Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Ол кiсiде а?ыл к?п болды. Соны? ар?асында ?аза? жерiн басып алды ?ой, кезiнде. Содан кейiн олар орыс жерiн басып алды. М?ны? б?рi а?ылды? к?шi!

– Жер бетiне келген адам?а Жараушы ?рт?рлi та?дыр берген. О?ан жа?сы та?дыр берген сия?ты.

– Шо? Телкозинович, сiз та?дыр?а сенесiз ?ой.

– С?зсiз сенемiн. Жаратушы ?рбiр адам?а ?рт?рлi та?дыр берген. Кейбiр ?олынан iс келмейтiндер ел бас?арады. Оны? ?уелiнде ??дай берген та?дыры сондай.

– Мен сiздi? б?л айт?аны?ыз?а ?бден ?осыламын. Мен та??алатын бiр жа?дай бар. Рас, Шы??ысхан а?ылыны? молды?ымен келiп сiздердi, оны? балалары бiздердi басып алды. Ал ?лсiз арабтар сiздердi ?алай басып алды.

– Олар келiп басып ал?ан жо?. Оларды? басып алу?а шамалары келмейтiн едi. Т?рiк хал?ы к?штi болды ол уа?ытта. Т?рiктерден ?ор?ып ?ытайлар айналасына ?ор?ан сал?ызды. ?азiргi ?збек, ?ыр?ыз, т?ркiмен, ?й?ыр, ?зiрбайжанды, жалпы т?рiктердi жаулап ал?ан арабтарды? ж?ргiзген д?рыс саясаты. Бiздi? жерiмiзге араб ?мiршiлерi келiп коныстанба?ан. Олар дiн таратушыларын жiбердi бiзге. Бiзде ?азiр ?ожа деген ру бар. Солар арамыз?а кiрiп алып, елдi? б?рiн м?сылман еттi. М?сылман дiнiнi? кезiнде к?штi бол?аны сонша, олар мемлекетке де ?з билiгiн ж?ргiздi. Ел басында отыр?андар соларды? айт?анын жасады. Мен ?азiр ойлаймын, тiптi олар кезiнде т?релерден де к?штi болды. Алайда, ?ожалар сол ел алдында?ы беделiн ?рi ?арай дамыта алмады. Шы??ысхан ?рпа?тары кезiнде ?ожаларды? беделi б?рын?ыдай болмай ?алды. Содан барып туыс?ан халы?тар арасында байланыс азайды. Мiне, ендi к?рiп отырсыз, ?збек, ?ыр?ыз, ?аза?тар, ?й?ырлар, т?ркiмендер, ?зiрбайжандар ?з бетiмен кеттi. Осыларды байланыстырып отыр?ан дiн едi. Мон?ол хандары келдi де оларды? ?р?айсысын ?здерiне б?лiп алды. Сонымен ?атар бiрлiк де кеттi. Та?дыр деген мiне, осы.

– Сонда м?сылман дiнiнде бiр ?йымдастырушы к?ш бол?ан дейсiз бе?

– С?зсiз сондай к?ш болды. Соны б?з?ан Шы??ысханны? ?рпа?тары екенi де даусыз. Олар халы?ты тек со?ыста пайдаланды. Одан бас?а халы??а еш?андай пайдасы бол?ан жо?. Сол м?сылман дiнiнi? ?а?идасымен ж?ре бергенде т?рiк халы?тарынын м?ндай б?лектенуi болмас едi. Б?рiнде бiр-а? тiл болатын едi. Анау ?ытай т?рiздi ?лкен мемлекет болатын едiк, онда ешкiмнi? тiсi батпас едi. Мон?олдардан шы??ан хандар?а ?арсы орыстар д?рыс саясат ж?ргiздi. Б?лектенiп кеткен т?рiктердi бiрден басып алып жатыр. К?штi к?штiлiгiн жасайды, о?ан да ?арсы емеспiн. Е? жаманы ?аза?тарды? жерiн тартып алып жатыр. Ана хан т??ымы Кенесарыны ?з жерiнен айдап шы?ып ?лтiрдi. Б?л к?штiлiктi? белгiсi. Еш?ашан бiр халы? бiр халы?ты к?шпен ба?ындыра алмайды. Б?л арада тепе-те?дiк ту?ызатын саясат керек. Сыйласу керек. Керiсiнше патша ?кiметi к?ш пайдаланып отыр. Жергiлiктi халы?тан с?рамай, орыстарды ?оныстандыруы елдi? ашу-ызасын тудырып, iштей ?арсылы?ын к?шейтуде.

