Ел Шоңы. Шаңқай түс. II кітап

– Тап ?зi!

– Тел?озыны? мына баласы есiрiк екен ?ой. Менi басып кете жаздады…

Б?л кезде Шо? п?уескеден т?сiп, асы?пай басып, Ш?мiштi? ?асына келген. С?здi? шет жа?асын естiп ?алды ол. Д?не?е де деген жо?, келiп ?олын алды.

– Сен ?зi? атты ?алай айдайсы??

– Сiзге с?лем беруге асы?ып айдадым.

– Болыс бол?андар?а есiрiк тиедi деушi едi, сенде де сондай ?асиет пайда бол?ан т?рiздi.

– Сiзге с?лем беруге асы?ып келдiм деп т?рмын ?ой.

– Осы уа?ыт?а дейiн ?айда ж?рсi?? Мынауы? болыс болуды? ?ызуы ма?

– И?, болыс бол?андар солай ж?редi. Мына бала? айт?ан, ?кем ?алжау деген, содан кейiн асы?ып келдiм, с?лем берiп ?алайын деп…

– Жо?, мен ?лмеймiн. ?оры?пай-а? ?ой. ?артай?ан ?лмейдi, ажал келген ?ледi.

– Ерназарды? ?лкенi менi? бабам, ?артай?ан адам жасы жеткен со? к?нiн санап отырады дейтiн. ?артай?ан?а ажал жа?ын ж?ретiн к?рiнедi. Б?лай с?йлегендi ?ойы?ыз!

Ш?мiш Жанкелдi ?айтыс бол?анда ауырып ?алып топыра? салу?а бара алма?ан болатын. Мына ?лы атасыны? атын атап алыстан ?дейi шолып айтып т?р?а болжа?ан Ш?мiш. С?з таусылып ?ал?андай болды. Дегенмен, мына жас болыс?а тигiзiп бiрде?е айт?ысы келдi де:

– Сенi орыстар жайдан жай болыс ?ойып ж?рген жо? екен. Сен же?дi?, мен же?iлдiм. С?зi?нi? ?атесi жо?…

Шо? мына с?здi? ар?ы т?п-ма?ынасын т?сiне ?алды. Бiрде ?кесi с?ра?ан: «Сенi осы болысты??а ояз ?ойды дейдi. – Тел?озы б?л с?здi елден естiген с?зiне байланынысты айт?ан едi. – Сол рас па?» Шо? ?кесiнi? б?л с?зiне ренжiп: «Осында ??кей билер сайлады ?ой. Оны ?зi?iз к?рдi?iз!». Тел?озыны? к?кейiнде «билер сенi ояздан ?оры??анынан сайлады» с?зi т?р едi. Оны айтпады. Ел ?дейi Шо? ояз ?арама?ында iстегендiктен сол ?шiн сайлап отыр, басты?ын сатып алды с?зiн ойы-шыны аралас айт?анын естiген кейбiр мы?тылардан Тел?озы. Шо? сонда ?кесiнi? аузынан сол с?здi естiгенде ренжiп ?ал?ан. Б?л менi? д?шандарымны? айтатын с?зi деп, ?кесiне ?атты ?кпелеп ?ал?андай бол?ан сонда. Ш?мiштi? мына айт?анында да со?ан ??сас бiр ма?ына жат?анын т?сiндi Шо?. Со?ан орай:

– Менi орыстар емес, осында?ы сiздердi? билерi?iз ?ойды ?ой. Сiз неге келмедi?iз?

– Мен бар?анда болыс болып сайланбай ?алатын едi?!

– ?лi не кеш емес, А?мола?а бiраз билердi ?йымдастырып арыз жаса?ыздар, орнымнан шы?арады да тастайды.

Шо?ны? шындап бара жат?анын сездi де, Ш?мiш арты?тау кеткенiн бiлдi:

– То?адан болыс сайланып жатса, неге ренжимiн? Мен са?ан ойын ?шiн айтып отырмын ?ой. Б?л басы арты? с?здi до?ар да, ?йге кiр.

– Басты шаруамды орындадым, с?лем бердiм. Ендi ?йге кiрмеймiн.

?лсен Шо?ны? ?лгi ?зiнi? ат айда?анына, ?кенi? мына с?зiне ренжiп ?ал?анын бiлдi де:

– ?кей ?зiлдеп айта бередi. Соны к??iлi?е алды? ба?

Ауылдан шы??алы б?зыл?ан ?лсеннi? к??iлiн та?ы да б?з?ысы келмей Шо? ?йге кiрген едi.

Дастархан басында жап-жа?сы ??гiме басталды. К??iлдерi келiсiп, Шо? Ш?мiшпен ?за? ??гiмелерге барып, т?ннi? бiр уа?ында дейiн отырды. Ш?мiш б?л жолы Шо?ны? ойынан шы??ан бiраз ??гiмелер айтты:

– Сен бол?ан со?, ?лсен би болып сайланды. М?ны? кисы? мiнезi бар. Алдында осында ?зiм ?атарлы талай би шалдар?а айттым, бiрi ?олдамады. А?ыры сенi? ар?а?да ?ттi.

– ?лсен турасын айтып тастайды. Сол себептi шалдар?а жа?пайтыны, тiкесiнен айту да ?дiлдiктi? белгiсi. На?ыз ?зi?iзге тарт?ан. – Б?л с?здi ?лсеннi? айт?ан сан с?здерi есiне т?сiп айтып т?р едi. ?лсеннi? кейде басы-к?зi демей айтып салатынын бiлетiн Шо?.

– Сен оны да, менi де ма?тама. Талайдан с?з естiдiм. Содан ?зiмнен т?мендер ?тiп кетiп жат?ан билiкке зор дегенде ?ткемiн кезiнде. Сен м?ны ма?тай берме, арасында терiс-б?рысын да айтып ?ойып отыр.

Ш?мiштi? б?л айтып отыр?аны шын едi. Кезiнде би боламын деп сан рет т?сiп, ?те алма?ан. Кейiн ?абайды? аузын алып, талай малын шашып зор?а ?ткен. Билiкке ?тудi? ?аншалы?ты ?иын екенiн бiлетiн. Баласыны? би бол?анына риза едi. Б?ны? Шо?ны? ар?асында ?ткенiн т?сiнетiн. ?лгi ??гiмелерi с?з тудыру ?шiн айтып отыр?аны ?зiл т?рiздi с?здерi едi.

– Мен ?лсеннi? ол жа?ын бiлемiн, тек кейiн менi? балама ?атты кеттi? деп ренжiп ж?рме?iз…

– Шынды?ты, ?дiлiн айтса? неге ренжимiн. Мына с?зi?е ?ара?анда сенi? бойы?да ?лкен ?ке? Жанкелдiге тарт?ан бiр ?асиет бар т?рiздi.

– Ендi ма?тай бастады?ыз ба, ма?ан ма?тау да, жамандау да керегi жо?.

– Екеуi де емес, шынды?ты айтып отырмын.

Шо? Ш?мiштi? мына с?зiне ?уанып ?алды. ?анша дегенмен ?андай жа?дайда болмасын д?рыс жа?ына б?рып с?йлейтiнiн бiлетiн. Шо? сол с?тте, ба?ана ?лсенге ?ос жор?асын бекер жеккiзбедiм-ау деп ойлады… Т?н ортасында ?айыра дастархан жасалып, та?ы ет келдi. Ш?мiш с?з айт?ан болатын.

– Келiн, мына Шо?ды к?тiп ?ста!

?йiмк?лдi? де реттi жерiнде с?з жiбермейтiн пысы?ты?ы бар едi. Болыс ?йелi екенiн сезiне ме, кiшi болсын, ?лкен болсын айтатынын айтып салатыны бар едi. Уа?ыт ?ткен сайын ол ?асиетi тiптен к?шейiп кеткен. Манадан берi тама? iстеп ж?рген ?лсеннi? ?йелiмен ??гiмелесiп отыр?ан, б?ларды? арасында не ??гiме бол?анын естiмеген. Туралап айтып жiбердi.

– А?а, немене, Шо?ке? сiзге менi? ?стiмнен арыз айтып отыр ма?

– Шо? сен жайында еште?е айт?ан жо?. Мен бiраз ?мiр с?рдiм. ?андай жа?сы еркек болсын, оны? ?адiрi ?йелiмен артады. Айтпа?ым сол едi. ?мiр жастары? ?за? болып, ?мiрде к?рер ?уаныштары? к?п болсын, – деп бетiн сипады. ?йiмк?лдi? б?л ?йдi? табалдыры?ын аттап отыр?аны бiрiншi рет емес едi. Келген сайын осылай батасын беретiн ?йiмк?лге. Шо?ны? осындай ?рлеп, ел ??рметiне б?ленiп ж?ргенi осындай адамдарды? батасыны? ар?асы шы?ар деп ойлайтын ол да.

