Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Б?л к?п орысты? бiрi емес, ?аза?ты жа?сы к?ретiн орыстарды? бiрi. Содан кейiн ?йретiп жатырмын.

– ?аза?ты жа?сы к?ретiн орысты к?ргем жо? ?лi.

– Сiз орыстарды? б?рiн анау Захар старостасы мен оязбен салыстырып отырсыз ?ой.

Тел?озы Шо??ы? оязды жаманда?анына та? ?алды. Ол Шо?ды болыс сайлап отыр. Ал мынау ол туралы мынадай с?з айтады.

– Сонда Карбышев те жаман ба?

– Ол жауызды? жауызы ?ой.

Тел?озы Шо?ны? мына с?зiне т?сiнбедi. Содан кейiн ?ндемей шы?ып кеттi.

Тел?озы кеткен со? Карпов с?рады:

– Ана кiсi не дедi?

– Ол кiсi сiздi тама?ты неге аз iшедi дейдi.

– Сiздi? ?кенiз ?андай ?айырымды адам! Жалпы, ?аза? ма?ан ?найды. Карбышев айтады, киргиздар жетi атасынан ас?анша ?з жа?ынынан ?йел алмайды дейдi, сол рас па?

– Ол шынды?. ?аза? жетi ата?а дейiн ?з руынан ?йел алмайды.

– М?ндай ?асиет сiздерге м?сылман дiнi ар?алы келген бе?

– Жо?, арабтар ?здерiнi? немересiн де ала бередi дейдi. Мына т?релер де сондай. Немересiн, ш?бересiн ала бередi. Оларды? ойынша, бiздi? ?анымыз жа?сы соны, са?тап ?аламыз дейдi. Т?релердi? онысы д?рыс еместiгiн менi? ?лкен ?кем Жанкелдi деген кiсi айтатын.

Карпов б?л туралы о?ы?ан жо? едi. Та??алып, Шо?нан с?рады:

– Б?рi ?мiрден туындайды ?ой. Б?л сонау аталарымыздан келе жат?ан болуы керек. Кейбiр т??ым ?уалайтын ауру туыс адамдар жа?ындасса, бiрiнен бiрi берiледi деген пiкiр бар. Сонды?тан ?аза?тар жетi ата?а дейiн ?йел алмайды. М?ндай ?асиет сондай к?дiктен ту?ан болар.

– ?аза?тарды? онда медицинадан т?сiнiгi мол екен.

– Ол жа?ын бiлмеймiн. Егер бiр руды? адамы ?з руынан ?йел алса, оны ?аза?тар ?лiм жазасына б?йырады. Б?л д?ст?рге айнал?ан.

– Б?л жайдан жай емес. Ондайлар т??ым ?уалаушылы? ауруына жол бермеу ?шiн жасал?ан болуы керек.

Бiр с?ра?тан со? келесiсi туындай берген.

– Шо? Телкозинович, менi мазалап ж?рген бiр с?ра? бар. Осы Шы??ысхан мон?ол ма, ?лде ?ыпша? па?

– Жалпы, сол Шы??ысханны? ?зi де кiм екенiн бiлмеуi м?мкiн. Бала кезiнде сол мон?олдарды? арасында ?сiп, тiлi мон?олша шы?ып, ?зiн мон?олмын деп кетуi де ?ажап емес. Сол кiсi мон?олдармен к?ршi отыр?ан т?рiк тiлдес халы?тарды? бiреуiнен болуы да м?мкiн. Бiра? тура ашып айта алмаймын.

