаштар жапырт к?л?шт?. Эк?? адымдай той ?т?п жаткан жерге келишти.

Ошентип той шааниси э? жакшы ?тт?.

Ушул т?н? К?л?й менен Эркеайым биринчи жолу ай чыккан т?н? жолугуп, биринчи жолу бетме-бет кезикти. Ушул т?н? К?л?йд?н ыры анын черткен комузу айланага с?й?? ыры болуп жа?ырды. Ушул т?н? Эркеайым назик с?й?? ырын айланага созду. Ушул т?н? береги эки жаштын кереметт?? тоюу болуп жатты. Ушул т?н? жашоо да, с?й?? да токтобой уланып жатты.

***

К?л?й бул жерде ?з?н?н жашоосун жакшы ?тк?р?п жатты. Кечке жаны тынбайт, же жыгач менен иштейт, же куш таптайт. Анын мурун эле жакшы к?р?п келген бир иши бар эле ал к?л?к таптоо.

К?нд?рд?н биринде ушул жердин бир Аладакы деген бай кишиси бар эле ошого уук, кереге жасап берди. Аларды э? сонун келиштирип жасады. Б?тк?нд?н кийин Аладаакы карыя,– Кана уулум эмгеги?е эмне аласы?,– деп тигиле карады. Аладаке бул жердин орточо байы эле. К?л?й ойлонуп калды да.

– Камбар ата тукумунан кайрылса?ыз болот эле,– деп башын жерге салды.

– Анда бир бээни кулуну менен ал.

– Мели байым, айтканы?ыздай болсун.

– Тигине жылкылар турат барып тандаган бээ?и ала бер,– деди.

К?л?й жылкыларды эки ?ч жолу аралап, акыры бир тайды, анан бир бээни алмай болду.

Ал байга келип:

– Байым мага бир тайы?ыз жана бир бээ?из жагып калды,– деди.

Бай эк?? жылкычларга басып келди. К?л?й жылкы менен тайды к?рс?тт?. Бай ойлонуп калды да:

– Кулундуу бээ албай калды?бы, мейли тиги тайдын энеси эки-?ч жылда анда-санда тууйт бирок кулундары к?л?к болот. Ал эми бээ дайыма жорго кулун тууйт, ай болбостур, «Кара к?йн?к» тукуму тандаарын тандапсы? эми ала бер, бирок менин жумушум чыгып калса, дайыма б?тк?р?п бер,– тандаганы?ы алып кете бер,– деди.

Ошентип К?л?й тайды чо?ойтуп аны к?л?кк? таптап жатты. Жаш болсо да чабандестиги бар эле, анан ага к?л?к да жарап берди. Чукулда саруу уруусунун байынын ашында к?л?г? чыгып келип эл?? кой, эки бээ байге алды. Ал ошентип акырындык менен байлык топтой баштады. Бээси чукулда кулун тууп анысы чуркаса жорголоп чуркап артынан ча? чыгат. Ага эми бир гана ?йл?н?? жагы калды. Ал ?з? жакшы к?р?п калган Эркеайымга к?п жолу жолукту, Эркеайым да сага турмушка чыгам деп убадасын берди. Алдосбайга далай адамдар куда бололу деп келди. Бирок убадасын берген жок. Анткени анын кызы Эркеайым «мен турмушка чыксам К?л?йг? гана чыгам»,– деп туруп алды. Бай аялына нааразы болуп айтты:

– Ой бул кыз жыгач жонгон жардыга жармашып алды, быякта байлардын баласы турса, ушул жардыдан эмне чыгат. Жыгач жонуп отуруп бул качан байыйт.

– Бул карабет кыз айтканын бербейт андан к?р? ошого турмушка берели, бирок бала да ары ?н?рл?? ары эмгекчил экен буюрса, бат эле байлык чогултчудай болуп жатат. Ушул жагын ойлойлучу,-деп аялы орундуу с?зд? айтты.

