Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Шо?, сенi? осы жерден кетуi?нi? ?ажетi жо? едi.

Б?л с?здi ?йiмк?л ы?палымен айтып отыр?анын т?сiндi. ?азiр патшаны? саясаты туралы айтса с?з к?бейiп кететiнiн бiлдi. Ерте?гi к?нi ол Карбышев ??ла?ына жетiп ?алуы да м?мкiн едi. ?аниса ?зiне жаманды? ойламайтын, алайда, с?з ретiне ?арай Карбышевке айтып ?ойса жа?сы болатынын бiлдi. Соны т?сiндi де:

– ?ркiмнi? ?з отыр?ан жерi бар ?ой, мен елге барып ?ызмет еткендi д?рыс деп бiлдiм. – Б?л с?здi Шо? ?дейi ?йiмк?л ?шiн айтып отыр едi. Оны? ?асында болмай, осында ?ал?анын жа?тырмайтын онша. ?йiмк?л к??iлiне ?арап, осында ?ал?аны ?шiн еште?е айта алма?ан.

?аниса Шо?мен ерiп келген кона?тар?а жа?сылап т?рып тама?ын бергiздi. Содан кейiн олар?а ке? бiр б?лмеге т?сек сал?ызып бердi. Т?секке жатып, о?аша ?ал?ан со? Шо? ?йiмк?лден с?рады:

– Сен Оспанды са?ынды? ба?

– Мына Б?тжан жо?татпайды.

Мына с?здi жана?ы Шо?ны? «ел» деген с?зiне байланысты айтып отыр едi ?йiмк?л. Шо? оны? жал?ан айтып отыр?анын сезiп отыр?ан. ?йтпесе, оны бiр ?ана Са?ыжаннан ту?аны ?шiн жек к?ретiн.

– Сен шыны?ды айтшы, Оспанды са?ынбайсы? ба? – Б?л с?здi ?дейi ?айталап айт?ан. ?йiмк?лдi? iшкi сырын бiлу ойы болатын м?нысы. ?йiмк?л оны? б?лай с?йлеп отыр?ан себебiн т?сiне ?ал?ан. ?ткен жолы бiр келгенде Оспанды ы??ай са?ынамын деген. Ендi б?лай с?йлеп отыр. А?моладан кеткiсi келмей отыр?анын т?сiндi. Сол с?здi? д?лелiндей, ?йiмк?л айт?ан:

– Шо?ке, с?ранып осында ?айтып келмейсiз бе?

– Мен м?нда ендi еш?ашан келмеймiн. Орыстарды? ?аза??а ?андай к?з?араста екенiн бiлемiн. Сол туыс?андарымны? арасында, елiмде боламын. Сен де ?айт, м?нда жал?ыз ?зi? не аласы??

?ткен жолы да осы?ан ??сас с?з айт?ан едi. Шо?ны? жа?тырмай ж?ргенiн ендi жа?сы бiлдi. Мына с?зден кейiн бас?аша с?йледi.

– Шо?ке, сiзсiз ж?ре алатын емеспiн. Осы жолы бiрге ?айтамын, – дедi ?йiмк?л.

Шо? мына с?зiне риза болып, ??ша?ына кысты. ?йiмк?л де к?йеуiн са?ынып ?ал?ан ба, ??ша?ына кiре бердi. ?йiмк?л: «Сiзбен бiрге жат?анны? ?зi ма?ан ?ажап тiршiлiктей к?рiнедi» – дедi. Шо? б?л с?здi? м?нiн т?сiндi. Бiра? ?ндеген жо?.

Шо? ерте?iне ?шеуiн ертiп ояз ке?сесiне барды. Кешегi оязды? мiнезiне ?арап бiрден алып iшке кiрудi ы??айсыз к?рiп, ?шеуiн ауыз ?йде ?алдырды да, ?зi кiрдi. Ояз жа?сы к?йде ?арсы алды Шо?ды. Ол бiрден Н?раны? бойына келiп ?оныстан?ан орыстарды? хал-жа?дайын с?рады. Шо? алдымен осындай с?ра? ?оятынын бiлiп ал?ан. Сонды?тан Захар ауылына А?мола?а ж?рер алдында барып ?айт?ан.

– Оларды? жа?дайы жа?сы. Малдарын ?сiрiп, огородтарын салып, балы?ын аулап т?рып жатыр.

Мына с?зге ояз риза болып ?ал?андай. Б?л жайында с?здi бiтiрiп:

– Кешегi ?асы?да?ы адамдары? ?айда? – дедi.

– Олар ауыз б?лмеде т?р.

Карбышев ?аза?ты? билерiн жа?тырмайтын, со?ан орай с?йледi.

– Осы билердi? санын к?бейтiп ?ажетi ?анша?

– Семен Иванович, ?арт билер ескiге ?арай тартады. Б?гiнгi заман талабына байланысты, осындай жас билердi? бол?аны жа?сы…

Мына с?з ояз к??iлiнен шы??ан с?з болуы керек, «ша?ыр, кiрсiн» – дедi есiкте т?ратын адам?а. ?шеуi кiрген. Кешегiдей емес, ояз ?шеуiмен де ?ол берiп амандасты. Оны? б?л ?ылы?ы ?шеуiнi? де к??iлдерiн к?терiп таста?андай.

– Сiздер мына Шо? Телкозиновичке ?ызмет етесiздер ме? – деп с?рады ояз.

?у ?лсен айтты:

– Бiз сiзге, патша?а ?ызмет етемiз.

– Мен оны бiлемiн. Сiздер алдымен мына Шо? Тел?озиновичке ?ызмет етi?дер. Б?л кiсiге е?бек еткендерi? патша?а жаса?андары?ыз болып табылады. ?йткенi, б?л кiсi бiздi? сол жа?та?ы ?кiлiмiз. – Б?л с?здi ояз саясатпен айтып т?р?анын бiлдi Шо?.

– Жасаймыз, – деп, ?шеуi бiрдей жарыса с?йледi.

– Олай болса, мен сiздердi? би бол?андары?ыз?а ?арсы емеспiн, – дедi ояз.

Ояз ауылда?ы билер т?рiздi орта?а алып, бiраз емтихан ал?андай ?уре ете ме деп ?ор?ып келген б?лар. Мынасы тiптен оп-о?ай болды. Тыс?а шы??ан со? ?лсен:

– Мына ояз ?арсы емеспiн дейдi. Осыны? алдына ?келмей-а? бiздi би сайлауы?а болады екен ?ой.

– ?лсен, б?л да саясат ?ой, ерте?гi к?нi ауылда?ы билерге айту?а жа?сы болады. Сендердi би сайлау?а оязды? ?зi ?олдады деуге…

?айта ?о?ыр??лжа ?йiне келдi. Шо? ?йiмк?лдi салт атпен алып кетпек ойы бар едi. Бiра? ?за? жол?а салт атпен ?зi екi?абат ?йелдi алып ж?ру ?иын екенiн т?сiнiп, ол ойынан ?айтты. «Сен б?л жолы асы?па, кейiн атарбамен Жой?ынбекке ал?ызамын» – дедi.

Бiра? ?йiмк?л Шо?ны? айт?анына к?нбедi. Сол салт атпен б?лармен бiрге ж?рiп кеткен едi.

Дос к??iлдi адам

Шо? келгенде анда-санда Карбышев оны ?йiне ертiп апарып, болыстарды? ж?мысы туралы а?ылдасатын. Ояз м?ны ?аза? психалогиясын жа?сы бiлу ?шiн жасайтынын Шо? сезетiн. Оны? ?зi де бала кезiнде жергiлiктi халы? арасында бол?ан. ?аза? жайында м?лiметi мол едi. Сонда да Шо?нан с?райтын. М?нысы Шо?ны? ?зiн де жа?сы бiлу ?шiн жасайтынын сезетiн. Содан кейiн с?зден ?сталып ?алмау ?шiн неше т?рлi ??йтыр?ы с?здер араластырып с?йлейтiн.

Шо? кезектi бiр келгенiнде ояз оны ?йiне ертiп апарды. ?аза?тын мiнез-??л?ын Шо?нан арты? ешкiм бiлмейтiнiне оны? к?зi ?бден жеткен. Сонды?тан ана болыс солай жасап ж?р, со?ан не iстеуге болады деген т?рiздi с?ра?тар берiп, а?ылдасып отыратыны бар едi. Шо? Карбышевты? м?ны ?улы?пен жасайтынын бiлетiн. ?ндемей ?алу?а та?ы болмайды. Онда ояз ренжидi. Шо? д?рысын, ?дiлiн айту?а тырысатын. Б?гiн де пiкiр алу ?шiн ша?ыр?ан шы?ар деген оймен ?йге кiрiп келсе бiр бейтаныс орыс отыр екен. Карбышев с?з бастап кеттi.

– Петр Константинович, сiзге айт?ан адамым осы кiсi болады. Орыс тiлiн менен де жа?сы бiледi.

Мына с?здi естiп ?лгi адам ?уанып ?алды. Орнынан т?рып, Шо??а ?олын бердi.

– Мен жергiлiктi адамдармен с?йлесуiм ?иын бола ма деп ?ауiптенiп ж?р едiм, б?л кiсiнi? орысша бiлгенi ?андай жа?сы болды!

Карбышев жасыр?ан жо?, турасына к?шкен едi.

– Петр Константинович Санкт-Петербургтегi шенеунiктер алдында кiн?лi болып ?алып, осылай жiберген екен. Шо? Тел?озинович, б?л адам киргиздарды? арасында т?рамын дейдi. О?ан ?алай ?арайсыз?

– Мен б??ан ?уанбасам, ренжiмеймiн!

– Ендеше, сiздi? аулы?ызда т?рсын. ?анша т?ратынын Петр Константиновичты? ?зi де, мен де бiлмейiн. Ол м?селе жо?ары жа?ты? ?олында.

?аза? жерiн жаулап ал?аннан кейiн саясатпен соттал?ан адамдарды, жер аударыл?ан адамдарды Сiбiрмен ?оса осы жа??а жер аударып т?ру ?детке айнал?ан едi. Шо? оны жа?сы бiлетiн. А?молада iстеп ж?ргенде м?ндай адамдарды? санын к?рген. Оларды к?бiне А?тау, Ортау т?рiздi кiсi аз бекiнiстерге, жа?а ??рыла баста?ан Атбасар сия?ты орыс станцияларына жiберетiн. ?аза? ауылына жiбермермейтiн. Оны? ?стiне тiлдi бiлмегендiктен бе, олар ?аза? арасына баруды ?аламайтын. Ал мына кiсi ?зi киргиздар арасына бару?а с?ранып отыр?анын бiлiп, ?уанып кеткен. М?ндай адамдар орталы?та не болып жат?ан, саясатта?ы жа?дайды жа?сы бiлетiн, бiр ?ажабы жасырмай ашы? айтатын. Шо? осы жа??а жер аударылып келген бiрлi-жарым адамдармен с?йлесiп, к?зi со?ан ?бден жеткен едi. Мына адам?а осынша ?амкорлы? жасап, ?зiнi? тiлеген жерiне жiберуiне ?ара?анда Карбышевтi? бiр жа?ын таныс адамы деп ???ан едi Шо?. Бiраз танысты?тан со? Карбышевтi? п?уескесiмен екеуi Н?ра бойына ж?рiп кеттi. Жолай келе жат?анда кона?ы айт?ан, менi Сiбiрге ?арай жiберiп коятын едi. Санкт-Петербургте бiр жолдасым бар едi, сол Омбыда?ы бiр жолдасына хат жазып бердi. Сол кiсiнi? ар?асында осылай – онт?стiкке ?арай жiбердi.

Б?л адамыны? аты – ж?нi Петр Константинович Карпов екен, былай шы??ан со? ?лгi адам ?з ?мiрiнен бiраз хабар берген. Осылайша Шо? ?она?ыны? ?з аузынан ?мiрi жайлы бiраз м?лiмет ал?ан. Содан екеуi жа?сылап танысып алды. Карпов Шо?нан б?л жа?та?ы ауа райы туралы с?рады. Ептеген ?кпе ауруы бар едi, содан ?ор?ып келе жат?анын да жасыр?ан жо?. Шо? оны? ?аза? аулына келуiнi? та?ы бiр сырын бiлгендей болды. Кейбiр орысты? ?кпесi ауыратын мы?тылары А?мола?а келiп, ?аза?тар?а ?зен жа?асына бiрнеше бие байлатып, жаз айларында жатып ?ымыз iшетiнiн бiлетiн. Содан Шо? оны? ?ой?ан с?ра?ына байланысты жауап берген.

– Бiздi? жа?ты? жазы ысты?, ?ысы суы? болады. Суы?ы Сiбiрден бiр кем емес екенiн, орыстарды? ?з аузынан естiген едi Шо?.

Мына с?здi естiп ол ?ор?ып кеткендей болды.

– Мен бай?ап келе жатырмын, киргиздарды? к?бiсi киiз ?йлерде отыр екен. Ондай суы?та ?алай т?рады?

– Жа?сылап жан-жа?ын д?рыстап жап?ан киiз ?йлер жылы ?йден кем емес, ортасына от жа?ады да отыра бередi. Киргиздар к?шпелi халы? ?ой, тiршiлiгi со?ан ?йренген.

?она?ы оны? мына с?зiне не сенерiн, не сенбесiн бiлмедi. Карбышев алдында айт?ан, б?л кiсi жал?ан с?йлемейдi, д?рысын айтады деген. Алайда, ?она?ы к?дiгiн де жасырмады.