Оны? бiрiншi ?йелi мон?ол емес, сол ма?да т?р?ан т?рiк тiлдес халы?ты? бiрiнен шы??ан. Б?дан кейiн де Шы??ысхан бiрнеше ?йел ал?ан. Бiра? бiреуiнi? балаларын да ел билiгiне жiбермеген. Сол бiрiншi ?йелi Б?ртеден т?рт бала ту?ан. ?йелiнi? есiмi ?аза??а келедi. Б?рте т?рiк с?зi. Бiздi? шежiрелердi? айтуына ?ара?анда, сол кiсi а?ылды ?йел бол?ан?а ??сайды. К?ршi тайпалар ?рлап алып кетiп, бiраз ?йел етiп, кайтып келген со? одан бас тартпай, ?айта ал?ан Шын?ысхан. Ол соны? а?ылына бас ?р?ан сия?ты. Сол кiсiнiн айт?анын орында?ан т?рiздi. Содан ту?ан т?рт баланы? ?рпа?тары бертiн келе жаулап ал?ан жерлерiнде билiк ж?ргiздi. Оны? ?рпа?тары Абылай, Кенесары – сол хан т??ымынан тара?ан адамдар. ?аза?тар соларды ?олдап, оларды т?ре атап, ?адыр т?тып, оларды? с?зiн ты?дап, солар?а ба?ын?ан. Айт?анын жаса?ан. Б?л бiзде т?релердi тындау ?бден ?анымыз?а сi?iп ?ал?ан ?дет. Мен бай?аймын, орыстар келгелi т?релердi? беделi т?сiп ?ал?ан сия?ты. Патша соларды? халы? алдында?ы беделiн ?дейi т?сiрiп отыр?ан?а ??сайды. Оны ?азiр ?ара ?аза? атанып ж?рген бiздер де т?сiне бастады?. Патша адамдары б?рын т?релердi тындап, ?аза?тарды адам?а санамайтын. Казiр ол ?згере баста?ан т?рiздi. Мен соны бай?ап ж?рмiн. Т?релерге суы? ?арап, киргиздарды ?зiне тартатын сия?ты.

– Б?л саясат ?ой. ?аза?тар алдында т?релердi? беделiн т?сiрiп, орыс беделiн ?сiру ?ой.

– Д?рыс айтасыз, мен де солай ??амын. Петр Константинович, ол с?зде шынды? бар. ?ыпша?тардан мон?олдар к?штi емес. Шы??ысхан саясаты ар?асында ?ш ж?з жылдан астам орыстар?а, т?рт ж?з жыл?а жуы? ?аза?тар?а билiк ж?ргiздi. Ел бас?арушы а?ылды адамдар болма?анды?тан ?ыпша?тар п?лен ?асыр мон?олдар?а т?уелдi болып ?алды. Мен сiзге ?ыпша? ханы ?айыпхан жайында айттым ?ой. Та?ы да еске саламын, егер оны? саясаты д?рыс бол?анда казiргi тарих бас?аша болар едi. Бiра? оны? а?ылы Шы??ысханнан арты? болмады. Содан барып ол барлы? ?ыпша?тарды ?з жа?ына тарта алды. ?ыпша?тар ?з билiгiн жо?алтты. ?ыпша?тарды ?ыпша?тар ??ртты.

Шы??ысхан, менi? пайымдауымша, керемет а?ылды бол?ан сия?ты. Алда?ы мы? жылын ойлап кеткен адам. Оны? ?ай жерге жерленгенiн ешкiм осы уа?ыт?а дейiн бiлмейдi. Кейбiр с?уегей т?релер айтады, ол бiзге аспаннан ?арап т?р дейдi. ?рпа?тарына ж?н сiлтеп т?ратынын айтады. ?рине, б?л жал?ан. Ол шынды? болса, Кенесары?а да жол сiлтер едi. Кенесары мен Шы??ысхан балаларыны? д?уренi бiттi ?ой деп ойлаймын. Сiз менi? б?л пiкiрiме ?алай ?арайсыз?

– Б?л с?зде шынды? жатыр. Орыстар ендi оны? ?рпа?тарыны? к?терiлуне жол бермейдi. Мен оны орыстарды? с?здерiнен бай?ап ж?рмiн.

– Петр Константинович, сiзге бiр с?ра? бергiм келiп отыр. Ресей ар жа?ында?ы Польшаны, Финляндияны жаулап алды. Шы??ыс та те?iзге барып тiрелдi. Бiрiншi жауы бол?ан мон?олдар?а тиiспей отыр. Осыны ?алай т?сiнуге болады?

– О?ан ?олдары тимей отыр?ан шы?ар, – дедi Карпов.

– Олар тимейiн деп отыр емес, Шы??ысхан рухынан ?ор?ады.

