Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– ?ожеке, бiз А?мола?а асы?ып ж?рiп барамыз, Т?сiп ?айда, соны алып кетпек ойымыз бар. Аманды? болса, жатар?а мына ??лымбеттер аулына барып ?онба? ойымыз бар, – дедi Шо?. Ж?ма базарына дер кезiнде жету керек. Сiздер биыл мал сатпайсыздер ма? Мына жолдан Лауды? баласын да ертiп кетпек ойым бар, Т?сiптi де серiк етiп ала кетсек деймiн.

– Жарайды, олай болса ?здерi? бiлесi?дер. Менi? сендермен бiраз ??гiмелесетiн ниетiм бар едi.

– ?ожеке, асы?ыс А?мола?а ж?рiп бара жатырмыз, келесi жолы арнайы келiп с?йлесемiн, – дедi Шо?.

Дегенмен, ?лгiнде ?лсеннi? би болу?а бара жатырмыз деген с?зi ойынан шы?пай т?р едi, шыдай алмай, ?ожамжар Шо?нан с?рады.

– Мына Ш?мiштi? баласы би болма?шы. Ал мына iнi? ше? – Б?л кезде Шо?ны? iздеп отыр?ан адамы Т?сiп те келiп ?асында т?р едi.

– Б?л ?лсен сiзге ойнап айтады. Бiз жай базарда?ы мал ??ныны? нар?ын бiлгелi бара жатырмыз. ?лгiнде айттым ?ой, ?лсеннi? би боламын деген с?здi ?ожамжар к?зiнше айт?анын ?натпай ?ал?ан. К?нi б?рын жария еткен ?лсеннi? ?лгi ?ылы?ын жа?тырмай т?р едi. Бiр жа?ынан ерте?гi к?нi ?тпей ?алса, Шо? ?ткiзе алады деп айту ?шiн де мына с?здi ?лсен ?дейi айтып т?р?анын сездi. Б?л ?лсеннi? ?зiнше ?улы?ы екенiн Шо? т?сiндi. Сосын ??гiме бетiн бас?а жа??а б?ру ?шiн:

– Т?сiп, бiз мына ?шеуiмiз базар нар?ын бiлгелi бара жатырмыз. Сен барасы? ба? – деп Т?сiп ?арады. Ол ?кесiне ?ара?ан.

– Бар, биыл бiраз мал сатылуы керек. Мына орыстар жердi тарылтып жiбердi ?ой.

Шо? ?ожамжарды? орыстарды еске алып, с?здi ?затып жiбергелi отыр?анын бiлдi де:

– Ал, ?ожеке, р??сат болса бiз ж?ремiз…

«Жолдары? болсын» айтып ?ожамжар ?ала берген едi. Т?сiп б?лармен бiрге кеткен. Былай шы??ан со? Т?сiпке не себептi А?мола?а апара жат?андарын туралап, ашы? айтты. Т?сiптi? к?дiмгiдей к?зi к?лiмдеп, ?уанып ?алды. Жаба?ыларды? iшiнен ?зiн та?дап алып ?кетiп бара жат?ан Шо??а риза бол?ан. Ол ?лгiнде ??гiменi? шет жа?асын естiген Шо?ны? ойыны ма, шыны ма, ?лi де бiле алмай келе жат?ан. ?йткенi, оны? шыны ма, ойыны ма, т?сiнiп болмас, ?улы??а толы с?здерi мен мiнезi к?п екенiн бiлетiн. ?лгiнде ?кесiне базар нар?ын бiлемiз деп, ендi айтып келе жат?аны мынау. Ол ?уанып ?алды, алайда сол к?йiн сездiрмеуге тырысты. Бiра? та оны? к??iл-к?йi неге к?терiлiп ?ал?анын ?шеуi де сезiп келе жатыр едi. Шо? с?зiн жал?ады:

– Сендер ?аза?ты? жа?дайын ойлайсы?дар ма, ?лде патшаны? саясатын ?олдайсы?дар ма?

?улы?ы мол ?лсен с?рады:

– Сен кiмнi? саясатын ж?ргiзесi??

– Мен орысты? да саясатын ж?ргiземiн.

– Бiз де соны жасаймыз, – дедi ?лсен.

– Хал?ы?ны? ?амын ойламаса?дар, онда сендерден ?андай би шы?ады. Кейiн ?айтындар, – дедi Шо?.

– Сен ?зi? ?ой, орысты? саясатын ж?ргiземiн дейсi?. Ендi мен не айтуым керек?

– Менi болыс сайлап, со?ан м?жб?рлеп отыр. Амалсыз соны жасауым керек. Билер ?руа?ытта алдымен ел ?амын ойлауы керек. Ал сен орыс саясатын ?олдаймын дейсi?.

?лсен бiр п?леге ?алдым ба деп ойлады да:

– Сен ?зi? ашып айтсайшы, орысты? саясаты ?айсы, ?аза?тiкi ?айсысы?

