Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

Шо? т?бiнде ?аза? тарихын сондай орыстар шатасыратынын ойлап ?ауiптенетiн. Карповпен кездескеннен бастап орыстар?а к?з?арасы ?згере баста?андай едi. К??iлдегi м??ын да айт?ан болатын о?ан.

– Орыстар ?аза?тарды? тарихын былай ?ой?анда, бiздi д?рыс атымен атамайды. Сiз ?зi?iз естiп отырсыз, бiздi киргиз-?айса? дедi. Б?л халы?ты кемсiту болады. Со?ан ?арсы патша ?кiметi за? шы?армай ма?

– Асы?па?ыз, ол да болады. ?р н?рсенi? ?з уа?ыты болады. Б?л ал?аш?ы ?адам ?ой. Сiздерден сiз т?рiздi талай бiлгiрлер шы?ады. Соларды т?бiнде орыс шовинистерi де мойындайды. Амалсыздан соны жасайды олар.

Шо? парасат-пайымы жо?ары адамны? аузынан шы??ан мынадай с?зге ?уанып ?алды.

– ?аза? тарихын орыстарды? зерттеуi ендi басталады. Шынды??а кейiн к?здерi жетедi. Соларды? бiрi мен деп бiлi?iз.

К?н сайын Карповпен осылай жарасымды ??гiмелер болып ж?рдi. Бiр к?нi ол:

– Бiрiншi Петрден берi ?арай бiзде шовинистiк к?з?арас ?алыптаса бастады. ?здерi немiстерден, француздардан ?йрене отырып, ?лi де ?здерiн солардан арты? санайтындар бар. Шы?ыс?а к?з?арас ?згердi. Іргесiнде жат?ан шы?ыс халы?тарын адам?а санамайды. Бiр кезде Шы??ысхан балалары басып алып, тас-тал?анын шы?ар?анын ?мытты. ?азiр орыстарды? жо?ары д?режелi адамдарында немiс, француз, а?ылшындарды? ?аны бар. Орыстарды? ?мiрге ?зiндiк к?з?арасы ?згердi. М?ны? а?ыры не болатынын келешек к?рсетедi.

– Петр Константинович, мон?олдарды? орыстарды жаулап ал?анын сiз мойындайсыз ба?

Б?л ?ит?р?ы с?ра? едi. Алайда, Карпов ?дiлiн айтты.

– Мен ендi т?сiндiм, орыстарды жаулап ал?ан мон?олдар емес, ?ыпша?тар ?ой.

– ?скери к?ш ?ыпша?тар бол?анымен бас?арып отыр?андар Шы??ысхан ?рпа?тары болды ?ой.

– Б?л айт?ан да шынды?. Олар д?рыс бас?ара бiлдi. Содан кейiн же?iске жеттi.

– Петр Константинович, тарихты халы? жасайды, ал оны тек а?ылды адамдар бас?ар?анда же?iске жетедi. Шы??ысхан ?з заманыны? а?ылды адамы болды. Соны? саясаты ар?асында балалары сонау бiр шетi ?ытайдан бастап, Индия?а, Ресейге билiгiн ж?рдi.

– Сондай адамны? бол?анын ?алар ма едi?iз?

– Шы??ысханда жауызды? к?п. Сонды?тан оны? саясатын ?аламас едiм.

– Ал Ресейге ?алай ?арайсыз?

– Мен Ресей туралы ?азiр т?к айта алмаймын. ?аза? ?йы?тап жат?ан халы? едi. Орыстар келдi де оларды д?р сiлкiндiрiп оятты. Оны? арты не болатынын бiлмеймiн. – Шо? к?кейде т?р?ан ойларын айт?ан жо?, жасырып ?ал?ан едi.

Уа?ыт деген жылжып ?те бердi. Аптасына бiр-екi рет Шо? Карповпен кездестiп ??гiме-д?кен ??ратын. Жой?ынбек А?моладан орал?ан сайын ма?ан хат бар ма деп с?райтын Карпов. А?ыры, ?ыс ая?ына таман Жой?ынбек Карповты? к?птен к?ткен хатын алып келдi. Ол ?атты ?уан?ан едi.

– Шо? Тел?озинович, ма?ан жо?ары жа? ?айыра Санкт-Петербургте т?ру?а р??сат берiптi.

Содан ерте?iнде Карпов Жой?ынбекпен А?мола?а ж?рiп кеткен. Кетер алдында Карпов: «Сiзге ризалы?ымды ?алай жеткiзерiмдi бiлмей т?рмын. ?йiмк?лдi? к?туiмен денсаулы?ымды жа?сартып, сiздi? ?ызы?ты ??гiмелерi?iздi? н?тижесiнде ?аза? ?мiрiнен к?п м?лiмет алдым. Мен Санкт-Петербургке бас?а адам болып кетiп бара жатырмын», – деген.

– Петр Константинович, мен де сiздей дос тап?аныма ризамын. Мен ?азiр ?зi?iз айт?ан, М?скеу университетiн сырттай бiтiргендей к?йде ж?рмiн.

– Шо? Тел?озинович, мен сiзге хат жазып т?рамын.

– Петр Константинович, бай?а?ыз анау Карбышевтi? ?зi де тексередi.

– Ондай ?дет Ресейде б?рыннан бар, мен ол жа?ын жа?сы бiлемiн.

Карпов орыс ?детiмен Шо?ны? бетiнен с?йiп ?оштасты. Шо? ?зiнi? бiр жа?ын туыс?анымен ?оштас?андай сезiнiп т?рды.

С?ндi п?уеске

Шо?ны? ?о?ыр??лжа, Карбышевтердей п?уеске мiну ойы бар едi. Файзулла?а тапсыр?анына екi жылды? ж?зi болды. Ол ?лi созып келедi. А?ыры к?дер ?зiп ?ой?ан болатын. Со??ы кезде А?мола?а барса да с?рамайтын бол?ан. Тек, анда-санда Жой?ынбектi? ??ла?ына салып ?ояды, ана татар менi? шаруамды не iстеп ж?р екен дейдi. Ал Файзулла саспасын, жасап беремiн деуден танбайтын. Шо? со??ы кезде оны? жасап беретiнiне к?м?н келтiре баста?ан. Содан кейiн ?зi барып с?рамайтын. Файзулла жасамаса бас?а бiреуге жасатуды ойлап ж?рген. Со??ы рет Жой?ынбектен та?ы да айтып жiберген. Ол Шо?ны? с?лемiн естiп, «Шо??а айттым ?ой, жасап беремiн» – дедi.

Алдында Шо? ?о?ыр??лжаны? п?уескесiн к?рсеткен, соны? ?лгiсiмен жаса?ыз деп. Файзулла к?рiп айт?ан:

– Б?л п?уеске менi? колымнан шы??ан. Б?дан да арты? етiп жасаймын.

С?лтанны? п?уескесi Шо??а ?атты ?найтын. Б?л ?зi арты?тау с?йлеп т?р ма, деп ойла?ан, бiра? еште?е айтпады. Елге ?айтып кеткен.

Содан берi де к?з ?ттi, кыс ?ттi, ?лi п?уеске жо?. Ендi Файзулла с?зiне тiптен к?дiк к?шейдi. Бiрде А?мола?а бара жат?ан Жой?ынбекке та?ы да:

– Анау татар менi? шаруамды не iстеп жатыр екен? Соны бiлшi.. – Шо? еш?ашан Файзулланы татар деп с?йлемейтiн. Ы??ай Файзеке дейтiн. Мына с?здi ашумен айтып отыр?анын бiлдi Жой?ынбек.

Шо? с?лемiн естiгеннен кейiн Жой?ынбектi алып барып, жасап жат?ан п?уескесiн к?рсеткен. Мен ?зiм осындай жасау ?шiн ?дейi Бурабай?а барып осы?ан келетiн кисы? ?айы?дарды бiрнеше к?н ?арап, одан табанын жасау?а та?дап алдым. Шо? асы?пасын, к?ктемге дейiн п?уескенi дайын етемiн деген. Жой?ынбек к?рген, бiлгенiн айтып келген. Бурабайды? ?айы?ынан п?уескенi? табанын жасап жатыр дегенде Шо? т?сiнбей ?айыра с?рады.

– Файзеке? тек ?ыста ж?ретiн етiп жасап жатыр ма?

– Шо?ке, ?ыста да, жазда ж?руге лайы?тап жасап жатырмын дейдi. ?ажап п?уеске болатын т?рi бар.

Шо? Файзулланы? керемет шебер екенiн бiлетiн. ?олынан не шы?пасын бiр жа?алы?ты ойлап табатынын ?уелден бай?ап ж?рген едi. Шо? ?зi к?зiмен к?рген Бурабайды? ?исы? ?айы?дарын к?з алдына елестеттi, б?л еш?андай ?олдан иiудi ?ажет етпейтiн дайын т?р?ан шана табаны екенiн бiлдi. Таби?атты? ?зi иген ?айы?дарды пайдаланып жат?анын бiлдi. Іштей Файзулланы? тап?ырлы?ына, бiлгiрлiгiне риза болды. Оны? п?уескенi ойда?ыдай етiп жасайтынына сенiмi к?шейген едi.

Арада екi жарым айдай уа?ыт ?ткенде Файзулланын ?зi, маусым айыны? ортасында ?асында кiшi баласы кiсi бар, пар ат жекен п?уескенi алып келдi. Б?л А?мола айма?ында жо? п?уеске болатын. Бар шеберлiгiн салып жаса?аны к?рiнiп т?р. ?ыста т?рт д??гелегiн алып тастаса шана болып шы?а келедi екен. Жазда арба. П?уескенi к?руге айналада?ы сорпа бетiне шы?атындарды? б?рi жиналды. Та? ?ала ?ызы?ып, ?ыз?ана ?ара?ан едi. Ендi байлар Файзулла?а бiзге де осындай п?уеске жасап бер деп тiлек айта бастады. Файзулла?а м?ндай п?уеске жасау аса ?иын?а т?скенiн едi. Б?л п?уескенi жасау?а ?ш жыл?а жуы? уа?ыт кеткен. Ендi елге де мынандай п?уеске жасап берсе, бiрiнен-бiрi к?рiп мазасын ала беретiнiн сезiп т?р едi. Содан кейiн ?улы?пен елден ??тылу ?шiн айт?ан:

– Б?л сiздерге ?те ?ымбат?а т?седi, – дедi Файзулла.

Есептi? б?рiн жыл?ы санымен ж?рiзетiн ?аза?тарды? ?детi едi. Бiреу т?рып с?рады:

– Сонда ?анша жыл?ы?

– Екi ж?з жыл?ы.

Мына с?здi естiген ?аза?тарды? к?зi атыздай болып кеттi. С?здерi таусыл?андай к?йге жеттi. Мына ?у татарды? ?аза?тарды тонауы ?ой деп т?сiнген. Та?ы бiреуi т?рып с?рады:

– Са?ан Шо? сонша жыл?ы бере ме?

– ?лi келiскемiз жо?. Бiра? бередi. Б?л п?уескенi iстеу ма?ан о?ай?а т?скен жо?. Мен Бурабай?а барып арнайы ?айы? а?аштар кесiп ?келiп жасадым. Б?л п?уеске арба-шана?а бiрдей ?ой. Ж?не онда?ан жыл?а кетедi.

Оны? с?зiн к?ппен бiрге Тел?озы ты?дап т?р?ан. Мына с?здi естiп, есi шы?ып кеткендей болды. Шыдай алмады, ?йге кiрiп Шо?нан с?рады:

– Сен п?уескенi ?анша?а жасатты??

– Ба?асын ?лi келiскен жо?пыз, бiлмеймiн…

– Ана татар екi ж?з жыл?ы дейдi.

Мына с?здi естiгенде Шо? да ?ор?ып ?алды. ?уелiде ??ны ?анша екенiн келiспеген едi. ?кiнгендей болды. Бiра? кейiн шегiнер шама жо?. Алып келiп т?р. Ендi оны алмаймын деп айта алмайды. Шо? айт?ан:

– Ендеше сол с?ра?анын бер. Олай болмаса ?ят болады. Ол менi? айт?анымды орындады, бiз неге алудан бас тартамыз. Б?л тiршiлiк бiр-а? рет келедi. Бiр мiнгеннi? ?зi не т?рады?