Бир аз убакыт ?тт? Эркеайым айтканынан кайтпады. Акыры ата кызынын айтканына макул болду. Ошентип замандардын заманында, жылдардын бир жылдарында К?л?й менен Эркеайым баш кошуп жашоонун ак жолуна аттанган экен. Ошол иш ошол болду. Андан башкача болгон жок.

«К?Н?Ч?К»

Б?т?бай ата балдарын ?йл?нт?п ?ст?р?м десе эки к?з? т?рт болчу эле.Кыргыздар ары жылып, бери жылып, калмак, кара кытай, уйгур, казак чапкынында калып, алар менен кармашып, бирде б?кс?р?п, бирде к?б?й?п ж?р?п отурду. Ошентип ар бир кыргыз тукум калтырып, кыргыз элин жок кылбай сактап калсам деген ойдо болду. Алар байыркы ата-бабаларын жерин сактап, конушун коргоп,«биздин журт жер ?ст?н?н жок болуп кетпесин» деп ойлонду. Беккулунун уулдары конуштаган Чо? Жергес, Кичи Жергес жери артта калды. Адамдар ал аймактын жайнаган жерин б?кс? тоолорун, токойлорун, шаркырап аккан сууларын т?шт?р?нд? гана к?р?п калды. Балдары тай минип чаап бараткан жерин, к?п?л?к кууган аймактарын, козу улак кайтарган жерин т?шт?р?нд? к?р?п, т?м?нд?г?д?й ырды сызылтып ырдап калышты:

К?кт?н учкан жагалмай,

Жагалмай канат кага албай.

Жетимсирейм жалдырап,

Жергес жерге бара албай.

Ушул армандуу ыр алардын ж?р?г?нд? жаралып ?з?нч? бир арман болуп калды. Жигиттер ата бабасы ?ск?н жерин сагынып куса болушту. Туулган, ?н?п ?ск?н аймак деген о?ой эмес экен. Б?т?бай ата т?рт уулду болбодубу, алар: Баястан, Мамай, Садык, Карач.

Биз мындан аркы баяныбызда Карач атанын балдары ж?н?нд? бир тамашалуу т?б?л?к эсте кала турган ары к?лк?л?? ары армандуу, Беккулу атанын тукумдарынын ар биринин эсинде калган бир икаяны эске сала кеткибиз келип турат. Аны биз эске салбасак анда биздин баяндаган санжырабыздын тузу кем болуп калышы ыктымал. Карач атанын: Жантай, Талканбай, Т?р?келди деген балдары бар экен. Карач ата тагдыр берген ушул балдарымы эл те?д?? чо?ойтуп, ?ст?р?м десе эки к?з? т?рт болуптур. Ал бир к?н? талаада кой кайтарып жатып бир т?ш к?р?т. Т?ш? мындай экен. Беккулу да, Б?т?бай да куш салчу эле. ?з? да т?ш?нд? куш салып ж?рг?н экен. Анын ?ч кушу туурунда отуруптур. Ал ойлонот «куштарым туурда отура берип чарчады, обого учуп канат кагып сергип келсинчи» деп ойлонот. ?ч кушун байлоосунан чечип, «кайра мага аман-эсен кайтып келгиле»-деп асманга учурат. ?ч кушу канат кагып, те?ир обону карай сызып кетишет. Бара жатып айбаттуу ?н берет. Бир кезде асманды караса куштардын кайтып келе жаткан карааны к?р?н?т. Ата «куштарын сергип кайра ?з?м? келаткан экен» деп кубанат. Ошол сапар кеткен куштардан эк?? аман-эсен кайтып келип бир??н?н кабар жок. Эки кушун туурга кондуруп коюуп, ?ч?нч? кушун к?т?п жатат. Куштан дарек жок такыр келбейт. К?т?т. К?т?т такыр келбейт, ал бир кезде ойгонуп кетет. Анан эле т?ш?н ойлоно баштайт. Эмне ?ч?н? Карач ата койлорун айдап ?й?н? келип к???лс?з ??к?й?п отурду. Аял эринин к???лс?з отурганын к?р?п:

– Эмне болду деги малы? аман-эсенби?

