Бабалардын жанырыгы

– Жапайы таш кылымдагы кыргыздар.

– Демек ал жакты ж?н эле каратып алууга болот тура. Бул маселе ж?н?нд? эч кандай тынсызданган болбойт.

Баардыгы ушул ойго келишип, Улуу Даражалуу падышага ушул такилипти билдирмей болушту. Демек ке? Россиянын айланасы дагы ке?имей болду. Алар кыргыз жерлерин башкаруу ?ч?н ар бир губернияга б?л?п башкармай болушту.. Токмок-Пишкек ?з?нч? б?л?к болуп, ал жакка генерал губернатор болуп Ф. Кауфман. Ал эми Верный, Нарын, Олуят Ата, Талас, Ысык К?л Жети Суу Уезд болуп т?з?д?. Борбору Верный аталды. Ошолордун арасында к?пт? к?рг?н, карапайым элге жакшылык каалаган Мирон Григоревич деген адам бар эле:

– Биз ал жакка кастык кылбай эле койсок не болот. Бизге Ыраакы Чыгыш Сибирь деле жетет эмеспи.

Казак орус Михаил Коружный Мирон Григоревичти кага с?йл?д?:

– Сиз качанка чейин эле сылыктык менен жашайсыз. Россия жерин Кытайга чейин ке?ейт?? керек маселе ошондо болуп жатпайбы.

Мирон Григоревич эч нерсе с?йл?й албай калды баардык маселе эчак эле чечилгенин билди. Баардыгынын кыялында тоолор, дарыялар, касиетт?? Ысык –К?л ?з жери болуп алар к?лд? чабак уруп жаткандай болушту. Алар ошол жакты эч кандай к?р?ш? жок эле басып алганына кубанышты. Тоолордо к?л?к чаап, куш салып, к???л ачып, ж?рг?нд?й болушту. Баардык жерде чирк??л?р салынып, касиетт?? ко?гуроолор кагылып ал ыйык жайда орустар менен кара кыргыздар кудайга сыйынып жаткандай болгон. Бирок кээ биринин алдына чоочун аттардын кошкуругу, ?з намызын коргоп, орустарга каршы чыккан кыргыздар бар, бирок орустар к?пт?г?н? салып, кыргыздарды кырып жатканы, эне баланын ыйы, жигиттердин кармашы, жарадар адамдардын онтогону, ачкалыкка калып, Кытайга карай с?р?лг?н эл, жана башка к?р?н?шт?р элестеп жатты. Ушулардын баары алардын к?з алдына келип-кетип жатты.

Ал ке?ешмеге катышкан адамдардын к???л? ачык, эмнегендир кээ бири кубанганынан ыйлаганын жашыра албай жатты. Ошол жакка барып, жер ээлеп, алтын издеп бат эле байыймын деген адамдар да болду. Жа?ы жерлер алардын к???л?н?н кетпей дегдетип туруп алды.

Кубанып шаттангандар:

– Россия жери ке?ейсин.

– Энебиз кенен Россия, ал Америкага жана Аляскага чейин жетти.

– Россия энебиз ыйык.

Россия жерин ке?ейтип, Россия илимине чо? салып кошкону ?ч?н саякатчы Н.Н. Пржевальскийге чо? сыйлык жана акчалай жардам берилип, анын аты орустардын тарыхына алтын тамгалар менен жазылып калды. Ошол к?н? ошол адамдар ?ч?н чо? банкет уюушулуп, Россия мекен эне ?ч?н шампандар атылып, ичкиликтер ичилип, шыктанткан кайраттуу тостор айтылып, айрымдары кудайга жалынып инжилдеги ырларды ырдап ыйлап жатышты. Ал эми улуу даражалуу падышага жалынуу чексиз болду. Мас болгон кээ бирлери анын ден соолугун жана узун ?м?р?н каалап, ?л?п калбасын деп кайгыланып ыйлап жаткандар болушту.

Бул болсо колонияны к?п жерди биздин жерибиз деп каратып алган Россиянын борборундагы окуя экен. Ал эми ошол жакты кыргыз жерин каратып алабыз деген жерде эмне окуялар болуп жатты ошол жакка келеличи.

