Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Менi Телеке? ша?ыртып жiберiптi. Жа?адан билер сайлайды дейдi ?ой, со?ан сенiмен а?ылдас?алы келдiм.

Тел?озыны? ?лсендi ша?ыруында сыр бар едi, ?йткенi би болу?а ?нкей ?ауса?ан шалдар тiлек айтып келiп ж?ретiн. Олар тым к?п едi. Тел?озы да а?ылды адам едi, ондайларды? айт?анына жы?ыла бермейтiн, ?улы?пен с?йлейтiн: «Анау ояз айтады екен, билер жас болсын, жергiлiктi билердi? алдынан ?тпес б?рын ма?ан ?кел деп ж?рген к?рiнедi. Сонсо? Шо? ешкiмдi ?ткiзе алмай отыр ?ой» дейтiн. Тел?озыны? мазасын алып ж?рген жастарды? бiрi ?лсен едi. Келген сайын Тел?озыны? миын жейтiн. Т?рт-бес т?уiр жыл?ысын да, Шо??а сездiрмей ?кеп таста?ан. Тел?озы со?ан ??лап ?ал?ан. Ол жа?сы бiлетiн, кейбiр билер ?зiмен те?десiп т?рде отыр?ан жастарды ?натпайтын. Би болу?а шаштары а?ар?ан карттар ??мар едi. Тел?озы Шо?мен ?атарлас адамдарды? би болуын ?алайтын. Оларды? Шо?мен тiл табысатынын бiлетiн.

Тел?озы айтар с?зi бар, баласына к?мегi тиетiн адамдарды? сайлан?анын ?алайтын. Сондай адамдарды? бiрiне ?лсендi санайтын. Бiр ?ажабы, екеуiнi? к??iлдерi жа?сы болса да, ол Шо??а тiкелей бармай ж?рген едi. Б?гiн келiп Тел?озы?а та?ы айт?ан ?лсен.

– Телеке, менi? осы ?йдi? алдында е?бегiм бар ?ой. Онымен коса туыс адамдармыз. – ?кесiнi? Ерназардан ?йел ал?анын к?лдене? тартып отыр?ан едi. – Ана Шо??а бiрдеме айтып жiбермейсiз бе? Б?л жолы кейiнге ?алдыр?ан жо? Тел?озы. ?лсеннi? к??iлiн ?имай барып Шо??а айт?ан едi. Ол не болады, не болмайды деген жо?, ?зiнi? ?детiне салып ж?рiп кеткен. Ж?рiп кетуi ?натпа?анды?ты? белгiсi екенiн Тел?озы бiлетiн. Келiп ?лсенге айт?ан едi:

– Мен айтып к?рдiм. ?атар ж?рген ??рбысы? ?ой, ?зi? де барып с?йлессейшi.

Б?л ??гiменi ?лсеннi? баста?анына бiраз уа?ыт бол?ан. Ендi соза бергiсi келмедi. А?ыры, Шо?ны? алдына ?зi бар?ан.

?лсен с?здi ?рiден бастап бiраз с?йлеп би м?селесiне келген едi. Шо? да тындап отырды да, айт?ан а?ыры:

– Олай болса ?йi?е ?айта бер. Мен еш?ашан Тел?озы айт?ан адамды би сайламаймын. – Би болу?а келгендер ы??ай Тел?озыны? тама?ынан бiрде?е ?ткiзiп ж?ргенiн сезетiн Шо? да.

– Еште?е бергем жо?. Кеше ша?ырып кiсi жiберген со?, б?гiн келдiм.

– Мен ?зiме жа?ын ж?рген адамды еш?ашан би сайлау?а к?мектеспеймiн. Екiншiден, сен ?лi би болу жасына келген жо?сы?, ?шiншiден сенi? мiнезi? билiк айту?а келмейдi. Тым ?ызбасы?. Сол жа?тары? ма?ан ?намайды. Сол себептi, сенi би етiп сайлау?а келiспеймiн.