Осы арада Ш?мiштi? к??iлiн к?теретiн бiр с?з айту керек екенiн т?сiнiп ?йiмк?л:

– Шо?ке?нi? ел к?зiне т?сiп, шал?ып ж?ргенi сiздердi? ар?алары?ыз ?ой.

– Келiн, Жанкелдi е?бегi де соны? т?рбиесi болар. Оны? ?стiне Шо? жаратылысында бас?алардан арты? ту?ан адам.

– Ш?мке, ендi менi ма?тай бастады?ыз ба? – дедi Шо?.

– Жо?, мен шынды?ты айтып отырмын.

Ш?мiш бiр с?з айтса, батасы ?оса ж?ретiн. Б?л жолы да с?йттi. ?олын жайып батасын бердi. Оны? м?нысына ?йiмк?л риза болып ?алды.

Жанкелдi Шо?ны? жас кезiнде ?немi ??ла?ына ?рт?рлi жайды ??йып отыратын. Сонау хан заманында да талай о?и?аны басынан ?ткiзген. Шо?ны? осындай д?режеге жететiнiн бiлгендей, ы??ай пара алу деген адамды азаматты? жолдан кетiретiнiн айтып отыратын. Тура Шо?ны? осы д?режеге жететiнiн бiлiп отыр?андай айтатын. Сонды?тан да Шо? парадан ?ашып ж?ретiн. Елдi? берiп жат?андарыны? б?рi парадай к?рiнетiн о?ан.

Ерте?iнде ж?рер алдында Ш?мiш ?зi алып келiп, ?з ?олымен Шо? мен ?йiмк?лдi? ар?асына ?ас?ыр тон ж?не к?зен iшiк жап?ан едi.

– Ш?ке, б?л тонды не ?шiн жауып отырсыз? – дедi Шо?. Баласы ?лсеннi? би бол?аны ?шiн берiп отыр?ан пара т?рiздi сыйлы?ы ма деп те ойла?ан. Бiра? Ш?мiш с?здi? ретiн тауып кеттi.

– Сенi?, баба? Жанкелдi алдында кiн?м бол?ан со? берiп отырмын. Ал мына ?йiмк?л келiн ?ткен жолы келгенде бiр жа?алы киiм кигiзе алмай ?алып едiм. Келiннi? бiздi? ?йден жа?алы киiм киюi керек едi. Сол кемшiлiгiмдi т?зетiп берiп отырмын.

Ш?мiш шын ауырып ?алды ма, ?йтеуiр бабасы Жанкелдi ?айтыс бол?анда топыра? салу?а келмей ?ал?ан. Бiрде ?лкен ?кесi Ж?меттi? аузынан ?кем Жанкелдi ?айтыс бол?анда мына iргелес отыр?ан, бiзге к?йеу бала Тiлен Ш?мiш те келмедi деген с?здi естiген. Сонда ?йде бiраз адамдар отыр?ан едi. Соларды? бiреуi Ш?мiш ??ла?ына жеткiзгенiн сездi. Мынасы сол ?ткеннi? есесiн ?айтаруды? амалы екенiн Шо? бiлiп отыр едi. Айтар с?з бар едi, б?л арада айтпады. Орынсыз к?рдi.

?кесi Ж?меттi? б?лай с?йлейтiн ж?нi бар едi. ?йткенi, Ш?мiштi? ?йелi де Ерназар т??ымынан едi. Бабасына топыра? салу?а ?кесiнi? келмегенiн бiрде ?зiл ?осып айтып кеткен Шо? ?лсенге. ?зiл астарында шынды? жататын. Д?л iргеде отырып келмегенiн жа?тырмайтын. Соны сездi ме, со?ан орай ?зiне тон кигiзiп, ?йiмк?лге iшiк жауып отыр?анын бiлдi. Шо? со?ан орай с?йледi:

– Ш?мке, ?лкен атама топыра? сала алма?аны?ды кiн?л?ймiн, оны еске алмай-а? ?ойы?ыз. Менi? алдында айт?андарым а?айынды? назым ?ой, сiздi? с?зi?iздi? ретiне ?арай айттым оларды. Ол ?шiн ма?ан ?ас?ыр iшiк жаппай-а? ?ойы?ыз. Алмаймын.