***

Кыргыздардын ичинен э? биринчи Россиянын карамагына кошулган ушул бугу кыргыздары болгон. Боромбай Россияга элчилигин ж?н?т?п, ошол сунушту колдогон. Антпесе бугу кыргыздары б?т?нд?й азап кордук чабуулдардын ортосунда калбадыбы. Бир жагынан калмактар чабуулун баштаса, бир жагынан казактар тынчтык бербейт. Ал эми ала топучан Коконд хандыгы ?з?н?ч эле бир балее болду. Алык-салык алып кыргыздарды кууратып жиберди. Анын ?ст?н? ?з ара ынтымак жок кыргыздар бир-бирине от чачып, ?л?м менен ойноп туруп алышты. Ормон хан менен Балбайдын согуш же Сарбагыш менен бугулардын ортосундагы согуш эмне деген балеени алып келди. Бугуларды ?з бир тууганын кууп жиберип, к?лд? сарбагыштар ээлеп алгысы келген. Ормон хан ?л??р?нд? айтпадыбы « К?лд? ?ч айланта, чаап тынчтык бербегиле» деген. Ушундай алааматтар болду, анан к?лд?к кыргыздар Россияга кошулбаганда эмне кылмак эле. Жакын туугандар бир-бирине душман болуп, бир-биринин башын жеп кирбедиби. Бир-бирине душман болуп, айгак болуп, ит кыялын баштабаса, адам болбой калган жатпайбы.

***

Эми биз с?з?б?зд? Беккулу атанын уландарынын Чо? жана Кичи Жергес жеринде турганынан баштайлы.

Убакыт бугу айы б?т?п, кулжа айынын ортосу эле. Т?шт?кт?н куштар небак эле келип,тоо-талаа мээ кайната ысып, т?рк?н куштар небак эле уя салып, балапандарын чыгарып, ата-энеси аны учууга ?йр?т?п ж?р?т. Ак Суу ?р??н?нд? т?рк?н ч?пт?р, к?п?л?к, калдыркандар к?к?л?п канат кагышат. Ыйык жаратылыш к?ч?н? келип турган учуру экен.

Уч кыйырсыз созулган узун жол. Жолочулар ушул жолдо келатат. Алдыда жеерде ат минген семиз адам келатат. Анын билерман бийликтин адамы экенин кийген кийиминен бакылдап ?н чыгарганынан эле сезилет. Анын артында топ атчандар. Бул адам Тилекматтын уулу Чыныбай. Ал уезьдин жер боюнча ?к?л? же болбосо борбордун ишенимд?? адамы. Топ адамдарды ээрчитип, Ак Суу болушуна сапар тартып баратат. Чыныбай болуш келет экен деп Байсерке болуш тай союуп эчак эле кам к?р?п койгон. Ак Суу болушу аларды жакшы ырай менен тосуп алып сыйлап жатышты. С?з арасында Чыныбай:

– Ак –Суу, Каракол, Т?п болуштарынын аймагына эл толуп кетиптир, бул жердеги адамдарды б?л?п-б?л?п То?, Котмалды, Нарын, Ат-Башы, Ак-Талаа тарапка к?ч?р?ш керек. Верный шаарынан ошондой к?рс?тм? келип жатат. Бул жактын жери кара топурактуу, к?лг? жакын жылуу аймак экен. Ошол ?ч?н орус кристияндары жактырып жатпайбы.

Байсерке болуш:

– Ээ, айланайын бул жердегилердин баары бугу эненин тукумдарыбыз. Эми тентип каяк жакка барабыз.

Чыныбай тиги кишини акырая карап:

– Бул ?к?м меники эмес, генерал губернатор Калпаковский т?р?н?н буйругу болуп жатпайбы, ал тууганчылыкка карабайт экен. Ал эми бул чечим ичкери эле император тарабынан келген экен. Ыйык адамдын буйругун биз кантип бузабыз. Улуу Россия чо? экенин силер билеси?ерби.

Чыныбай семиз курсагын кашылап, кара мурутун сылап, жини келе айтты:

– К?чк?л? деп айтып жатам, чукулда бул жакка жасоол Чокубоку келет Жергес жериндеги бугуларды башка жакка к?ч?р?т, ал мендей жумшак эмес.

