Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Шо?, сен болыс бол?ан со? осы жа??а орыстарды к?шiрiп ?келiп жатыр дейдi. Сол шын ба?

– Оны кiм айтты?

– Ана ?абайды? iнiсi айтты…

– Леке, есi?де болсын, мен ?олымнан келсе б?л жа??а бiр орысты жiбермес едiм. Бiра? менде ондай билiк жо?. ?азiр орыстар не жаса?ысы келсе, соны жасайды. ?аза? ?олынан жерге билiк бая?ыда кеткен. – Та?ы да ?кесi Тел?озы?а, ?ожамжар?а, мына ?шеуiне айт?ан с?зiн ?айталады.

– Бауырым-ау, ?з алдына бiр-бiр ауыл болып ?ал?ан ?аза? о?ан к?не ме? -дедi Лау.

– Заман ?згерiп барады, б?гiнгi тiршiлiгiмiз ерте?ге жарамайды. Сол себептi, б?рiн жа?дай?а байланысты ?йымдастыру керек. Бас?а амал жо?. Мына ?ш туыс?анды ояз алдына апара жатырмын. Осыларды би сайлап, осылар ма?ан к?мектесе ме деген ?мiттемiн.

Лау жабыса кеттi.

– Бiзден де би сайламайсы? ба? Мен болсам ?артайдым. Мысалы менi? т?рт баламны? бiреуiн…

– Леке, би санын к?бейткенмен еште?е бiтпейдi. Ж?не оны орыстар жасатпайды. Сiздi? осы с?зi?iзден бiр кемшiлiктi бай?ап отырмын. Менi? балаларымны? бiреуiн дейсiз… К?лымбетте сiздi? балаларыздан бас?а мы?ты жо? па?

Лау Шо?ны? мына с?зiне сасып ?ал?ан ы??айы бар. Содан кейiн с?л ?нсiз ?алып барып айтты:

– Шыра?ым, Шо?, ?ркiмнi? к?йлегi ?з денесiне жа?ын дейдi. Менi? с?зiм содан шы?ып отыр ?ой. Б?л с?зi? д?рыс. ??лымбеттен ?зi? та?дап сайла ендеше.

– Леке, ?азiргi танда ??лымбетте сiзден ас?аны жо?. Сiздi? ?рпа?тары?ыздан да сiздей адамдар табылар. Бая?ыда Кенесарымен де тiл табысып едi?iз ?ой. Келген орыстармен де тiл табысатын балалары?ыз бар шы?ар. – Шо?ны? б?лай айтуыны? сыры бар едi. ?ткен жолы Шо? А?мола?а бар?анда ояз ренiш бiлдiре айт?ан болатын: «Шо? Телкозинович, анау Н?ра бойына к?шiп бар?ан орыстар мен ?аза?тар жиi жанжалдасатын к?рiнедi. Соны ?ой?ыз» деген. Б?лар тура ?аратал?а келген орыстар едi. ?ш-т?рт ?й балы?шылар болатын. Солармен Лау балалары жанжалдас?ан ба, оязды? айтып отыр?аны сол едi. ?йтпесе, осы жолы ??лымбеттерден де бiреудi ала барма? ниетi бар едi. Орыс балы?шыларыны? к??iл-к?йiне байланысты б?л жолы ??лымбеттерден би сайлауды кейiнге ?оя т?р?ан едi. Б?рiбiр оязды? ?ткiзбейтiнiн бiлген. Осы арада Шо? ?ндемей отырып ?ал?ан. Лау оны? м?нысын жа?тырмады. Содан кейiн с?з бастап кеткен:

– Бауырым, сен ?лгiнде Кенесары жайында айтып ?ттi? ?ой, ?анша дегенмен ол ?зiмiз емес пе? Ал мына орысты? дiнi б?лек, тiлi б?лек халы? ?ой. Б?лармен с?йлескенде ??ыса алмай ?аламыз. Содан дау туындап кетедi.

– Леке, ??ыса алмай ?аламыз деген арты? с?з. Орыс келдi, олармен ?айтсе де т?сiнiсуiмiз керек. Орыс Кенесарыны же?дi де, ендi iргемiзге кiрiп алды. Ендi одан ??тыла алмайсыз. Арты? кетпей, соларды? айт?анын да ты?дауымыз керек.

– Б?л орыстарыныз ?ызы? к?рiнедi. Малдарды бiзге ?арай жайма?дар дегендi шы?арып ж?р.

– Жайма?ыздар десе, жайма?ыздар!

– Сен болыс бол?ан со? соларды жа?тан отырсы? ?ой.