– Аман эле бирок талаада жатып, бир т?йш?л? турган т?ш к?рд?м.

Аялына к?рг?н т?ш?н айтып берди. Эк?? те? ойлонуп калышты. Жантай менен Талканбайдын балдары бар. Ал эми Т?р?келдичи… Али ?йл?н? элек. Эк?? баласынын бойдок ж?рг?н?н? бушайман болуп калды.

Эртеси ата жампая тартып жеерде атын минип, бойдок баласын ?йл?нд?р?ш ?ч?н эки жактан кыз издеп чыкты. Тамыр таанышынан, агайын с??кт?р?н?н бойдок баласынын ж?н?н айтып ж?р?п отурду, ж?р?п отурду. «Т?р?келдим эле ?йл?нс? санаам тынган турат. Ал ?йл?н?п аталык карызыман кутулайын»,-деди. Жол ж?р?п отуруп ал жатакчы Жаамбай аяшыныкына келиптир. Жатакчы Жаамбай эми эле талаадан кайтып эс алып отурган болчу. Жаамбай эл??д?н чукулда эле ашкан кара-тору адам эле. ?м?р?нд? оозунан жаман с?з чыкпаган, адамга жаманчылыгы жок, жайдары башкаларды куудул с?з? менен к?лд?р?п ж?рч?.

– Ой кел, Беккулунун тукуму «Кара к?йн?к» арпа ?нг?н талаада эмне издеп ж?р?с??, азыр арпа быша элек, бышкыча к?п бар,-деп к?л?п калды.

Карач ата да ага тамашалай жооп берди:

– Эмне издемек элем курсак ачты, алым качты, кара аяк толтура жарма ичип, карт-карт кекиргим келет.

– Ошол эле болсо эчтее эмес, эгин ?с?п турганда жарманын иши о?ой.

Эк?? те? жарпы жазылып к?л?п калышты. Карач чери жазылып, барбала?дап:

– Эмне издемек элем. Жанакы ?ч баланын эк?? ?йл?н?п, небере жумшап калдым, Т?р?келди баламын колуктусу жок ошого аял издеп чыктым жашы да ?т?п баратат. Ошол ?йл?нс? санаам тынып жакшы болуп калат элем.

– Баланы ?йл?нд?р?ш атанын милдети ошол милдети?ен кутулайын деп чыккан турбайсы?бы, эл журт турат, сага ылайыктуу келин табылат. Табылбай коймок беле.

Эк?? к?п нерсени с?йл?ш?п отуруп акыры б?рк?тч? Солтонкелди карыянын тал чыбыктай ийилген эст?? Шаак?л деген кызы бар эле. Алар ошого токтолушту.

– Каке дагы бир к?н? эк??б?з Солтонкелдиникине баралы б?г?н кеч кирип кетти,– деди.

Ошол ошол болуп, Карач ата кой короого келген маалда ?й?н? келатты. Ал аралдагы койду короого кошо айдай келди. Аялы «эмне с?з айтаар экен»,-деп к?т?п жатты.

– Буюрса уулу?а колукту табылды, б?рк?тч? Солтонкелдинин кызы Шаак?лд? келин кылып алмай болдук.

– Ой, анда жакшы ал энемин тайлары болот. Ырас мен тайэжеми келин кылып алат экем,– деп кубанды.

Ошол ошол болуп андан ?ч к?н ?тт?. Карач жатакчы Жаамбайды ээрчитип, Солтонкелдинин ?й?н? т?шт?. ?й?н?н сыртында б?рк?т, куштардын т?р? конуп отурат. Бул адам кыраандардын тилин билген м?н?шк?р адам эле. Турмуш ошондой болуп жатпайбы, бир иш менен эмгектенбесе? сен кантип жашамак эле?.