Эл бул жардыкты Чыныбайдан угуп, эмне кылаарын билбей дендароо тартып калды. Бул жардыктан кийин элдин башы ма? болуп, эмне кылаарын билбей оор азапка тушугуп турушту.

Башы ма? санаасы бир жерге токтолбогон Байсерке айтты:

– Элге айтайын алар эмне деер экен.

– Эмне демек эле борбордон келген жардыкка ким каршы чыга алат.

Ошентип Тилекматтын уулу Чыныбай келген жагына кеткен. Андан бери туура жарым жылдай мезгил сызып ?тт?.

К?п ?тп?й Жергес жерине оёзной Иванов пристав, полиция, ыстарчындар менен келет деген кабар тарап кетти. Ошондо Жергестин айыл аксакалдары Алдаке, Бейшенбай, Чалый, Му?дук, К?зеке жана башкалар ке?ешип, эми карганда каякка барабыз деп пара берип ушул жерде калмай болушту. К?п жашка барып калган Алдаке айтты:

– Ата бабанын ?ск?н жеринен кайда барабыз, баарыбызды ким батырат.

– Бул жерде ата-бабаларыбыздын с??г? жатат, аларды таштап кайда тентийбиз.

– Бул аймакты таштап кайда кетебиз, бул жерде ыйык бугу энебиздин изи калбады беле.

– Бул гениралдардын буйругу экен жанагы Ибаноп менен Чо?бокуга ит к?н?б??

– Пара берсек баарысы к?н?т Жада калса, асманда жылдыздарды аралап бараткан куш жердеги тамакты жеймин,– деп келет.

Отургандардын баары жымжырт болуп жерди карап калышты. Алардын негизги максаты ушул жерде кала бер?? болгон.

Ошентип бугу уруусунун адамдары алтын, акча, мал чогултуп, эптеп пара менен ушул туулган жеринде кала бер??н? амал кылып жатты.

Талаада т?рк?н ч?пт?р ыргалып, т?з??д? шыраалжын, уйгак, жолдо каз тамандар жайнап ?с?п жатат. Аппак чийлер а?ыздарды каптап, шыбак ч?пт?р ?з?нч? жыт тарата ка?ылжаарды жарып, талаа жери к?ркк? б?л?н?т. Суу жээгинде жапалак талдар менен кара жыгачтар канча кылым болгону белгисиз атам замандан бери ыргалып жаткансыйт. Жол боюнда коко тикен сороёт.

Капталда ээ-жаа бербей тоо суусу агып жатат. Кичине киргени баса?ча тартып калган экен. Бирок болбой эле к?р?лд?п-шарылдап агып жатат. Бул суу атам замандан бери агып жатат. Мындан кийинки биз жок заманда деле ?з?н?н жолун улап ага берет. Ал суунун аба жарган кереметт?? ?н?н биздин бабалар угуп келген, мындан кийинки муундар деле ушул суунун ?н?н угуп, биздей тунжурап ойго батып, алар ?м?р ж?н?нд? ойлонушуп, мурунку ата-бабаларын эстешеер.

Тээ береги ча?дуу жолдо бир атчан боз ?йл?рд? карай салып-уруп келатат. Аны к?рг?н адам « Соо болгой эле дагы кимиси келатат, же бир?? ?лг?нб?» деп шекшинет. Кара атчан кара атын кара терге т?ш?р?п таштуу жолдо катуу чаап келатат.

– Кат?г?н тетиги келаткан ким, карагылачы? Дагы эмне болуп кетти?

– Биздин жерлик эмес башка киши экен го.

– Деги тынччылыкпы ким болду экен?

Кара атчан боз ?йл?рд? жанына келип:

– Эй, тоолуктар ай, тоолуктар кадыр барктуу оёздун кишиси келатат. К?т?п алгыла! А мен оёзнойдо иштеген приставмын. Кабар таратып баратамын. Оёзой кетип баратканда баары?ар жатып башы?арды жерге тийгизип таазим кылгыла.

– Ой, оёзнойдо иштеген ким келатат?

– Ким деген эмнеси мырза Токарев жана оёзнойдун ишенимд?? адамы Чо?боку ачендик ?з? келатат. Улуу мырзанын урматына жол боюнда туруп башы?арды ийгиле, -деди пристав ары чапкылап, бери чапкылап жол боюнда элге кыйкырып ж?р?т.