– Менi? сiздерге айтып отыр?аным, орыстармен дау ?аза??а еш?андай пайда бермейдi. Т?бiнде солардiкiн д?рыс деп шы?арады басты?тар. Леке, бiзде еш?андай к?ш жо?, билiк соларда. Ал ?дiлiн айтса?, орыстар да ты?дайды. Олай болмаса, бiздi? с?зiмiздi? олар?а бес тиынды? ??ны жо?. Не iстесек де солармен келiсiп iстеуiмiз ?ажет. Орыстармен жанжал?а бармау керек. Бiз одан ?тпаймыз, ?тыламыз. Бас?а амал жо?.

– Шо?, бауырым, оны кiмге айтып отырсы?? Т?рiнен к?рi жа?ын ма?ан айтып отырсы? ба?

– Осы отыр?анны? б?рiне айтып отырмын. ?р ру адамдарыны? ?з жа?дайын ойлап с?йлейтiн заман ?ткен. Ендi бiр То?а болып, тiптi бiр ?аза? болып бiр жа?адан бас, бiр же?нен ?ол шы?арып ?мiр с?рмесек болмайды. Заман соны тiлеп отыр.

– Шо? бауырым, б?л айт?ан с?зi? д?рыс. Дегенмен, заман ?згерген сайын жастар да ?згерiп бара жатыр ?ой деймiн…

Шо? б?л с?здi ?зiне арнап, ?дейi ренiш бiлдiрiп с?йлеп отыр?анын т?сiне ?алды да:

– Заман ?згерген сайын адам да ?згередi. Уа?ыт талабы сондай… Ол ?шiн ешкiмге кiн? ?ою?а болмайды.

– Сен мiне, орысша о?ыды?. Со?ан орай осылай с?йлейсi? ?ой.

– Мен орысша о?ы?аннан емес, жа?дай?а байланысты айтып отырмын.

– Мына Жолтабарлар балаларды А?мола?а орысша о?у?а беремiз деп ?оймайды. Сонiкi д?рыс па?

– Мiне, Леке, iрге?е орыстар келiп кiрдi. Оларды? тiлiн бiлген жа?сы. Орыстармен оларды? ?з тiлiнде с?йлессек, жа?сы ??ыса бiлемiз. Сонда дау да азаяды, онсыз болмайды.

– Жастарды? б?рi сендей саналы емес. ?здерiн ?мытып, сол орыстар?а ?ызмет етiп кете ме деп ?ор?амын.

– ?олдан келер бас?а д?не?е жо?. Бiздi? тiршiлiгiмiз орыстармен байланысып кеткендей. Бая?ыда менi о?у?а жiбергенде Жанкелдi ?кем айт?ан: «орыс д?шпаны?, со?ды?тан оны? тiлiн бiлген де жа?сы» деп, орыстын да жа?сы жа?ын ?йренуге ма?ан ?сиет ?алдыр?ан едi. Сол с?здi басшылы??а алып келемiн ыл?и.

– Б?л айт?аны? д?рыс, Шо?. Жаратушы са?ан ?мiрi?дi ?за? етсiн. Кейiнгiлердi д?рыс жол?а бастай бер.

??гiме т?ннi? бiр уа?ытына дейiн созылды. Талай ??гiмелер айтылды. Шо? ?кесi Тел?озыдан естiген едi. Ол мынадай ??гiме едi: Бая?ыда Кенесары А?мола бекiнiсiн тал?андап, ?о?ыр??лжаны? малдарын айдап ?кетiп бара жат?анда жолда кездескен жыл?ыларды ?осып алып отырады екен. Байлар малдарын сай-сала?а ?уып, ты?а баста?анда, Лау жыл?ыларын ты?пайды. ?ай?а? к?лiнi? жа?асында жат?ан екен. Алса алсын дептi. Кенесары жыл?ыларды айдап алмастан б?рын ол малды? кiмдiкi екенiн бiлiп отырады екен. Сонда шап?ыншы м?ны? Лау мырзаны? жыл?ысы екенiн айт?анда, «Олай болса оны? жыл?ысына тимендер. Оны? малы – к?птi? малы» – деген екен Кенесары. Шо? отырып сол жайында Лаудан с?рады:

– Сонда Кенесары сiздi? жыл?ылары?ызды неге ?кетпедi?

– Мен бiздi? елден Кенесары?а к?мектесуге баратын бол?ан адамдар?а бiр-бiр ж?йрiк аттан берген едiм. Соны ол бар?андардан естiп, сол жа?сылы?ым ?шiн жаса?ан болуы керек…

– ?дiл бол?ан болды ?ой онда…

– Ел оны ?атыгез, жауына да, досына да мейiрiмi жо? дейдi. Ол бос с?з. Ол жа?дай?а ?арай iс жасайтын.