?лсен с?зге тап?ыр едi. Сол арада Шо?ды ?стап ал?ан.

– Сен менi? жасымда неге болыс болып отырсы?? Сен ?йтiп менi кемiтпе!

– Менi ояз ?сын?ан, сенi билер сайлайды. Ал сенi ??дай бiледi, билер ?ткiзбейдi.

– Ол ?ырт шалдарды? ?ткiзбейтiнiн бiлемiн. ?азiр билер ояз алдынан ?тiп жатыр дейдi ?ой. Сен менi сол оязды? алдына апаршы, с?йлесiп к?рейiн. Ол ма??лдаса м?нда?ы билер т?к жасай алмайды.

?лсеннi? мына с?зiнде орынды бiр ?исын жат?анын Шо? бiлдi. Сонда да айт?ан:

– ?лсен, есi?де болсын, би бол?ан адам болысты?тан да жо?ары т?руы керек. Болыс анау жо?ары жа?ты? айт?анын орындайды, ал би ?з а?ылына с?йенiп ж?мыс iстейдi. А?ыл айтады. Ал ?азiргi би бая?ы заманны? билерiндей болмауы керек. ?зiнi? руларыны? пайдасына тартпай, ел ?амын ойлайтын ж?не анау ояз к??iлiнен шы?атындай билiк айтуы керек.

– Сенi? осы айтып отыр?аны?ны? б?рiн бiлемiн. Мен ?зi? ойла?андай, бос ?уыс кеуде адам емеспiн. Осы са?ан келер алдында б?рiн а?ыл?а салып тол?ан?анмын.

Шо??а ?лсеннi? мына с?зi ?намай ?алды. Баланы? с?зiндей болып кеткендей к?рiндi.

– Ненi ойланды?, ненi тол?анды?? – дедi Шо?.

?лсен сол с?т аузына с?з т?спей айтары болмай ?ал?андай, ?нсiз ?алды. Алдында елдi? т?уiрлерiмен ?лкен ауыл болу туралы с?з бол?анда соларды жа?тап ж?ргенiн естiген едi Шо?. Сонысын жа?тырмай ?ал?ан. Мынадай с?з айтып т?р?аны содан едi. Шо? отырып айт?ан:

– Екеумiздi? пiкiрлермiз ?абыспай жатыр. ?алай бiрiгiп ж?мыс iстеймiз?

?лсен мына с?здi? ?айдан туындап отыр?анын бiле ?алды да, с?лден со? с?з баста?ан:

– ?аза??а ?лкен ауыл болып отыр дейсi?. Ал соны анау ояз ?олдай ?оя ма?

– ?аза?тар ?з жерiнде ?лкен ауыл болып жатса, орыстарды? онда ?андай а?ысы бар?

Дегенмен Шо??а ?лсеннi? мына с?зi Карбышевтi? с?зiмен ?абысып жат?андай к?рiндi.

– Сен Н?ра бойыны? То?аларыны? ?лкен ауыл болып отыр?анына неге ?арсы шы?ып ж?рсi??

– Мен ?арсы шы?ып ж?ргем жо?. Ана Телеке? баста?ан адамдар ?ой. Сен ?уелi ?ке?дi к?ндiр, содан кейiн мен ?арсы болмаймын.

– Сен ?уелi менi ?олда, содан кейiн биге ?ткiзудi ойланып к?ремiн.

– Сен ?уелi менi ?ткiзсейшi. Содан кейiн сенi? айт?аны?ды ?олдаймын.

– Мына арада сен ма?ан билiктi ?имай отыр?ан т?рiздiсi?. – ?лсеннi? ?атты ашулан?анда есiктi тарс еткiзiп жауып ?йден шы?ып кететiн ?детi бар едi, б?л жолы да соны жасады. Шо??а бар ашуын сонымен бiлдiретiн. Тел?озы?а да кейде соны жасайтын. Тел?озы оны? онысына м?н бермейтiн. ?лсен кеткен со? Тел?озы кiрдi. Ол Шо?нан с?ра?ан едi:

– Сен ана Ш?мiштi? баласын ренжiтiп жiбердi? бе?

