Бабалардын жанырыгы

– Барып келейин энеке, тузакка бир нерсе т?шс? т?лк? жеп кетет.

Ошентип Сулайман т?шт?н кийин тузактарын карап келгенге чыгып кеткен…

Анын ар кайсы жерде тарткан кылтактары бар эле. Сулайман ж?р?п отуруп кычыкка келди. Бул жерге кекиликтер топ-тобу менен келип, жем жеп кетет. Ырас эле тарткан желеге эки кекилик т?ш?пт?р. Аларды алып желени кайра тартып койду. Эмки сапарын ал Ак –Эчки тоосуна карай бурду.

К?н суук бирок ?ш?г?н жок кыймыл жасап келатпайбы. Анын ?ст?н? кубанычтуу келатат. Желеге эки кекилик т?ш?пт?р ?й-б?лс??н? азык. Уларга тарткан желелер турат. Эч нерсе т?шк?н эмес экен. Канаттуулар башка жактарга оттогону кеткен окшойт. Бирок бул жакка келбей койбойт. Ал желесин кайра о?доп тартып сапарын Сорок- Таш жайлоосун карай бурду. Бул кезде тээ алыскы тараптар к?р?нб?й айлана к??г?г? оронуп келатты эле. Жарыктык шамал энебиз басылбай согуп турат. Караандай суук денени какшатат. К?н дагы жылымык тартып жайдын сонун учурлары келсе экен. Анан к?з с?йк?м кызына ?йл?н??ч? учур келет. Анын эсине с?йг?н кызы Айнаг?л келе баштады. Ал г?лг? окшош болчу, андай г?лд? кайдан к?рд?м эле… Тигил аскадагы ?ск?н г?лч?. Баса ошол аскадагы г?лг? окшош. Ал кадамын ылдамдатып басып келатты. Аска кандай абалда экен. Тарткан тузагына бирдеме т?шт? бекен. Бат эле аскага жете келди. Ырас эле тарткан тузакка бир улар т?ш?пт?р. Ал жерде ар т?рк?н сонун ч?пт?р ?сч?. Уларды кармап денесин бек байлап баштыгына салып алды. Андан ?йд? момуя бар чычкандын богунан алып, баштыгына салып алгысы келди. Энеси башы ооруганда ысык сууга кошуп ичсе айыгып калат. Момуядан ары ыргалып баягы с?йг?н кызы Айнаг?лг? окшош г?л ыргалып турат. ?с? берсин, бирок жыты кандай болду экен? Г?лд? жаттагысы келет. Бирок ал ?т? бийик жерде ?ск?н ага жет?? Айнаг?лг? жеткендей эле кыйын. Ага убакыт керек. Качан убакыт келгенде Айнаг?лг? да г?лг? да жетет. Баарысына жетет. Аскада бир тынымга туруп ушуларды эс алып, ойлоп алды. Сулайман ары жылып момуяны алгысы келди. Кичине эле ?ч карыш жерге жетпей турат. Кичине эле жылса жетч?д?й болот. Алдында бир урчук таш турат. Ошону кармап, анан момуяга жетиш керек. Ал эки жакты карады. ?ст?д? бой керген бийик аска башын булут челип жатат. Э? эле бийик, алдында чо?-чо? таштар. Ал эки жакты карап башы айланып кетти. Кой мындан ары жылууга болбойт. Андан к?р? кетейин. Бирок аны момуя аскырып туруп алды. Ошону алгысы келди. Ал ошол азгырыкка берилип туруп алды. Ал о? ийнин карады. « Кой, аракет кылбай эле кете бер, аны эмне кыласы?, жетпей турган нерсеге жетем деп аракет кылба!» Сол ийнин карады «Эмне турасы? алдыга жыла бер, акыры момуяга жетеси?, ал сага дары болот». Ал эмне кылаарды билбеди. Ал урчук таштарды кармап момуяга карай жакындай берди. Ал с?йг?н кызына окшош г?лд?рд? карады:

– Кайда баратасы?, чеберде алды?да чо? таштар турат, кулап кетип ага тийбе, карт аска менен ойнобо, сен ойночу нерсе эмес. ?м?рд?н даамын татпай каласы?!

– Жок мен момуяны алайын, анын дарылыгы бар экен. Андай дары мындан башка к?п эле жерде толуп жатат.

– Кичине эле калдым, астыга жылсам ага жетем.

Жигит алдыга карай жыла баштады. Кичине эле умтулса ага жетип бармак. Ошол кезде шамал дуу-дуу эте катуу согуп кирди. Ошол кезде бир жаман окуя болду. Шамал к?чт?н? согуп, жигиттин кармаган ташы бош омкорулуп кетти. Ал с?рд?г? эс-мас ылдый карай кулап баратты.

– Аа…ааа..ааа.. деген жигиттин армандуу дабышы баардык жерге тарады. Ошол армандуу добушту ушул ч?лк?м б?т укту.

Ааламда чо? асканын этек жагында бир жаман окуя болду. Жигиттин денеси ташташ-ташка урунуп анын онтогон ?н?н шамал алыска-алыска коштоп кетип жатты. Аны менен таштар ылдый карай кулады. Айланага к??г?р?нг?н максатына жетпей калган армандуу добуш таралды. Жигиттин узун чымыр денеси таштан-ташка с?рд?г?п тийип, ж?р?г?нд?г? бир асыл нерсеси ?з?л?п кеткендей болду. Ал ташка башы менен улам-улам тийип эс учун жоготту. Эс учун жыйып ташты кармайын деди. Ага алы келбеди. Оозунан суубу, каныбы агып жатты. ?йд? турууну ойлоду, тура албады. Аскадагы ?ск?н жанагы г?лд?р, а т?г?л аска да жигиттин абалына кайгырып ыйлап жаткансыды. Эмне кылат адам да, жаратылыш эненин бир б?л?г? эмеспи. Ал эс учун жоготуп, к?мк?р?с?н?н ошол жерде жатты. Анан аны жаны бийик аскага карай к?к?л?п ?йд? учуп кеткенсиди. Г?лд?р да карт аскада шолоктоп ыйлап далайда басылды. Шамал такыр баса?ча болуп калгансыды. Асмандагы булуттар кайдадыр бир жактарга айдалып, те?ир к?к ачылып, жылдыздар жымы?дап анын ыйык ?лб?с нуру жерге чачыла баштады. Айлана тарапты т?н толук басып эч нерсе к?р?нб?й калды. Бир гана батыш тарап агарып эрте? к?н ачык болоорун айгинелейт. Анан эле ?к?н?н кооптуу ?н? угула баштады. Ш?мш?к ?к? бул коюу т?нд? эмнени кабарлап жатат. ?л?мд?б? же ?м?рд?б?? Эмнен кабарлап жатасы??– деп андан сураган киши болбоду.

Суунун жээгиндеги ?т?кт? эки боз ?й. Ыстам катуу ооруп аны Ыбрай Молдого жакага алып кеткен. ?йд? эне жалгыз. Анын санаасы бир жерге токтоло албай уйгу-туйгу болот.

– Балама эмне болду мынча кечикпейт эле го?

Ал кошунасынын ?й?н? келди. Болгон окуяны айтты. ?йд?г?л?рд?н баардыгы бушайман боло баштады. Айрыкча ата бушайман болуп балдарына:

– Эки жакка чыгып карагылачы, бир жерде болбосун, балким кечигип жаткандыр.

Кошунанын балдары к?п жерди кыдырып чыгышыты.

– Сулайман кайдасы??

– Сулайман…

– Сулайман… Сулайман…

Ушул ат айланага тарап жатты.

Жооп жок. Бир гана мемиреген тынчтык.

К?п жерди кыдырып балдар ?й?н? келишти. Кошуналар дагы, эне дагы уктаган жок. Балага эмне болду…? Качан келет…?

Эне ?рг?л?п уктап кетет. Элес-булас т?шт?р кирет. Бирде баласын к?рс?, бирде карышкырды к?р?т. Айтоор чалды-куйду элестер. Эне оордунан туруп, сыртты карайт. Кара?гы т?нд? «балам келип калабы»– деп, эки жакты эле?дей берил?? менен ты?шайт. Баласын жаманчылыкка эч убакта кыйбайт. Эненин ж?р?г? шекшимал тартып кандадйдыр бир нерседен коркот. Бирок к???л?н? кайрадан ?м?т жанат. Балким келип калаар. Ал тир?? эле. Тир??.

Ошентип та? супа салып, жылдыздар сапарга кетип, ак чабарман келип жерге жарык нуру т?г?л? баштады. Кошуна Алаштын, Ысабектин балдары эки жакка сапарлап чыгышты. Чо? чокуга барды баардык жерди кыдырып к?р?шт?. Акыры асканын т?б?н? келип, муздап калган жигиттин с??г?н табышты. Эне менен ата аябай кейип алардын к?н? т?нг? айланды.

Аскадагы назик г?л самаганына жетпей калган. Ал шамалда кыймылдап, дир-дир этет. Арманын айтайын дейт. Бирок арманын айта албай калган. Эне менен ата багат деген уулунан айрылып эсине келип-келбей турду.

Бул жердеги адамдар ошол жигиттин аты ?чп?с?н деп асканы «Сулаймандын аскасы» деп атады. Улуу аска бой керип турат. Бул жерди кимдер гана к?р?п ?тк?н жок. Ал биздин ата-бабаларыбыздын тарыхы.

Ошол аскадан учуп ?лг?н мерген ж?н?нд? мындай бир ыр жаралган

Учуп кеткен жаш мерген,

Улар алам деп аскадан.

Жалбары?кы тагдырды,

Жаратканым ыйгарган.

Жаратканым адамдын,

Кайгысын сезип ар чакта.

Жаш мергенди жоготуп,

Жашын т?г?т карт аска.

АТЫГАЙ АТА

Беккулу атанын тукумдары То?дун ?ст?нк? ?р??н?нд?г? Кара К??д?йд? конуштап, бул жердин сырын жакшы эле билип калгандай болушту. Бул аймак аларга т?б?л?к ырыскыга берилген жердей болду. Же аталар мал багып, энелер бешик терметип, бешик ырын ырдашып, Беккулу атанын тукумдарын чо?ойтуп, ушул жер шарындагы бир кичинекей жерин байыр тутуп жашап калышты.

Т?м?нбай айтты:

– Бул Кара К??д?й жер биздин ырыскыбыз ушул жерден биздин кийинки тукумубуз таралат.

Кулет ата бакылдады:

– Кара К??д?й бешикке окшош жер ушул жерден тукумдарыбыз таралат.

Канай бакылдады:

– Биз эми башка жакка кетпейбиз.

Ураалынын жээни Жаркымбай айтты:

– К?п эле жерди к?рг?м мындай сонун жерди к?рб?г?м.

Аймандын уулу Абылай айтты:

– Жайлоолору эмне ?з?нч? эле ыр ташкындап турат. Кийинки балдарыбыздын киндик каны ушул берекел?? жерде калат.

Беккулу атанын тукумдарынын ичинен Т?м?нбай, Канай, Кулет, Абылай, Жаманак, Боштай ушул адамдар бир-биринен ?тк?н ата-бабанын санжырасын с?рг?н адамдар эле. Койсойбостун уулдарынын ичинен Канай ты? чыкты. Башка журттар менен алыш-беришти ж?нг? салып турган. Б?рг?т?н менен Эсенгул ары чечен ары акын чалыш болуп ?ст?.

Биздин эми с?з кылуучу баяныбыз Мамай атанын уулу Атыгай атанын акыркы тагдыры ж?н?нд? баян куруп кетмекпиз. Атыгай атанын жайкы жайлоолору: Тепши, Чо?-Тепши, Котур- Т?р, К?н-Тийбес, Чо?-Таш андан аркы жайлоолор. Анын балдары, неберелеринин ушул жерде к?п?л?к кууган издери, кой кайтарган к?нд?р? эстен кеткис болуп калды. Атыгай ата сан жылкылуу, койдон к?тт? канчаны, уйдан к?т?п канчаны к?т?р?г?н мал жандуу болуп калды.

Бул к?нд?р улуу ?рк?нд?н асты эле. Кыргыздарга жебирейил азап к?нд?р жакындады. Казак орус деген пайда боло баштады. Алар кыргыздарды таш доорунда жашаган маданятсыз жапайы эл деп эсептеп, жер ?ст?н?н кырып салып, турагын ээлеп алгысы келди. Америкадагы индецтерди актар кыра баштады. Алардын байыртадан бери жашап келген жерлерин тартып алып жапырт жогото баштады. Такыр кырылып т?г?нб?й койгонда ал элге чечек ар кандай оорулардын т?р?н таратып, аёсуз канкордук менен жоготууга ?тт?. Ушундай эле кыргын Австралия материгинде болуп жатты. Орустардын жери бир кезде аз эле болгон эми б?т?нд?й Сибирди каратууга ?тт?. Ал жердеги кыргыздардын бир уруусу болгон алтайлыктарды, кахастарды, шорлорду жана башка элдерди кырып жок кылып, християн динине сордоп ?тк?р?п, а т?г?л алардын атын такыр ?зг?рт?п, Иван, Алексей, Василий, деген орустун аттарына зордоп ?тк?р?п ?зд?р?н?н ата-тегин, байыркы санжыраларын такыр унута баштап алар чочко жеген орустарга айланып чыга келди.

Ушундай эле азаптар кыргыз жеринде болуп ?тт?. Улуу ?рк?нд?н тарыхчылардын эсепт??с? боюнча кыргыздардын к?б? кырылып жок болгон экен. Ал эми кытайга ?рк?п баратканда кордук к?рс?тк?н калмактардын азабычы. Кыргыз эли улуу ?рк?нд?н учурунда б?т?нд?й азап-тозокко учурады. Кыргыздар балдарын бир бадыбот талканга саткан к?нд?р? болбодубу. Бул азаптуу к?нд?н Улуу орус революциясы бошотту, же улуу В. И. Ленин бошотту. Улуу Лениндин нуру менен кыргыз ?з?нч? эл болуп т?з?лд?. Азыр кээ бир кыргыздар бул адамдын эмгегин унута башташты.