– Мiне, казак-орыстар к?шiп келiп жатыр. М?ны? арты не болатын бiлмеймiн. Сонды?тан ?зiрге орысты? саясаты ма?ан т?сiнiксiздеу. Оларды? ерте? не iстейтiнiн болжау ?иын. Со?со? сендердi ел камын ойлайтын шы?ар деп ертiп ?келе жатырмын. Би боламыз дейсi?дер. ?андай саясат ж?ргiзетiндерi?дi бiлмейсi?дер?

– Бiлмесек, сен айтса?шы, – дедi ?лсен.

– Сенi? ?з к??iлi?де не бар?

Шо? болыс болып келгеннен берi, ы??ай оны? аузынан ел тынышты?ын ойлау керек с?зiн ?лсен сан рет естiген. Сол ойына т?сiп кеттi де айтты:

– Мен елдi? тынышты?ын ойлаймын.

– Ойлан?аны? жа?сы ?ой, жерi?е орыс келiп ?оныстанып жатса, ол бола ?ояр ма екен. Ерте?гi к?нi олар жа?сы жерге ?оныстанба?шы болады, ?аза? бермеймiн, б?л атамнан ?ал?ан менi? жерiм дейдi, содан барып жанжал басталып кетедi. Сонда сендер не дейсi?дер?

– ?ой, оны жасай ?оймас, – дедi ?лсен.

– Неге болмайды, олар келгенде Бетпа? дала?а ?оныс теппейдi. Н?раны? е? т?уiр ш?райлы, сулы-нулы жерiне ?оныстанады. К?рiп отырсы?дар, мына Т?сiптердi? iргесiне келiп ?оныстанып алды. М?нымен то?тамайды. Ерте?гi к?нi та?ы келедi. Каза?ты? барлы? жерiнде с?йтедi. ?азiр К?кшетау, ?ызылжар айма?ына ж?здеген отбасы ?оныс тептi. Темештермен iргелес жат?ан То?аны? жерiне де бiрнеше отбасы келiп ?оныстанып алды. Ал сен келесi? де айтасы?, оны жасамас дейсi?. Б?л с?зi?дi ?алай т?сiнуге болады?

– Сонда ?аза? не iстеуiмiз керек?

Шо? со??ы кезде басына мы?тап кiрiп ал?ан с?здi та?ы да ?айталап айт?ан едi.

– ?аза? б?рын?ыдай шашырап, мал ?амымен екi-?ш ?йден отырмай, бiр ?лкен ауыл болып отыруы керек. Ол ауылдар отыз ?йден аз, елу ?йден к?п болуы керек.

Б?л с?здi ?шеуi б?рын да Шо? аузынан естiген. Тура осы м?лшерде айтатынына та? ?алатын. Та?ы да ?лсен ?зiнi? шыдамсызды?ына салып:

– М?ндай м?лшердi неге с?йенiп айтасы?? Неге екi ж?з немесе ж?з отыз болмайды.

– Ж?з, екi ж?з болатын халы? к?п емес. Ал елуден аз болса орыстарды? тегеурiнiне шыдай алмайды. Бет-бетiмен кетедi. Ал мен айт?ан к?лемде болса арасына орыс кiре алмайды, шо?ырланып отыр?ан халы?ты к?шiре алмайды. Патша ?анша мы?ты бол?анмен, шо?ырланып отыр?ан халы?тан ?аймы?ады. Кем дегенде сендерден елу-алпыс ша?ырымдай алыстау айма??а ?оныстанады. Ал менi? айт?анымды жасамаса?ыздар, ?азiргiдей т?рт-бес ?йден отыр?ан ?аза?тар ?асына орыстар келiп ?оныстананады да тiлiне, дiнiне ?сер етедi. Б?л екеуiн жо?алтса? елдiктен айрыласы?дар. Ж?не екi-?ш ?й болып отыр?анды к?шiрiп жiберу онай. Сен анау татарлардан мы?ты емессi?, ?азанды орыс патшасы жаулап ал?ан со? тоз-тоз болып жан-жа??а ?а??ып кеттi. Бiр шетi ?аза? жерiне келiп жатыр. Сендер би болса?дар, елдi ру?а б?лмей, бiр ?лкен ауыл болып отыруды насихаттаулары? керек.

Ауыр мiнездi Т?сiп ?ндемей, к?бiне ты?дап келедi. ?аспа? да ?лi Шо?ны? айт?анын iштей тол?ап келе жат?ан секiлдi. Екеуi де с?зге араласпайды. Тек ты?даушы ?ана болып келедi. С?зге берiлiп келе жат?ан жал?ыз ?лсен ?ана. Ол та?ы да с?з туындатып:

– Сонда негiзгi тiршiлiк к?зi болып отыр?ан малды ?айда жаямыз? – Б?л да, а?ылдасып ал?андай, Тел?озыны? с?зiн ?айталап отыр едi.