Мен бiрде ?ай?а? жа?асында отыр?анмын. Т?с ауа Кенесары келдi. Дастархан жасап, тама? ?зiрлеттiм. С?йтiп отыр?анда, Н?ра жа?асында балы? аулап ж?рген бес орысты ?стап алып келдi оны? адамдары. ?асында?ы татар тiлмашы ар?ылы ?айдан келе жат?анын, ?айда бара жат?андарын т?гел с?рады. Мен ол орыстарды бiлушi едiм, балы? аулап iшкi Ресейге жiберетiн. Кенесары отырып менен с?рады: «Лау, мына кiсiлердi не iстеймiз», – дедi.

Менi? жаным ашып кеттi де «С?лтан, мен б?ларды бiлемiн. Ешкiмге зияны жо?, балы? аулап ж?рген орыстар» – дедiм. «Олай болса, жiберi?дер», – дедi ол. Б?л да ?дiлдiк емес пе? Тек айт?аны, орыс жерiнде ?зендер к?п, балы?ты содан барып аула?дар дедi. Сол к?нi к?н бата Кенесарылар о?т?стiкке ?арай ж?рiп кеттi. Арада ?ш к?н ?ткен со? орысты? бiр басты?ы келiп т?р. ?асында мен босаттыр?ан орысты? бiрi бар. Кенесарыны кона? еткендi бiлiп келген болуы керек, ма?ан тиiсе бастады. «Ол патшаны? жауы, сен оны ?йi?де неге ?она? етесi??».

«Мен оны? кiмге жау екенiн бiлмеймiн. ?йiме келдi. ?аза? т?ртiбiмен ?она? еттiм. Мiне, сен келдi?. Сенi де ?она? етемiн. Отыр!» – дедiм. Ол отырмады. ?асына ерген, мен босаттыр?ан орыстан с?рады.

?лгi орыс басты?ынан ?оры?ты ма, менi? айт?аным жал?ан деп айта бастады. ?аным ?арайып кеттi. ?асында?ы татар тiлмаш жа?дайды айтып, зор?а т?сiндiрiп, ?ре? ??тылдым. Б?л орыстарды? да жа?сылы??а жаманды? жасайтыны бар екен. Соны бiлдiм. Сонда ?лгi орыстар?а жаман ренжiдiм.

– Леке, ондай адамдар кез келген халы?та болады. Ол соны? арасында бiр шен ал?ысы келген адам болар. Ол ?шiн жалпы орысты жамандама?ыз.

Лау ?ндемей ?алды. Осымен с?з бiтiп ?ал?андай болды. Дегенмен Лау Шо?ны? мына с?зiн жа?тырмай ?ал?андай.

– Болыс бол?ан со? солай с?йлеп отырсы? ?ой.

– Солай с?йлеу – менi? мiндетiм.

– Сен кешегi Жанкелдi ?рпа?ысы?. Олай с?йлеу са?ан жараспайды.

– Заман солай с?йлетiп т?р. О?ан к?нуiмiз керек. Онсыз болмайды. Бiра? та орыстарды? айт?анын жасай отырып, ?аза? жа?дайын да ?мытпау керек…

Лау б?л с?здi т?сiндi ме, т?сiнбедi ме, ?йтеуiр б?дан кейiн с?здi к?бейткен жо?, ?ндемей ?алды.

Танерте? тама? iшкен со? олар ж?рiп кеткен. Асы?пай ж?рiп отырып кешкiсiн А?мола?а жеттi. Шо? болыс болып кеткелi ?йiмк?лге сан келген. «Тама?ы то?, к?йлегi к?к» дегендей ж?рiп жат?ан. ?аниса ?ызындай етiп ?стап отыр?ан. Б?лар келгенде ?йде Карбышев отыр екен. Оны? анда-санда ?аниса мен А??ызды? халын бiлiп т?ратын ?детi бар едi.

– Шо? Телкозинович, келiп ?алдыныз ба?

– Семен Иванович, мына ?ш адам болаша? билер, ?дейi сiзбен таныстыру ?шiн ?келдiм.

Ояз Шо?ны? мына би етуге алып келдiм дегенiне онша м?н берген жо?. Карбышев ?аза? билерiнi? орыс шенеунiктерi алдында беделi жо?ары т?руын ?натпайтын. Сол себептi, болаша? билер деген с?зге к??iл аудармады. Шо? оны? билерге м?ндай к?з?арасын жа?сы бiлетiн. Жалпы, ол ?аза?та осындай билiк басты адамдар болатынын ?натпайтын. Жо?ары жа? билердi ?олда?ан со?, амалсыздан к?нгендей т?р к?рсетiп ж?ргенiн Шо? бiлетiн. М?нысын т?сiнiп отыр едi. Содан ба, билер туралы с?з ?оз?амай, Карбышев Шо?мен бiраз отырып ананы-мынаны ??гiме етiп кетiп ?ал?ан. Ол кеткен со? ?аниса айтты: