Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Сiз м?ны ?алай д?лелдейсiз?

– ?збектер ?здерiн Алтын Орданы? ?збек ханы атымен ата?анда, ?аза?тар да со?ан елiктеп, сонау Алтын Ордадан Шу бойына к?шiп келген Ж?нiбек-Керей хандар мемлекет ??рып, ?здерiн ?аза? ханды?ы ата?ан.

– Ал сонда ?аза? деген кiм?

– Ол т?релер де емес, ?ыпша?тан шы??ан хан. О?ы? мекенi ?азiргi Украина жерiнде бол?ан. Оны? ?з алдына ханды? ??р?анын к?ре алма?ан Шы??ыс т??ымдары ??ртып жiберген кезiнде. Ол ханды? сол бойы жо? болып кеткен. Бiздi? адамдарымыз ол туралы тiптен бiлмейдi. ?збек ханды?ына ыза бол?ан Шы??ыс хан т??ымдары Керей-Ж?нiбек ана туыс?андарына ерегiсiп ханды? атын ?аза? деп ата?ан. Бiра? негiзгi халы? ?ыпша?тардан бол?ан со? осылай ата?ан болуы керек. ?лгi адамны? ?аза? болып аталуынын себебi, Т?рiктерде ?аза? деген с?з бол?ан. Бiздi? ар?ы тегiмiз т?рiктерден шы?ады ?ой. Осы араны б?дан п?лен ?асыр б?рын т?рiктер жайла?ан. Мен ел арасында?ы са?тал?ан а?ыздар?а ?арап осындай ?орытынды?а келдiм. ?лкен ?кем де осылай деп айтып отыратын. А?са? Темiр ?зiн Барлас руынан дейдi. Ол да ?аза?тарды? Найман, Ар?ын деген рулары т?рiздi. Кейiн мемлекет басына келген А?са? Темiр ?зiн Шы??ыс хан?а жа?ындату ?шiн Барлас руынан шы??анмын деп жиi айта бередi екен. О?ан на?ыз Шы??ыс хан т??ымынан бол?ан хандар келiспеген. Олар мен А?са? Темiр арасында аразды? ту?ан. Соларды? арасында Керей-Ж?нiбек бол?ан. Содан кейiн олар ?збек а?айындарына ерегiсiп ?здерiнi? мемлекетiн ?аза? атап кеткен. Кейiн олар б?л атауды ?згертпекшi де бол?ан. ?з аттарымен атама?шы бол?ан. Бiра? халы?ты? арасында б?л атау жайылып кетiп, т?к iстей алмай ?ойыпты хандар. Содан берi б?л жергiлiктi халы?тан ?здерiн жо?ары ?стау ?шiн Шы?ыс хан т??ымдары ?здерiн «т?релер» деп атап кеткен. М?ны менi? Жанкелдi деген ?лкен ?кем айтатын, ал орыстарды? Ресей жерiнен ?аш?ан-пыс?андары бiздi? шекарамыз?а келiп ?оныс теуiп, к?ршi отыр?ан ?аза?тарды к?рiп, со?ан лайы?тап казак атап кеткен дейтiн ?здерiн. Б?л с?здi Шо? Алексей аузынан естiген с?зге негiздеп айтып отыр едi. Казакты? ?алай пайда бол?анын Алексей аузынан естiген со? сенiмi к?шейе т?скен едi. Бiра? ол туралы мына адам?а айтпа?ан, ?иын деп бiлген. Сонды?тан б?л жерге к?шiп келген казактар жо?ары жа?ты? н?с?ауымен бiздi киргиз, кейде ?айса? дейдi. Терiстiкте ?айса? атауын ал?ан аз халы? болуы м?мкiн. Б?л арада саясат аралас?ан.

Шо? б?рiн жа?сылап келтiрiп т?рып айт?ан едi. Алайда, б?л айт?аны Карповты? к??iлiнен шы?ты ма, шы?пады ма, бiле алма?ан едi.

– Шо? Телкозинович, егер ол адам ата?ты болса, сiздi? елдi? тарихында ?алай са?талып ?алма?ан.

– Мен сiзге кезiнде Шы?ысхан ?рпа?тары о?ан жау бол?анын айттым ?ой. Тiптi, оны тас-тал?ан етiп же?iп, со?ыста бол?ан адамды т?гел ?лтiрiп жiберген. Ол Отырар ханы ?айып ханнан кейiн ?ыпша?тан шы??ан, Шы??ыс хан т??ымдарына ?арсы т?р?ан екiншi хан. Египет жерiн де бiр кезде Бейбарыс атты ?ыпша? билеген. Шы??ыс хан т??ымдары оны? да к?зiн ??ртпа? бол?ан. Египетке ?арсы со?ыс?а аттан?ан. Ал сол Шы??ыс хан т??ымдарыны? ?скерi Бейбарысты же?е алма?ан. Бiра? ол туралы бiр ?аза? бiлмейдi. Б?рi насихат?а байланысты.

– Менi? та??ал?аным, сол атал?ан ханды?тарды Шы??ыс хан ?рпа?тары сол ?ыпша?тардан шы??ан ?скерiнi? к?шiмен ?ырды ?ой.

– Арада п?лен ж?з жыл ?ткен. Олар ?ыпша? екенiн ?айдан бiлсiн. Петр Константинвич, есi?де болсын, есiмi жиi айтылмаса адамдар тегiн тез ?мытып кетедi. Менi? сiзге айтып отыр?аным – сол ?ыпша? мемлекетiнi? адамдарын т?гел дерлiк ?ырып жiберген. Турасын айт?анда, Шы??ыс хан т??ымдарыны? бастауымен ?ыпша?тарды ?ыпша?тар ?ыр?ан. Содан ?ал?ан бiрен-саран адамдар ?аза? атын атау?а ?оры??ан. Ал оларды? балалары тiптен ?ыпша? екенiн де бiлмеген. Сонды?тан ол хан есiмi бiржола ?мытылып кеткен. Менi? ойымша тарих ?дiлдiктi жа?сы к?ретiн болуы керек, ?ара?ызшы, а?ыры сол ?аза??а жау Шы??ыс т??ымдарыны? ?зi ?з ханды?ын соны? атымен атап отыр?анын. Ешбiр ?аза? казiр ол ханды? туралы бiлмейдi деуге болады. Хан аты ?аза? бар да, ал ол туралы ел жадында са?тал?ан еште?е жо?. ?аза?тар ол кiсiнi? кiм екенiн де бiлмейдi Хан т??ымдары оны елге жаманатты к?рсету ?шiн кезiнде к?ззап, жендет деген с?здермен жай?ан к?рiнедi. Шын м?нiнде, бiздер, ?аза?тар ?зiмiздi ?аза? емес, ?ыпша? деп атауымыз керек едi. Шы??ыс хан мемлекетi ?ыпша?тарды? ар?асында же?iске жеткен кезiнде. Хандар оны болдырмау ?шiн ?з елдерiн билеген хандарды? атымен ата?ан едi. Б?л на?ыз та?дырды? т?лкегi шы?ар?а болжаймын. Олай болма?анда, ?азiргi ?збек, ?аза? деген ел болмай, ?з алдына ?лкен бiр ?ыпша? мемлекетi болар ма едi, кiм бiлген…

– Сонда менi? та??алатыным – сiздердi? халы?тары?ызды? негiзi ?ыпша? болса, елдi неге «?ыпша? елi» деп атама?ан.

– Петр Константинович, ?р хан ?з мемлекетi болуын ?ала?ан ?ой. ?рбiр мон?ол хандарында кеуде бар, олар еш?ашан ?ыпша? атауынан ?здерiн аула? ?ста?ан едi. Бiр бiрiнен айыру ?шiн ел бас?ар?ан т?релер ?рбiр ханды?ты ?з атымен ата?ан. Содан б?лiне берген. Славяндарды ?ара?ыз, кейiн ?алай болды: орыстар, украинды?тар, хорбаттар, та?ы да толып жат?ан славяндар бар. Сiр?, халы? ?здерiнi? ?сiп-?нуiне байланысты, бос жерлердi ?оныстанудан б?лiне берген болуы керек. Со?ан орай ел атауларына байланысты жа?а атаулар туындай берген. Кез-келген атау ?зiнен ?зi шы?пайды. Оны? себеп-салдары болады.

Карпов Шо?ны? орысша?а сауатты болуымен бiрге, тарихи м?селелердi ?те жетiк бiлетiн адам екенiн де жа?сы зерделедi.

– Сонда сiз айты?ызшы, жалпы, осы жердi мекендеген халы?тар ?айдан шы??ан?

– Б?л жердi мекендеген Ар?ын, Найман, Керей, Уа?, жа?а?ы мен айт?ан Темiр руы Барлас, бас?а да к?птеген рулар бол?ан. ?азiргi ?аза? жерiнде т?ратын тайпаларды бiрiктiрген тiл едi. Хан т??ымдары осы ?ш ж?здi ?шке б?лiп, ?ш мемлекет жасама?шы бол?ан. Алайда, бiрiнен бiрi ?ыз алып, ??дандалы болып отыр?ан халы? б?лiнбеген едi. Сол ?ш ж?з осы уа?ытта дейiн са?талып келедi. Менi? ойымша, татар, баш??рт, ?збек, ?зi?iз айтып отыр?ан ?ыр?ыздар бiр кезде бiр халы? бол?ан сия?ты. Сол кезде бiзге м?сылман дiнi келген. Кейiн ?р тайпалардан ?з мы?тылары шы?ып, ?з алдына ел болып ?здерiн ?здерi билей баста?ан. Б?рiнi? ?стiнен ?арайтын хандар бол?ан. М?селен, ?аза??а е? жа?ын халы? ?збектер анау ар жа?ында жат?ан иранды?тармен жа?ындасып, ?аза? пен ?збек Алтын ордадан б?лiнiп шы?са да, кейiн бiрiн-бiрi т?сiнбейтiн жа?дай?а жеткен. Тiлдерi бiрiнен-бiрi алша?тап кеткен. Ал бiз олардан б?рын б?лiнiп кеткен татарларды жа?сы т?сiнемiз. Бiздi? осындай елдiктен айрылуымыз?а алдымен ел бас?ар?ан адамдар кiн?лi. Олар ел туралы ойла?ан жо?, ?здерiнi? беделiн к?шейтiп, билiгiн молайту ?амында болды. Бiр кезде негiзi бiр Орыс ханмен То?тамыс бiрiмен-бiрi со?ысты. Бiр халы?ты бiрiне-бiрiн жау етiп ?ойды. Осылай бiртiндеп бiр тiлдi, бiр дiндi халы? ?р т?рлi халы?тар болып кеттi.

– Сiздi? мына айтып отыр?аны?ыз ?ажап тарих екен. Егер кезiнде ?йымдастырушы адам бол?анда ол мемлекет жер бетiндегi адам айтып болмас ?лкен мемлекет болады екен ?ой. Сiз ?андай о?у орнын бiтiрдi?iз?

Б?л с?ра?ты б?рын Шо?мен кездескен адамдар жиi беретiн.

– ?ш жылды? татар-орыс мектебiн бiтiрдiм. Д?рыстап айт?анда, киргиз-орыс мектебi болар. ?йткенi, о?уды? б?рi татар-орысша ж?ргенiмен негiзiнен киргиз балалары о?ыды. Сонды?тан ?азiр кейбiр орыстар киргиз мектебi деп атап ж?р.

– ?лгi айт?аны?ыз ешкiм бiлмейтiн тарих ?ой. Сол туралы жазы?ыз!

– Петр Константинович, бiр кезде мен «Омбы ведомосына» ?аза?, казакты? ?айдан шы??аны туралы жаз?ам. Сол ?шiн менi? ?зiмдi кiн?лап жазып жiберiптi. Карбышевтi? ар?асында ?алдым. ?йтпесе, менi Сiбiрге айдатып жiберетiн т?рлерi де бар едi.

– ?р н?рсенi? ?з уа?ыты бар. Одан озамын дегенмен т?к шы?пайды. Сiздерге де хал?ы?ызды? д?рыс атауын уа?ыты келгенде амалсыздан бередi, о?ан уа?ыт керек. Мен о?ан ?анша заман керек екенiн тап басып айта алмаймын. Шыдау керек. Бiра? сiз бiлгенi?iздi ?а?аз бетiне т?сiрiп кетi?iз. Келешек ?рпа? сiз бiлгендi бiлмеуi м?мкiн.

Шо? мына адамны? д?рыс ойлап, д?рыс а?ыл берiп отыр?анын бiлiп, ендi о?ан деген айры?ша сенiм пайда болды. Шо? еркiн с?йлей бастады.

– Петр Константинович, бiр кезде казiргi Ташкент ?аласына жа?ын жерде Отырар деген ша?ар бол?ан. Б?л ?ала заманында д?ние ж?зiндегi е? ?лкен ?алаларды? бiрi бол?ан. Соны Шы??ысхан алты ай ?оршап жатып, ала алма?ан едi. Шын м?нiнде Шы??ысхан сол заманны? а?ылды адамы бол?ан сия?ты. ?ала ма?айында барлы? ?ыпша?тар арасында ?гiт ж?ргiзiп, сендерге мына батыста жат?ан халы?ты ба?ындырып беремiн. ?р?айсы? бай боласы?дар, онда?ан ??лдары? болады деген едi. Олар Шы??ыс ханны? с?зiне сенiп ?алды. Содан Отырарды? ханы ?айыр ханды кыпша?тарды? ?зiне тал?андатты. ?йтпесе, Шы??ысхан ?здерiнi? аз т?ле?гiттерiмен орыстарды да, Орта Азияны жаулап ала алмас едi. Ел басшылы?ы а?ылды болып, мы?ты ?скерi болса, о?ан ?арсы келер к?ш жо?. Шы??ысхан а?ылды да, айлакер бол?ан. Егер ?айыр хан одан а?ылды болса, казiргi тарих бас?аша ме ?рбiр ме едi, кiм бiлген?!

– Б?л с?зi?де шынды? жатыр. Тарих д??гелегi бас?аша айналар ма едi…

– Сiз ?зi?iз айт?ан ол жа?дайды ?алар ма едi?iз.

– Мен о?ан к?з жеткiзе алмаймын. Сонды?тан айта алмаймын.

– Петр Константинович, патшаны? бас?а елдердi басып алу саясаты д?рыс деп ойлайсыз ба?

– ?рине, д?рыс емес. Кез келген ел ?зiнi? елдiгiн са?тап ?ал?ысы келедi. Ол ?шiн белгiлi бiр шекарадан шы?пау керек. Кешегi Шы??ысхан ??р?ан мемлекет ?айда кеттi? Темiр ??р?ан, Александр ??р?ан империя ?айда? Бiрi жо?. Сол сия?ты Ресей де ??ша?ы жетпейтiндi ??ша?тайын деп отыр. Ол болмайтын шаруа. Оны? азабын орыстарды? ?рпа?ы к?редi. Сонды?тан к?ршi мемлекеттердi жаулап алу емес, олармен сауда-сатты? жасап, сол ар?ылы тарту керек. Бейбiт сауда бол?ан жерде жа?сы ?мiр болады.

– Петр Константинович, сiз осы туралы неге жазбайсыз?

– Соным ?шiн тая? жеп ж?рмiн ?ой. Санкт-Петербургтен ?уып жiбердi. Сiз ?лгi тарих?а байланысты хабарды ?айдан алып ж?рсiз?

– ?аза?та жазыл?ан тарих жо?. Бiздi? ?аза?тарды? бiр ?асиетi – атадан ?кеге, ?кеден бала?а ауысып отыратын ауызша тарих бар. Солай са?талып келедi тарихымыз. ?з руыны? ?айдан шы??анын ?рбiр ?аза? жа?сы бiледi. Мiне, осылайша халы?ты? тарихы жазыл?ан. Халы? арасында оны шежiре дейдi. ?рбiр руды? шежiре жазатын адамдары бол?ан. Мен соларды к?п жинаймын, зерттеп о?имын. Сонымен ?атар, бiздi? тiлiмiзге жа?ын татарларды? кiтаптарын к?п о?имын. Мен орыс тiлi ар?ылы батысты? ?алымдарыны? да жаз?андарымен танысып келемiн. Оларда бiздi? тарихымыз туралы жазбалар жо?. Тек Шы??ысхан туралы айтыл?ан жайттар бар. Тiптi ?аза? деген халы? бар екенiн де бiлмейдi.

Екеуiнi? арасында басталып кеткен ??гiме бiрнеше са?аттан астам?а созылды. Бiрталай м?селелер айтылды. Шо?ны? о?ан айт?ан, Карповты? б??ан айт?ан ??гiмелерi екеуiне де ?ызы?ты болып к?рiндi. Шо?:

– Сiздердi? тарихтары?ыз ?а?аз бетiне т?скен. Ал бiзде, ?зi?iз естiп отырсыз, жазыл?ан тарих жо?. Кейбiр адамдар ойына келгендi жазып, на?ыз тарихты б?лдiргендер де бар. К?п жал?анды? кiрiп кеткен. Менi? ойым – шамам келсе, ?аза? тарихын жазып ?алдыру ма?сатым бар. Сiз о?ан ?алай ?арайсыз?

– Сiз оны жасаса?ыз, ?лкен ж?мыс тындырдым деп есептей берi?iз. Бiздi? орыс тарихшылары ма?тап жазады. Бiз одан ?тпаймыз, керiсiнше ?тыламыз. Тарихты ?оспасыз, сол ?алпында жазу керек. Кемшiлiктi де к?рсету керек. Сонда ?ана келешек ?рпа??а пайдасы зор болады.

– Ма?ан Карамзиннi? жаз?ан орыс тарихы ?найды.

– Оны? жаз?анында да к?п кемшiлiктер бар. Патша ма?айында отыр?андарды? ы?палына кетiп ?ал?ан с?ттерi к?п. Солар ма??лда?ан со? басып отыр. Онда к?п орынсыз ма?тау бар. Мен соны т?зеткiм келедi. Оны жасай алсам, ?лкен iс тындырдым деп есептер едiм. Оны? жаз?андарында шовинистiк к?з?арастан туында?ан жайлар к?п. Мен соны айт?аным ?шiн тая? жеп ж?рмiн. Осы жа??а неге келдiм дейсiз. Тарихи шынды?ты жаз?аным ?шiн за? орындары жер аударып жiбердi. Мен о?ан мойымаймын. Сiз де то?тап ?алма?ыз. Жаза берi?iз. Б?гiн баспаса, келекшекте бiр басады. Шынайы тарих ?айтсе де шы?ады, оны то? мойындар т?бiнде мойындайды, амалсыздан.

М?ны? б?рi жолда бол?ан ??гiмелер едi. Ауыл?а келгенше бiрiн-бiрi ты?дау?а деген ??марлы? тiптен к?шейе бердi.

Мына адамны? тарих?а ??марлы?ы Шо?ны? онымен ??гiмелесуiн тiптен арттырып, к?шейтiп жiбергендей болды. Б?л адам да ?зi т?рiздi тарих?а ??мар екен. Сол жа?дай екеуiн жа?ындастыра т?скендей. Тарих туралы ??гiме к?н сайын бiрнеше са?ат?а созылатын. ?араа?аш?а келген со? Карпов ?шiн он т?рт ?анат ке? ?й тiгiп, сонда орналастырды. Шо? ?йiмк?лдi? ?зiне тапсыр?ан:

– Б?л адам к?птi? бiрi емес, тама?ын, б?рiн ?зi? дайындап берiп отыр, – деген едi.

?йiмк?л де Шо?ны? айт?анын орындап ж?рдi. Шо? Карпов келгеннен кейiн бiр мол ж?мыс?а кiрiскенiн бай?ап, ?она?ыны? мазасын алмау ?шiн кiре бермейтiн. Анда-санда ?ана кiрiп шы?атыны бар. Бiр к?нi ?йiмк?л келiп:

– Ана кiсi к?н?зын жазумен отырады. Тама? iшпейдi. Тек ?ымыз ?ана iшедi, – дедi. Шо? бiр кiргенде:

– Петр Константинович, сiз жыл?ыны? да етiн же?iз. Оны? адам?а ?серi ?ымыздан кем емес. ?кпе ауруы ?аза?тар арасында да к?п. Жыл?ы етiн, ?уырда?ты к?бiрек жеп, ?ымыз iшкеннi? пайдасы тиедi.

– Б?рын мен жыл?ы етiн жеп к?рген жо? едiм. Содан кейiн онша ?ната ?оймаймын.

– Мен сiзге ?ой етiн берудi ойлап едiм. Сiздi? денсаулы?ы?ыз?а байланысты жыл?ы етiн бергiзiп ж?рмiн ?йелiме. Сiз ?лi ?йрене алмай ж?рсiз. ?йренiп ал?ан со? тек жыл?ы етiн жейсiз. Жыл?ы етiнi? ?зiне т?н д?мi бар, сiз о?ан м?н берме?iз, кейiн ?йренiп аласыз. Сезбейтiн боласыз. Мен бiр к?н жыл?ы етiн жемесем, отыра алмаймын.

– Мен жалпы майлы ет жемеймiн. Шош?аны? майын да тиiп-?ашып жеймiн.

– ?кпе ауруына бiрден бiр ем – жыл?ыны? майлы етi. Сонды?тан сiз тоя жеп отыры?ыз.

– Б?л с?зi?iзге рахмет. Сiздi? айт?аны?ызды iстеуге тырысамын. – ?йiмк?л ?азысы бес елi жыл?ы етiн сал?ан екен. Шо? соны бiреуiн алып турап, ?зi де жедi, Карпов?а да бердi.

– Онша тартпай отыр, – дедi Карпов.

– ?ымызды бос?а iше бергеннi? пайдасы жо?. Орыс д?рiгерлерi жыл?ы етiнi? ?ымыздан да пайдалы екенiн бiлмейдi ?ой. Ет ?ымызды басады. Т?бет ашады. Содан кейiн жегi? келе бередi.

Б?лар ет жеп отыр?анда Тел?озы кiрiп келдi. Ол Шо?ны? ?она?ыны? алдында т?р?ан бес елi ?азыны к?рiп:

– Ендi мына орыс?а жыл?ыны? етiн жеудi ?йретiп жатырсы? ба? Ерте? б?лар жыл?ыдан жыл?ы ?оймайды ?ой.