– Мен б?л туралы сендерге сан рет айт?анмын. Неге ?айталай бересi?! Б?кiл Н?ра бойына ?атарлап То?алар ?оныстанып отырып алса, арасына келiп бiр орыс ?оныстанбайды. Сонда б?кiл ?зен бойы сенiкi болады. Н?раны? терiстiгi мен шы?ысында ?анша жер жатыр, сол мал ?шiн на?ыз ?рiс. ?зен бойынан алыс жерге барып орыстар ?оныстанбайды. ?аза?ты? барлы? тiршiлiгi б?дан былай жал?ыз малмен ?алмайды. Ана орыстар т?рiздi огородтар салу керек. Та?ы да ?айталап айтамын, ?лкен ауыл болып отырса?, орыс жуымайды. Олар?а ?лгi огородтарын салу ?шiн су керек. Сол себептi олар сусыз жерге бармайды. Ал мы?тап ?оныстанып ал?ан елдi орны?нан к?ш деп айта алмайды. Т?сiндi?дер ме, ?азiргi м?селе малда емес, сулы жерде. Егер шашырап отырса?дар ендi бiр жиырма, елу жылдан кейiн б?кiл Н?ра бойына орыс ?оныстанады. Менi? осы айт?анымды орындамасандар, То?алар жа?сы жерден айрылады. Ішiм сезiп отыр, ?аза? жерiне орысты? ?оныстануы алда?ы уа?ытта к?шейедi. Орыс деген халы? жер болса болды ж?ре беретiн к?рiнедi. Мен орыстарды? газет-журналдарынан о?ып отырмын, бiр шетi сонау шы?ыста те?iзге дейiн кетiп ?алыпты. О?ан ?атынайтын темiр жол салып жатыр. Ал мына iргесiне жа?ын ?аза? жерiне мiндеттi т?рде келедi.

– Шо?, орыстар бiздi? ауылды? iргесiне келiп ?оныстанып алды ?ой, ендi оны ?айтемiз, – дедi Т?сiп.

– Т?сiп, олай болса анау ?лкен к??дегi отыр?ан туыстар мен Елгелдiлердi к?шiрiп алы?дар. Содан кейiн бiр орыс жуымайды. Та?ы да келуi м?мкiн. Оны жасамаса?дар сан орыстар к?шiп келе бередi, ма?айларына.

– Сен оны ?айдан бiлесi?. Сенiмен ана ояз а?ылдасты ма? – деп с?рады ?лсен.

– ?лсен, есi?де болсын, еш?ашан са?ан орыстар мына жерге к?шiп келетiнiн айтпайды. Ол жасырын шаруа. Ал ?азiргi саясатты? ?зi орыстарды? ?аза? жерiне к?птеп келетiнiн д?лелдеп отыр?андай.

– Ана орыстар айтып отыр ?ой. Бiз ендi ?асымыз?а бас?а жа?тан бiр орысты жiбермеймiз дейдi, бiздi? к?ршiлерiмiз, – дедi Т?сiп.

– Тура ?з заемкасына жiбермесе де, ар жа?ынан, бер жа?ынан келiп ?оныстанып жатады. Ана сенi? к?ршiлерi? о?ан ?уанбаса ренжiмейдi. Ал ана с?зi сенi алдау. Ж?не оны шешетiн А?молада отыр?ан ояз да емес, одан жо?ары отыр?ан губернатор мен патша ?асында отыр?ан мы?тыларды? жоспары. Ал ояз соны екi етпей орындайды.

Мына с?здi естiгенде Т?сiп ?ндемей ?алды. Оны? орнына ?лсен айтты:

– Шо?, сен айтып отырсы? ауыл арасы елу-алпыс ша?ырымнан болсын дейсi?. ?алы? То?а осы бiр ?зеннi? бойына сия ма?

– Сыймаса анау К?ндызды жатыр, мына жа?да ??лан?тпес – б?рiн жайлап алу керек. Не??рым к?п болып отырса?, орыстар жуымайды. Содан кейiн ана жер менiкi, мына жер сенiкi дегендi то?тату ?ерек.

– Орыстар келiп тартып алмай ма?

– Еш?ашан ?лкен ауыл болып отыр?ан елге тиiспейдi. ?азiргi орысты? кiрiп жат?аны елдi? екi-?ш ?йден б?лiнiп отыруынан…

Сол к?нi олар ??лымбеттер ауылына келiп ат басын тiреген едi. Шо?ны? б?л ауыл?а келгенде ауылды? ?лкен ?йi Лаудiкiне келiп то?тайтын ?детi едi. Лауды? ?бден ?артайып болып отыр?ан кезi едi. Шо? ?ткен сайлауда ?зiн ?олда?ан?а риза едi. Не болса да д?рысына ?арай с?йлей бiлетiн Лауды ?нататын. Б?лар жай?ас?аннан кейiн Лау с?з баста?ан болатын.