– Сiз Кенесарыны ?лтiрген патша ?скерлерi деп бiлесiз бе? Оны ?лтiрген сiздердi? туыстары?ыз, киргиздар ?ой.

– Еш?ашан ?ыр?ыздарды? ?аза??а тiсi бата алмас едi. Орыстар оларды айдап салды бiзге. ?з бетiмен келiп ?ыр?ыздар ?аза?тар?а тимейдi.

– Ал бiздi? баспас?зде Кенесарыны ?лтiрген ?ыр?ыздар екенiн жазып ж?р ?ой.

– Б?л шынды?ты шатастыру болып отыр. ?здерiн ?аза?тар алдында а? етiп к?рсеткiсi келедi. Т?релердi? де, ?аза?тарды? да а?ылдылары б?рiн ?йымдастыр?ан орыстар екенiн бiлiп отыр. Б?л ?дейi екi халы?ты бiрiмен бiрiн араздастыру ?шiн жасалып отыр?ан саясат. ?аза?тар мен ?ыр?ыздар жауласып отырса б?л орыс ?шiн пайдалы. Менi? б?л айт?аныма, Петр Константинович, ?алай ?арайсыз?

– Сiз шыны?ызды айты?ызшы, орыстарды? б?л жа??а келгенiне ?арсысыз ба?

Шо? Карповты? мына с?зiнен ?ор?ып ?алды. Орыстарды? осылай алдап-сулап т?релерге шынды?ты айт?ызып, апарып т?рмеге жап?ызып ?оятынын бiлетiн. Сонды?тан Шо? б??ан са? болатын. Карбышевпен ?зiмен бай?ап-бай?ап, алды-артына ?арайлап с?йлейтiн. Мына кiсiнi? айт?анына елiгiп отырып, арты?тау ал?а кетiп ?ал?анын ендi сездi. ?зiн а?тау ?шiн айт?ан:

– Мен орыстарды? осында келiп ?оныстан?анына ?арсы емеспiн, бiра? халы? ?арсы. Жерге таласу басталды, екi халы? арасында. Сiз менi т?сiнiп отыр?ан шы?арсыз. Егер орыстарды? м?нда келуi то?талмаса, б?л жанжал то?тамайды. Бiз елдiгiмiздi жо?алтып аламыз ба деп ?ауiптенемiн. Содан ?ор?амын.

Карпов отырып айт?ан:

– ?р заманны? ?з саясаты бар. ?азiр барлы? жерлерде ?лсiз мемлекеттердi ?лдiлер жаулап алу басталды. Англия Индияны, немiстер Африканы, француздар Араб елдерiн жаулап алуда. Испандар мен а?ылшындар Америка ??рылы?ына шы?ып кеттi. Орыстар ма?айда?ы аз халы?тарды жаулап алып жатыр. М?ны? ая?ы не болатынын бiлмеймiн. Аз ?лттарды халы? есебiнде ??ртып жiбере ме, бiлмеймiн. Сiздердi? жерлерi?iздi жаулап алып, казактарды к?птен к?шiрiп ?кеп жат?анын жа?сы бiлемiн.

Шо? к?кейiнде т?р?ан с?ра?ты то?тата алмады:

– Ресей орыстарды? келуiн то?татпаса, м?ны? арты не болады деп ойлайсыз?

– Еш?ашан Ресей ?арама?ында?ы халы?тарды т?сiнбей, оларды? ойларына к??iл б?лмей, iлгерi баса алмайды. Бiр философ айтыпты: « Ресей ма?айында?ы халы?тармен д?рыс саясат ж?ргiзбей, дамымайды», – деп. Мен о?ан да, сiздi? айт?аны?ыз?а да ?осыламын. Сiз ?ысылма?ыз, ма?ан турасын айты?ызшы, орыстарды? осында к?шiп келiп жат?анынан ?ор?асыз ба?

Мына с?ра?ты саясатпен берiп отыр?анын т?сiндi Шо?, к??iлiнде ?лi де ?ор?ыныш бар едi.

– ?арсы емеспiн. Тым к?п келiп жатыр. Сонысына келiспеймiн. Жер ?шiн дау к?бейгенiн айтып отырмын ?ой. Б?л орыстар ?шiн де, жергiлiктi халы??а да пайдалы емес.

Петр Константиновичтi? ?лгi со??ы с?зiнен кейiн к??iлiнде с?л де болса мына адам?а деген сенiм пайда болды. ?уелiде менi аны?тап бiлу ?шiн Карбышев жiберiп отыр ма деп ойлап ?ал?ан. Дегенмен, Карпов с?йлеген сайын, айт?андары к??iлiнен шы?а бастады. Ол айт?ан:

– ?азiр Ресейдi? саяси к?з?арасында бетб?рыс бар. ?азiр аренада жа?а адамдар к?рiне бастады. Мен бай?ап ж?рмiн, киргиздар?а к?з?арас ?згере баста?ан т?рiздi. ?лi де саясатта шовинистiк к?з?арас басым бол?анымен, ол бiртiндеп азаятын шы?ар

– Сiз Петр Константинович, менi? к??iлiмнен шы?атын пiкiр айтып отырсыз. Мен ?алар едiм, т?релердi емес, ?ыпша?тарды к?теру керек ?ой. Онсыз ел дамымайды.

– Мен орыс елiн бас?арсам, бас?а халы?тар?а еркiндiк берiп, олармен сауда-сатты? жаса?анды ?алар едiм.

– Сiз менi? арманымды айтты?ыз.

– Ендеше сiз одан к?дер ?збе?iз!

– Соны баспас?з бетiне неге жазбайсыз?

– О?ан ?лi ерте, о?ан бiраз уа?ыт ?туi керек.

– О?ан дейiн елдiгiмiздi жо?алтып алмаймыз ба? Ар?ын, Найман, ?о?ырат Керейлердi, бас?а тайпаларды ?уелiнде ?ыпша?, кейiн ?аза? деп атады?, п?лен ?асыр б?рын ?ыпша?тар болып т?р?ан кезiмiзде елдiгiмiздi жо?алтты?. Басында дiн жолымен ?ожалар?а ба?ынды?, кейiн Шы?ысхан т??ымдарыны? айт?анын жасап, айдауына ж?рдiк. Б?ларды? еш?айсы да бiздi? ?амымызды ойла?ан жо?. ?ожалар кезiнде араб дiнi ар?ылы салтымыз, д?ст?рiмiздi ны?айтты?. Мон?олдар келген со? оны да жо?алтты?. Сауатсыз т?релерге ба?ынды?. Олар бiздi со?ыс?а ?ана пайдаланды. Т?рт ж?з жылдан кейiн ендi, мiне, орыстарды? билiгiне тап болды?. Ендi келешегiмiз не болатыны белгiсiз… ?ожалар да, т?релер де бiздi? ?лтымызды жоя алмады. Ендi мiне орыстар келдi. Олар тым к?п келдi. Ендi ?аза?ты? ?лтты?ын жоятын т?рi бар сия?ты, мен содан ?ор?амын.

Карпов Шо?ны? айт?андарыны? б?рiн ?а?аз бетiне т?сiрiп алып отырды. Бiраздан со? ол Шо?нан с?рады.

– Сiздерде халы? саны ж?ре ме?

– Менi? ?лкен бабам ?р руды? ?анша адамы бар екенiн есептеп, содан жалпы ?аза?ты? саныны? ?анша екенiн бiлiп отыратын.

– Мынау ?ажап шаруа ?ой. Осы байта? жат?ан ?аза? жерiндегi адамдарды? санын ?алай бiледi? Адам сенбейтiн с?з т?рiздi.

– ?р ауылда ?з руыны? ?суiн жазып отыратын адам бар. ?аза?ша айт?анда оны шежiрешi дейдi. Мен де ?зiмнi? руым То?аларды? санын есептем отырамын. ?азiр То?ада то?ыз болыс ел бар. Соны? е? ?лкенiн мен бас?арып отырмын. ?р болыста бiрнеше ру бар. Оларды? ?з шежiрешiсi бар. Солар адам санын алып отырады. То?аларды? саны бес мы?нан бая?ыда асып кеткен. Мен сия?ты ?аза? жерiнде мында?ан шежiресi бар. Б?л ?кеден бала?а берiлетiн шаруа?а айналды.

– Ал, сонда ?аза? саны ?анша?

– Шамамен жетi милиондай болып ?алар. ?аза? ?сiмтал халы?. Сонау ?алма?тармен со?ыс кезiнде ?су с?л то?тап ?алды. ?йтпесе, ?азiр сол он бес миллион?а шы?ып кететiн едi. Екiншi, бiр жа?дай ?аза?та жас балаларды? ?лiмi к?п. ?ызылша, шешек дей ме, толып жат?ан аурулар бар.

– Орыстарда да сондай. Бiр жас?а келмей жатып ?лiп ?алатып балалар к?п.

– Мен осы бiздi? уезге ?оныстан?ан орыстарды? бала ?лiмiн де зерттеп ж?рмiн. Оларда жас балаларды? ?лiмi ?аза?тардiкiмен салыстыр?анда ?лде ?айда аз.

– Оны? себебi неде деп бiлесiз?

– Ана с?тiнде екенi с?зсiз. Орыстар огородтарда ?скен т?рлi жер ?сiмдiгiн жейдi. Ал ?аза?тар жазы-?ысында тек етпен, ?ымызбен к?н к?редi. Дегенмен ?рт?рлi тама? жемеген со?, денсаулы??а керектi заттар жетiспейдi. Сiздерше айт?анда, тама?тарында витаминдер аз, содан барып ?рт?рлi ауыру?а ?шырайды.

Карпов та??ал?андай рай к?рсетiп, басын шай?ай бердi. Шо?ны? бiлгiрлiгiне та? ?алды. Б?л айтып отыр?ан кейбiр жайларды ?зi де бiлмейтiн. Мына аз ?ана бiлiмiм бар деп отыр?ан адамны? жан-жа?ты бiлiмдiлiгiне ден ?ойды. Сiр?, бiлгiрлiк б?л адамны? ?анында бар шы?ар деп ойлады.

Карпов Шо??а бiр ?ызы? с?ра? ?ойды:

– Сiзге осы ?асиеттер ?ай ата?ыздан келдi деп ойлайсыз?

– Ар?ы атамды к?ргем жо?. Мен ?кемнi? ?кесi Жанкелдi деген бабамды к?рдiм. Кейiнгi балаларыны? ойлау ?асиетi оны? а?ыл-парасатыны? ширегiне келмейдi. Менi? бай?а?аным, менен ?зiмнен ?кем Тел?озы а?ылдыра? ?ой деймiн.

– Менi? бiлуiмше, сiз ?ке?iзден ?лде?айда а?ылды сия?тысыз.

– Менi? одан бiр арты?шылы?ым бар, орысша бiлемiн. Сол ар?ылы бiлiмiмдi жетiлдiрдiм. Ол ?з т?р?ысынан ойлайды. Сонды?тан ?зiмдi одан а?ылдымын деп айта алмаймын. Ол егер орысша о?ы?анда бас?аша ойлап, менен жо?ары болуы м?мкiн едi. Менен т?уiрлеу ойлауы ?ажап емес.

Карпов Шо?ны? мына с?зiнде бiр та?ылым, т?рбие жат?анын а??арып ?ндемей ?алды. Шо? да орыс арасында т???ыш рет осындай кiсiнi кездестiрiп отыр?анына ?зiн ба?ытты сезiнген едi. Ешбiр орыс ?аза? тарихы туралы ты?дау?а ы??ай танытпайтын. Сiздерде ?алыптас?ан тарих жо? деген с?здi де талай естiген. Сонда сол орыспен с?зге де келiп ?ал?ан. «Бiз онда к?ктен т?стiк пе?». Сонда орыс айт?ан: «Сiздер ж?з жыл б?рын, мы? жыл б?рын да осылай ?мiр с?ргенсiздер. Сонды?тан сiздерде тарих жо?» – деген Шо??а.

Шо? мына с?зге шыдай алмай кеттi де, сонда «Алтын Орданы» ?айда ?оясы? деп с?ра?ан. «Алтын Орда» ол – мон?олдар. Сiздердi? о?ан еш?андай ?атынастары? жо?!».