Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Мен т?рiздi ауру адамдар?а ?иын болатын шы?ар. – ?она?ы жолай жылы ?йлердi к?рiп келе жат?ан, соны к?рсетiп, мына ?йлерде сонда кiм т?рады деп с?ра?ан едi.

– Ал байлар жылы ?йлер де салып алады. Бiр с?збен айт?анда, орыс а?айындардан к?рiп, соларды? т?рмысына да ы??айланып келедi. Ендi бiр он жылдан кейiн келсе?iз, ?ыс айларында киiз ?йде отыр?ан ?аза?тарды? б?рiнi? жылы ?йге к?шкенiн к?ресiз. – Б?л с?здi де Шо? ?зiнi? iшкi есебiмен айтып отыр едi. ?аза?тарды? орыс т?рмысына к?шкенiн мына бiлiмдi адам ана жа?та?ы мы?тылар?а жеткiзетiне сенiмдi едi. Б?лай с?йлегенде ?аза? т?рмысын жа?сарту?а к?мегi тие ме деген ?мiтi де бар едi. Карпов отырып айт?ан едi:

– Менi б?л жа?та ?за? мерзiмге ?алдыра ма деп ?ор?амын. Б?л жа?ты? т?рмысына ?йренбеген адаммын ?ой.

– Б?л жа??а талайлар сiз т?рiздi келiп, мерзiмiнен б?рын ?айтып кеткендерi к?п. Сiзге де соны жасауы м?мкiн.

– Сiздi? айт?аны?ыз келсiн. Санкт-Петербургте менi талай ж?мысым к?тiп т?р. Со?ан асы?амын. ?йтпесе, б?л жа?та сiз т?рiздi адам т?р?анда ма?ан жа?сы жа?дай жасалатынына сенемiн.

– Петр Константинович, м?нда ?зi ?йi?дей сезiнесiз. Барлы? жа?дайды жасаймын. – Шо?ны? ?зi де осындай бiлiмдi адам кездескенiне ?уанып келе жатыр едi. Ресей ?мiрiнен бiраз жа?алы? еститiнiне сенiмдi болатын.

?аладан шы??ан со? Шо? бiр жерден ?ымыз iшiп алайы? дедi. Б?л жа??а жер аударылумен бiрге емделу ?шiн де келе жат?анын бiлген Шо? ауыл шетiндегi кiшкентай ?о?ыр киiз ?йге б?р?ызды атты? басын. Б?л А?ыстарды? iшiндегi Таймас атты би болатын. Б?лар келгенде ол есiк алдында отыр едi. Шо? п?уескеден т?сiп келiп шалды? ?олын алды.

– Таймас а?а, денсаулы? ?алай?

– ??дай?а ш?кiр, отырмын ?ой…

Шо?ны? ?асында?ы орысты к?рiп, «Б?л бiрге жа?сылы? оймен келе жатыр ма, ?лде жаманды? оймен ж?рген орыс па» – деп с?рады.

– Таймас а?а, оны ?зiм де бiлмейiн…

– Бiлмесе? неге ертiп ж?рсi??

– Ояз тапсыр?ан, содан кейiн мен не iстеуiм керек?..

Шал с?л ?ндемей ?алды да, кемпiрiне ?ымыз ал?ызды. Кемпiрi ?лкен екi шарая?ты толтырып ?ымыз ?келдi. Шо? ?уелi ?асында?ы серiгiне бердi. Екiншiсiн ?зi алды. Таймас отырып, «Шо?, б?гiн осында ?он, мал сой?ызайын» – дедi.

– А?асы, асы?ып барамын, та?ы бiр ретi келгенде келiп ?онармын. – Шо?ды Таймас шалды? айт?ан ??гiмелерi ?ызы?тыратын. ?аза?ты? ?ткен-кеткен тарихын жа?сы бiлетiн. Сан рет ?она жатып естiген. Бiр ?ажабы, б?л ?йдiн кемпiрiнi? ?олынан шы??ан ?ымыз ?ажап д?мдi болатын. Шо? екi-?ш рет ?йiмк?лдi Таймасты? кемпiрiне ертiп келiп ?ымыз дайындауды ?йреткен едi. Шо? ?она?ына ?аза? ?ымызыны? д?мiн осы ?йден к?рсетудi ойлап ?дейi алып келген.

?ымыз iшкен со? олар ж?рiп кеткен. Былай шы??ан со? Шо? сiзге ?ымызы ?нады ма деп с?ра?ан кона?ынан.

– ?андай екенiн бiлмеймiн. Денсаулы??а жа?сы болатыны туралы д?рiгерлер айт?ан со?, iше беремiн. Карбышев ?келген ?ымыз ащылау едi. Ал мына ?йдiкi т?щылау ма, айыра алмай ?алдым. Дегенмен, д?мдi екен.

– Б?л кiсiнi? б?йбiшесi ?ымыз ащытуды бiледi. Сонды?тан жа?сы. Ал ?й иесi аристократ адам. Б?л уезде б?дан ?ткен аристократ жо?!

Карповке Карбышев киргиздарды? барлы? аристократтары а? киiзбен жабыл?ан ?йлерде т?рады деген. Ал мына болыс а? киiздi ?лкен ?йге апармай, лашы??а ?келдi. К??iлiн мазалап кеткен с?ра?ты ?ойды.

– Б?л кiсi киргиздарды? аристократиясына жатса, неге нашар т?рады?

– На?ыз аристократ осы кiсi. Б?л кiсi ата?ты би бол?ан. Сол мiндетiнен ?зi с?ранып шы?ып кеттi. ?о?ыр??лжа дуанбасы болып т?р?анда. Казiр б?л кiсiге билiк айтуды с?рап ешкiм келмейдi. Бiр кезде Кенесары А?мола бекiнiсiн тал?андап, кейiн а?ыл с?рап осы биге келген. Сонда б?л кiсi о?ан, сен б?рiбiр же?iлесi?, патшамен келiсiмге кел дептi. Сол с?зi ?шiн барлы? малдарын айдап ?кетiптi. Екi баласы бар едi, оларды да зорлап Кенесары алып кеткен. Олардан осы уа?ыт?а дейiн хабар жо?. Сiр?, со?ыста ?лiп ?ал?ан болуы керек. ?ыздарын ал?ан ??далары бар. Олар ?азiр б??ан ?арамайды. Б?л да оларды ?натпайды. Б?л адам ?зiнше тiршiлiк кешiп жат?ан адам.

– Аянышты ?мiр кешiп жатыр екен. Мынадай адамды мемлекеттiк ж?мыс?а тарту керек ?ой.

– Б?л кiсi патшаны? ж?ргiзiп отыр?ан саясатын да жа?тырмайды. Сонды?тан Карбышевке ?намайды. Ж?не ?мiр бойы т?релермен айтысып келедi.

Карпов т?релер кiм екенiн бiлмейтiн болып шы?ты. Содан кейiн Шо? ?она?ына т?сiндiрдi:

– Олар Шы??ыс хан т??ымынан шы??ан адамдар. П?лен ?асырлар бойы ?аза?тарды билеп келген. Сонды?тан оларды т?релер атап кеткен.

– Олар к?п ме?

– Хандар алты-жетi ?йел ал?ан. Оларды? баласы да с?йткен. Содан кейiн к?бейген. ?азiр оларды? саны бiрнеше мы??а жетедi.

– Оларды? халы? арасында беделi бар ма?

– Менi? бай?айтыным уа?ыт ?ткен сайын т?мендеп келедi. ?уелiде т?релердi? орыс шенеунiктермен ара ?атынасы жа?сы едi. Кенесары же?iлгеннен кейiн, олар?а да бас?аша ?арайтын болды. Б?рын осы А?мола жерiн дуан деп атайтын. Оны ?зi?iзге Семен Иванович айт?ан шы?ар, С?меке ханны? т??ымы ?о?ыр??лжа деген а?а с?лтан биледi. Ол кезде хан заманында?ыдай киргиздар?а т?релер билiк ж?ргiзетiн. Ендi уез атанды. Оны Карбышев бас?арады. Билiктен айрыл?ан т?релердi? халы? алдында?ы беделi де т?мендеп кеттi.

– Сiз оларды? беделiнi? т?мендеуiне ?алай ?арайсыз?

– Мен ?уелден олар?а д?рыс ?арама?ан адаммын. ?йткенi, халы?ты екiге б?лдi. Ел билiгiне ы??ай т?релердi тартты да, бас?а т?ре еместердi екiншi д?режелi адамдар санады.

– ?азiргi уа?ытта оларды? орыстармен арасы ?андай?

– Бiр кезде Шы??ыс хан т??ымдары орыстар?а билiк ж?ргiздi ?ой, содан ?ал?ан ыза бар т?рiздi. Орыстар билiктi ?з ?олдарына ал?ан т?релердi ендi сыр?ыта бастады.

– Т?релердi? билiктен кете баста?анына ?алай ?арайсыз?

– Киргиздарды осы к?йге жеткiзген солар ?ой. Олар?а мен ?алай ?араймын…

– Ал сiз орыстар?а ?алай ?арайсыз?

Шо? орыстармен орыстар туралы с?йлескенде са? болатын. ?азiр де сол са?ты?ына салып:

– ?зiрге орыстар туралы еште?е айта алмаймын. Олар?а киргиздарды? ?андай к?з?араста екенiн болаша? ?рпа? айтады.

Шо? к?бiне жол бойы «киргиздар» с?зiн «?аза?тар?а» ауыстырып отырды. Орыс шенеунiктерi Шо?ны? киргиздар с?зiн ?аза?тармен ауыстырып с?йлегенiн ?натпайтын. Олар ренiш бiлдiргенде Шо? айтатын: «Орыстар келмей т?р?анда бiз бiр-бiрiмiздi ?аза?пыз дейтiнбiз. Содан аузым ?йренiп кетiптi». Орыс шенеунiктерi ?ндемейтiн, оларды? б?л с?зге ?алай ?арайтынын бiлу ?иын едi. Ал казак-орыстар жанжал шы?аратын. Казактар сiздер емес, бiз боламыз дейтiн. Олар?а ?арсы шы?у?а болмады, сонды?тан Шо? же?iлгендей болып ?оятын.

Мына ?она?ы жалпы жергiлiктi халы? ?аза? аталатынын бiлмейтiн болып шы?ты. Содан кейiн с?ра?ан:

– Б?л арада казактарды? ?андай ?атысы бар?

– Петр Константинович, бiз киргиздар емеспiз, ?аза?тармыз. Киргиздар Алатауды? ар жа?ында жатады. ?аза? бiз боламыз. Орыстарды? б?рi ы??ай ?аза?тарды ?иргиздар дейдi. Б?л д?рыс емес. ?ателесу бар. Анау Ташкент ?аласынан бастап Омбы ?аласына дейiн т?ратын, сонау Саян тауларынан басталып, Каспийге дейiнгi аралы?та жат?ан халы?тар бiр тiлде с?йлейдi. Олар ?здерiн ?аза?пыз дейдi. Б?рiн орыс тарихшылар шатастырып ж?р. ?уелiде б?л жа?ты? хал?ын зерттеушi ?алымдар бiздi «киргиздар» деп жазып ?ой?ан. Содан ??тыла алмай ?ойды?.

– Сонда казак-орыстар ?айдан шы??ан деп ойлайсыз?

Шо? мына адам шын бiлмей т?р ма, ?лде ?дейi бiр ?улы?пен с?рап т?р ма – бiлмедi, айтуына тура келдi.

– Петр Константинович, ?уелi ?аза?тар туралы аны?тайы?, орыс каза?ына содан кейiн келемiз. Орысты? о?ымыстылары шатасып бiздi киргиз-?айса?тар дейдi. О?ан себеп бол?ан Бай?ал жа?тан Ысты?к?лге ?арай к?шiп бара жат?ан киргиздар?а кездесiп, олардан «сендер кiм боласы?дар» деп с?ра?ан сия?ты, сонда олар «бiз киргиз боламыз» деп айт?ан т?рiздi. Содан орыс о?ымыстылары да айырмай келедi. Петр Константинович, сонау А?са? Темiр заманынан берi ?арай мен айт?ан жерлерде т?ратындар ?здерiн ?аза?тар деп атайды. Бiр мы? т?рт ж?зiншi жылды? ортасында жергiлiктi халы?ты? ханды?ы ??рыл?ан. О?ан дейiн Шы??ыс т??ымдары билеген хандарды? атымен ата?ан. Бiздiн бiраз жерiмiзде Орыс хан билiк жаса?ан. Одан бас?а, та?ы да Шы??ыс хан т??ымдары бас?ар?ан бiрнеше ханды?тар бол?ан. Орыс шенеунiктерi мен ?алымдары бiздi ?аза? атамай, киргиздер дейдi. М?нда?ы ойлары – келешекте мен ата?ан айма?ты казактар жерi деп атау ниетiнен туып отыр?ан жа?дай болуы керек. Мен айтып отыр?ан халы?ты? ?здерiн «?аза?пыз» деп атауы – Темiр ?зiн билеген жердегi ?аза? тiлдес халы?тарды ?збек елi ата?ан со?, осы жерде т?ратындар ?здерiн ?аза? ханды?ы де атап кеткен.

Карповты? Орыс ханнан хабары бар екен, ол Шы??ыс т??ымынан емес пе деп с?рады.

– Кешегi Абылай да, одан кейiнгi с?лтандар да – б?рi т?релер. Оларды? б?рi мо??олдардан шы??ан. Шы??ыс хан т??ымы бол?ан со?, ?лгiнде мен айт?ан т?релер деп аталады. Сонды?тан оларды? ?аза?тарды киргиз атауында ж?мысы жо?.

Карпов Шо?ны? мына айт?анына та? ?ал?андай, сенбеген адамдай бiраз ой?а берiлiп отырып ?алып барып тiл ?атты:

– Сонда ?алай, ?аза? деген с?з орыстарды? казагынан шы??ан жо? па?

Шо? м?селенi? б?рi, шатасу да осында жат?анын бiлетiн. Орыстарды? ?аза?тарды ?з атымен ата?ысы келмей, киргиз-?айса?тар деп ж?ргенi содан екенiн т?сiнетiн. Келешекте ?азiргi ?аза?тар мекендеген жерлердi казак жерi деп жариялау ма?саттары бар екенiн сезетiн. Шо? жасыр?ан жо?, турасын айт?ан, ?азiр казактарды бiздi? жерiмiзге к?птеп к?шiрiп ?келiп жатыр. О?ан ел бас?ар?ан т?релер де онша м?н бермейдi. Т?бiнде б?л жер казактардiкi дейдi. Б?л ?рiде жат?ан саясат. Мен сiзге айтайын, ?аза?ты? ?аза?ы орысты? казагынан шамамен бiр ?асырдай б?рын шы??ан.