– Болса болар. Бiр елдi жаулап алмастан б?рын патша ма?ында отыр?андар шiркеу басшыларымен де а?ылдасады. Солар ?лы?сат бермей отыр?ан шы?ар. Сiздi? мына с?зi?iзде бiр зандылы? бар т?рiздi. Рухтан кез келген ел ?ор?ып, сыйлайды. Ресей патшалары да Шы??ысхан рухынан ?ор?атын болуы керек. Бiздi? дiн орындары Шы??ысханны? ?мiрiн зерттеп жат?анын естимiн. Бiра? аны?ын бiлмеймiн.

– Шы??ысхан орнатып кеткен т?ртiп п?лен ?асыр?а жететiн саясат ?алдырып кеткен болуы керек. Оны? ?рпа?тары да бертiн келгенде соны? дегенiне ж?гiндi. Соны? ар?асында же?iске жеттi. Саясат да б?йым т?рiздi тозады. Уа?ыт ?ткен сайын оны жа?артып отыру керек. Ал оны? кейiнгi ?рпа?тары оны жасай алмады.

– Б?л с?зi?iз д?рыс. Бiр идея м??гiлiк ?мiр с?рмейдi деге?iзге ?осыламын. Уа?ыт?а байланысты идея да ?згерiп отыруы керек.

– Мен де солай ойлаймын. – Шо? Карповты? ?зiне адал екенiне к?зi жеткенi сонша, ендi ашы?ына кеттi. – Мен ?аза?тарды? ?лкен ауыл болуын арман етiп ж?рген адаммын. Бiра? оны жерлестерiм т?сiнбейдi. Осында ру?а б?лiнбей, ?лкен ауыл болып отыры?дар десем, бiрi тiлiмдi алмайды. Тiптi, ту?ан ?кем де. Жолай к?рiп келдi?iз, ?аза? ауылдары т?рт-бес ?йден ?ана отыр.

– Кейде адамдар?а тiл ал?ызу ?шiн к?ш керек.

– ?ара к?ш емес, билiк керек. Ал билiк ?аза?та емес, орыста. Ал орыстар ?аза?ты? ?лкен ауыл болып отыруын онша ?аламайтын сия?ты. Олар?а ?аза?тын екi-?ш ?йден отыр?аны д?рыс т?рiздi…

– Сiз осы туралы Карбышевке айтып к?рдi?iз бе?

– Сан рет айт?анмын, ол ?аза?тары? сол ?йренген ?алпымен т?ра берсiн дейдi. М?нда халы?ты? келешегiн ойлама?анды? бар.

Мына с?зге Карпов ойланып ?алды. Бiр с?т не айтарын бiлмей да?дарып барып, содан кейiн айт?аны:

– ?р н?рсенi? ?з уа?ыты бар. Уа?ыт келедi, сiздi? айт?аны?ызды орыстарды? ?зi жасайды.

– О?ан дейiн тiлден, салттан т?к ?алмайды ?ой.

Карпов Шо?ны? с?зiнде де бiр шынды? жат?анын бiлдi. Содан кейiн:

– Бiр халы?ты? ?зi?iз айт?ан салт-д?ст?рлерiн ??ртып жiберу о?ай н?рсе емес, – дедi.

– Менi? ойым айтады – орыстар соны жаса?ысы келiп отыр. Тiл ?лсе, б?рi де ?ледi. ?азiргi патша саясаты со?ан апара жат?ан сия?ты.

– Шо? Телкозинович, мен сiзге айтып отырмын ?ой, орыс саясатында шовинистiк к?з?арас ??штi. Сiздердi былай ?ой?анда, орыстар Шы?ыстан ?йрендiк демейдi. Мен Конфуций философиясын ?натамын. Ал бiздi? ?алымдар о?ан м?н бермейдi. ?азiргi орыстар ?здерiн батысты?пыз деп бiледi. Ал шын м?нiнде олай емес, кезiнде шы?ыстан да ?йренгемiз. Мен шы?ысты? философиясын ?натамын. Орыс шы?ыс та, батыс та емес, бiр д?бара халы?. Бiр кезде шы?ыс дамымаса батыс та дамымайтын едi. Бiз м?ны т?сiнуiмiз керек. Сiздердi? халы?тары?ызды атымен атамай ж?ргенi де содан ту?ан. Бiр кезде орыстар Алтын Орда?а ба?ынышты болды ?ой. Сол мемлекеттi? негiзгi к?шi ?ыпша?тар бол?анын мойындаумыз керек. ?азiр тарихта к?п н?рсе б?рмалап жазудан туып отыр. Бiр кезде Шы??ысхан ?рпа?ыны? дiзесi орыстар?а батып ?алды. Олар кiмдер? Ендi шын м?нiнде сiздер екенiне т?сiндiм. Ал оны орыстар бiлмейдi. Мон?олдарды ?ана бiледi. ?йкенi, тарихта, ?зi?iз айт?андай, б?рмалау к?п. Тарихты ?анша ?згертiп жаз?анмен одан т?к шы?пайды. Келер ?рпа? б?рiн зерттеп, б?рiн орнына ?ояды. Б?л бос?а халы?ты шатастыру болады. Орыс ?зiн ?анша ?лымын дегенiмен ?лы болмайды. Оны iсiмен д?лелдеуi керек. Ол ?шiн алдымен шынды?ты мойында?ан д?рыс. Шо? Телкозинович, ?аза?ты? артта ?алып, орыс?а ба?ынышты болуыны? себебi неде дейсiз?

Шо? ?зiмен ?зi болып осы м?селе жайында сан рет тол?ан?ан едi. Бiр пiкiрге келе алма?ан. ?азiр де соны айтты:

– Менi? ойымша ?аза? ?ана емес, жалпы, м?сылман халы?тарын кейiн тартып келе жат?ан дiн болу?а тиiстi. М?хаммед пай?амбардан кейiн келген хазiреттер дiннi? дамуына жа?дай жасай алмады. Дiн сан ?асыр бiр ?алыпта т?рып ?алды. ?аза?тар?а дiн к?п жыл басшылы? жасады. Сауатсыз молдалар ?з ойларынан неше т?рлiнi тауып, халы?ты шатастырды. Б?л кезде христиан дiнi дамып, ал?а кеттi. Христиан дiнiн зерттеушiлер бар. Ол орыс мемлекетiнi? дамуына да ?сер еттi. М?сылман дiнiнде сурет салуды? ?зiн к?н? дейдi. Ол ?нер емес пе? Бос?а ?нердi? дамуына керегар жа?дайлар болды ?ой. Б?л бiлместiктен ту?ан жа?дай. Дiн де уа?ытымен таласып дамып отыруы керек. Жаратушы ?уелiнен солай жасап ?ой?ан болуы керек. Бiздi? хазiреттер оны т?сiнбейдi. Шари?ат туралы за? сонау пай?амдар заманындай болып т?рып ?ал?ан. ??ранды зер салып о?ыса, б?л туралы айтылатынын татар молдасыны? аузынан естiдiм. Бiра? соны т?сiнiп, ал?а дамыт?ан м?сылман о?ымыстылары болмады. Олар ел басшыларынан ?ор?ып, дiннi? дамуына жа?дай жасамайды. Дiн бiр кезде ?оз?аушы к?ш бол?ан. Кейiнгi Шы??ысхан ?рпа?тары о?ан м?н бермедi. Дiн ?лкен ?йымдастырушы к?ш екенiн т?сiнбедi.

– Д?рыс айтасыз, Шо? Телкозинович. Дiн басшыларында да о? мен солын айыра алмайтындар бар. Бiр кезде жер к?ндi айналады дегенi ?шiн дiн сол адамды ?лтiрiп жiбердi. Ендi со?ан ?здерiнi? к?зi жетiп отыр. Жаратушы адамдарды? к?зi со?ан бiртiндеп жетсiн деп жасап ?ой?ан. Кейбiр ?алымдар айт?андай дiн догма емес, ол ?мiрдi? ?зi т?рiздi дамып отыру?а тиiстi.

– Д?рыс айтасыз. Кейбiр дiн о?ымыстылары ?зiнше еш?андай а?ыл?а келмейтiн дi?дi ойлап тауып, елдi со?ан ба?ындыр?ысы келедi. Ондай адамдар христиан дiнi, м?сылман дiнi арасында бар. Солар дiндердi бiрiне бiрiне ?арсы ?ойып, адамдар санасын жаулап ал?ысы келедi. Шы?н?ысхан табын?ан ??дай бар ма?

– Ол к?ктегi ??дай?а сыйын?ан дейдi. ?андай ??дай екенiн бiлмеймiн. Соны? табын?ан ??дайы к?штi болып, сiздердi басып алды ?ой.