– Ренжiсе ?айда кетедi? Ерте? айналып ?зi келедi.

– Сен Шо? ?лсен т?рiздi ?зi? ?атарлы жастарды ренжiтпе. ?зi?е тарта бер. Анау шалдармен ренжiскенде сенi ?олдайды.

– Мен ?лсендi ренжiткем жо?. Менi ренжiтiп ж?рген сiзсiз.

– Шо?, сенi? ?ткен жолы айт?аны?ды жасай алмаймын. П?лен ж?з жыл отыр?ан ата ?онысы?нан к?ш деген не с?мды?. – Осыны айтты да Тел?озы орнынан т?рып кеттi. Шо? оны? мына с?зiне с?з таба алма?андай, ?ндемей ?ал?ан. С?йтiп отыр?анда ?йге Малай кiрген едi.

– Сен ана Тiлендi ша?ырып келшi, – дедi Шо? iнiсiне.

С?лден со? екеуi бiрге кiрдi.

– Сен бара т?ршы, – дедi iнiсiне Шо?. А?асыны? айт?анын екi етпейтiн орындайтын Малай шы?ып кеткен болатын. Ол кетiсiмен Шо? с?з баста?ан едi.

– Сен есiктi неге ?атты жабасы?? Сол екi ортада мiнезi?дi к?рсеткi? келе ме? Сенен ?андай би шы?ады?

?лсен Шо?ны? мына айт?анына тосылып ?ндемей ?алды. Оны? кейде ?анша даукес болса да, д?рыс жерiнде осындайда то?тайтынын ?нататын Шо?.

– Шо? есiктi ?атты жап?анымды ?зiм де бай?амай ?аламын. Ол ?шiн сен менi кiн?лама!

Шо? оны? мына айт?анына сенерiн не сенбесiн бiлмей ?алды, бiра? сендi. ?лсеннi? ?ызба екенiн бiлетiн.

– Сен менi? есiгiмдi де, бас?аларды? да есiгiн ?атты жап?анды ?ой. Сен есiктi ?атты жап?анында елдi басынатыны? жатыр. Сонымен ?оса менi де басынып отырсы?. ?лгiнде, есiктi ?атты жап?аны? менi басын?аны?ны? белгiсi.

– Сен Шо? ендi ?атарда?ы адам емессi?, болыссы?. Есi д?рыс адам болысты басына ма?

Шо? ?лсеннi? мына с?зiнде бiр шынды? жат?анын бiлдi. Б?рi ?ызбалы?тан болып ж?ргенiн т?сiндi. Ендi iштегi бiр ашу басылып ?ал?андай болды. Соны? ы?палымен с?йлеген едi.

– Мен ерте? А?мола?а ж?ремiн. Жол?а дайындал. Ояз ?ткiзсе би боласы?.

?йiмк?лге барма?анына бiраз уа?ыт болып едi. ?атты са?ынып ж?рген. Бара жат?анын пайдаланып осы жолы ?лсендi оязбен бiр кезiктiрiп ?айтуды ойлады. Со?ан орай айт?ан ?лгi с?здi. ?лсен Шо?ны? мына с?зiн шы?арып салма с?з бе деп ойлап ?алды. Шыдай алмады:

– Ол оязы? да сенi? айт?аны?нан асып кетпейдi. ?ай заманда ?аза?ты? биiн орыс сайлап едi. Сен турасын айтсайшы… – ?лi сенi?кiремей т?р едi. Шо? оны? осы к?йiн т?сiндi де:

– ?лсен ?р уа?ытты? ?з за?ы бар. Сен ?уелi билердi? тал?ылауына т?спей т?рып, ояз алдынан ?тiп ал?аны? д?рыс шы?ар.

?лсен Шо?ны? мына с?зiнде бiр д?рысты? бар екенiн, билер алдына бiрден барса, о?дырмайтынын бiлдi. Сол с?здi? д?лелiндей Шо? айт?ан: