Знатныя гісторыі: эліта Гродна ў перыяд XVI—XVIII стагоддзяў

Агнястрэльная зброя, у той час, ужо не была вялiкай рэдкасцю, i шляхцiчы выкарыстоyвалi як халоднае yзбраенне, i перш за yсё шаблю, так i зручныя для кавалерыстаy пiсталеты. Аднак бедныя прадстаyнiкi шляхты часам не мелi нават каня. Напрыклад, пан Якук Кажэнеyскi быy на перапiсе пешым, хоць i меy пры сабе шаблю.

Высакародныя сарматы

Ваенная справа, безумоyна, займала асаблiвае месца y жыццi шляхецкага саслоyя ВКЛ, у тым лiку i гродзенскiх дваран.

Укаранёная y асяроддзi шляхты, якраз у перыяд XVI – XVII стагоддзяy, iдэалогiя сарматызму, якая абгрунтоyвае асаблiвае паходжанне мясцовай элiты, нiбы адрознай па крывi ад сялян, была прасякнута культам сiлы i вайсковай доблесцi. Шляхцiц-сармат павiнен быy быць сапраyдным рыцарам, абаронцам айчыны i сваёй веры.

Прадэманстраваць свае баявыя навыкi высакародны воiн мог падчас паспалiтага рушэння, то бок, усеагульнай ваеннай мабiлiзацыi шляхты.

Цiкава, што сарматызм, у значнай ступенi, арыентаваyся на yсходнюю культуру, i перш за yсё гэта выяyлялася ва yзорах адзення i yзбраення.

Наплечнiк гусара Рэчы Паспалiтай ХVІІ стагоддзя. Гарадзенскi гiсторыка-археалагiчны музей.

Адной з прыкметных праяy сармацкай культуры, i яе своеасаблiвым сiмвалам, з'яyляецца цяпер так званы сармацкi партрэт, а адным з лепшых прыкладаy такога мастацтва – выява Кшыштафа Весялоyскага, маршалка ВКЛ, заснавальнiка гродзенскага кляштара брыгiтак, дзе гэты yплывовы саноyнiк быy пахаваны.

Кшыштаф намаляваны y палацавым iнтэр'еры. На магнаце досыць строгае, але багатае адзенне. На стале ляжыць шапачка з каштоyным упрыгожаннем. У правай руцэ Кшыштафа жазло – сiмвал улады маршалка. Жазло yпрыгожвае каралеyская манаграма Жыгiмонта Вазы. Левая рука на шаблi. Значэнне гэтага вiду зброi yвогуле было надзвычайным, бо шабля з'яyлялася адным з абавязковых атрыбутаy шляхцiца, знакам яго высакароднага паходжання.

Кшыштаф Весялоyскi. Партрэт з манастыра брыгiтак у Гродне, 1636 год. Нацыянальны мастацкi музей Беларусi.

Тут дарэчы yспомнiць, што англiйскi падарожнiк Уiльям Кокс, якi наведваy Гродна i iншыя гарады рэгiёну y другой палове XVIII стагоддзя, атрымаy ад мясцовага дваранiна параду насiць зброю, калi падарожнiкi сапраyды належаць да дваранскага саслоyя. Сарматызм усё яшчэ квiтнеy у мясцовай культуры i кантраст ментальнасцi лiтоyскiх шляхцiчаy з ментальнасцю адукаванага англiйскага джэнтльмена, цi нават караля польскага i вялiкага князя лiтоyскага Станiслава Аyгуста, можна заyважыць i y мемуарах Кокса, i ва yспамiнах апошняга манарха.

Шабля караля Станiслава Ляшчынскага, XVIII стагоддзе. Нацыянальны музей у Кракаве.

Тут варта яшчэ адзначыць важны элемент сарматызму – веру y рэспублiканскi лад, i жаданне абмежаваць уладу караля. Падобныя iдэалы могуць выглядаць надзвычай прагрэсiyнымi, у межах перыяду iснавання Рэчы Паспалiтай, аднак менавiта шляхецкая вольнiца, у вынiку, i загубiла гэтую магутную еyрапейскую дзяржаву.

Рэлiгiя

Акрамя мiлiтарызму, у падмурку iдэалогii мясцовай шляхты ляжаy яшчэ адзiн найважнейшы элемент. Асновай светапогляду лiтвiнскага дваранства была вера, i нягледзячы на рэлiгiйную талерантнасць, наяyнасць у краiне шляхты праваслаyнага, пратэстанцкага, унiяцкага веравызнання, усё ж найбольш зручным для прасоyвання па кар'ернай лесвiцы, у перыяд XVII—XVIII стагоддзяy, быy менавiта каталiцызм. Не выпадкова таму, што гарадзенскi стараста Фрэдэрык Сапега, якi жыy у першай палове XVII стагоддзя, перайшоy у каталiцтва, перастаyшы быць «схiзматыкам», i нават заснаваy у Гродне кляштар дамiнiканаy, як бы дэманструючы сваю актыyную падтрымку каталiцкай веры.

Варта тут адзначыць i магутны гродзенскi род Валовiчаy, радавой пахавальняй якiх была старадаyняя Прачысценская царква, пабудаваная яшчэ y XII стагоддзi.

Але y XVII стагоддзi yсе заyважныя прадстаyнiкi гэтага дома з'яyляюцца каталiкамi, i y iх шэрагах знаходзiцца нават кiраyнiк каталiцкай царквы ВКЛ, вiленскi бiскуп Яyстафiй Валовiч.

Спроба шэрагу магнатаy XVI стагоддзя, такiх як Астафiй Валовiч, прасоyваць у ВКЛ пратэстантызм, увогуле была няyдалай.

Значныя праваслаyныя роды актыyна пераходзiлi y каталiцтва, i на пачатку XVIII стагоддзя вышэйшая праслойка дваранства была амаль выключна каталiцкай.

Панаваy каталiцызм i y асяроддзi гродзенскай шляхты XVIII стагоддзя.

Па yспамiнах Яна Ахоцкага, выхаванне шляхцiча-каталiка, у веры касцёла, пачыналася yжо y калысцы. Нядзiyна таму, што фанатычна настроеных каталiкоy сярод шляхты было шмат.

Маёмаснае расслаенне

Фармальная роyнасць усiх прадстаyнiкоy шляхецкага саслоyя, вядома, нiяк не перашкаджала шырокаму ранжыру дваран ВКЛ на аснове iх рэальнага yплыву.

Расслаенне шляхты было надзвычай моцным, i беззямельнага шляхцiца-галоту аддзяляла ад самых забяспечаных дваран, прынамсi y маёмасным плане, значна шырэйшая прорва, чым тая, што размяжоyвала яго з сялянамi.

Бедны шляхцюк мог хадзiць у драyляных лапцях i жыць у доме свайго гаспадара, напрыклад, сярэдняга шляхцiца, у якасцi слугi. У гэты ж самы час, верхняя праслойка шляхты, гэта значыць, магнатэрыя, валодала вялiкай колькасцю рухомай i нерухомай маёмасцi. Гарады, вёскi, землi i незлiчоныя сяляне – усё гэта складала yласнасць алiгархiчнага класа элiты ВКЛ.

Тоyсты i п'яны шляхцiц. Я. П. Норблiн, 1784. Нацыянальны музей у Кракаве.

Сярод досыць шырока прадстаyленых у гродзенскай павятовай iерархii дамоy, маркiраваць магнацкiм статусам можна Валовiчаy, Храптовiчаy, Масальскiх i, з некаторымi агаворкамi, Сцыпiё-дэль-Кампа.

Зразумела, магнатамi былi Сапегi i Хадкевiчы, якiя мелi дастаткова цесную сувязь з Гродна.

Статус тых цi iншых высакародных фамiлiй мог мяняцца на розных гiстарычных адрэзках, i, хоць, найбольш уплывовыя магнаты, такiя як Радзiвiлы, Сапегi i Чартарыйскiя, нязменна вылучалiся сваёй магутнасцю на працягу yсяго перыяду XVI – XVIII стагоддзяy, усё ж нават у гэтых знакамiтых паноy здаралiся моманты некаторага заняпаду.

Да сярэдняй гродзенскай шляхты можна аднесцi, да прыкладу, вядомыя y павеце роды Аляксандровiчаy, Катовiчаy, Эйсмантаy, Кiрдзеяy i Вальмераy, якiя y розныя перыяды гiстарычнага адрэзка ад XVI да XVIII стагоддзя, дабiвалiся дастаткова значных пазiцый у мясцовай iерархii.

Менш магутныя роды, такiя як Сапоцькi i Баyфалы, таксама мелi y сваiх шэрагах людзей, займаючых важныя пасады y гарадзенскiм павеце.

Найбяднейшая частка шляхты не дабiралася да пастоy у гродзенскiм павеце, i канешне, звычайна, не магла зрабiць адчувальнага yкладу y гiсторыю рэгiёна i краiны, хоць яе дзеi, нярэдка, цiкавяць прамых нашчадкаy, якiя капаюць архiвы дзеля знаёмства з беднымi, але ганарлiвымi павятовымi сарматамi.

Палiтычнае жыццё

На yзроyнi палiтычнага жыцця, найважнейшай для шляхты ВКЛ, у тым лiку i гродзенскiх дваран, была сiстэма сеймiкаy, якая прыжылася, а затым i была лiквiдаваная y Лiтве, якраз у перыяд XVI – XVIII стагоддзяy.

Сеймiк уяyляy сабой сход шляхцiчаy павета цi ваяводства, на якiм мясцовая элiта вырашала розныя пытаннi.

Па сутнасцi, сеймiк нагадваy старажытнарускае веча, з той, праyда, рознiцай, што верхаводзiла тут толькi прывiлеяваная частка грамадства – праслойка дваран, а не yсе свабодныя главы гарадскiх сем'яy.

Сеймiкi дзялiлiся паводле свайго прызначэння.

Сейм у Сенатарскай зале Баторыеyкi, у Гродне. Малюнак XVIII стагоддзя.

Перадсеймавы сеймiк быy прызначаны для выбару рэгiянальных паслоy на агульнадзяржаyны сейм Рэчы Паспалiтай.

Рэляцыйны сеймiк заслухоyваy даклады паслоy, што прыбылi з агульнадзяржаyнага сейма i, тэарэтычна, мог адмовiцца прыняць прадстаyленыя рашэннi фактычнага парламента краiны. Важным пытаннем такiх сеймiкаy з'яyлялiся пытаннi падаткаy, збор якiх маглi i не зацвердзiць. Напрыклад, паводле дзённiка Яна Храпавiцкага, гарадзенскi рэляцыйны сеймiк у снежнi 1669 года, прайшоy з удзелам малой колькасцi шляхты, i паседжанне завяршылася без ухвалення падаткаy.

Элекцыйны сеймiк быy прысвечаны элекцыi, гэта значыць, выбару шляхцiчаy на некаторыя пасады, напрыклад, на пасаду мясцовага падкаморыя.

Каптуравы сеймiк збiраyся пасля смерцi караля i меy характар арганiзаванага замяшчэння каралеyскай улады, быццам згубленай у вынiку смерцi манарха, у прыватнасцi, шляхта выбiрала членаy каптуровага суда, якi быy неабходны y сувязi з тым, што суды, якiя дзейнiчалi ад iмя yладцы, пераставалi працаваць. Пасля yзыходжання на трон новага караля i вялiкага князя, каптуровыя суды спынялi працу, а манарх павiнен быy зацвердзiць iх рашэннi.

Дэпутацкi сеймiк выбiраy дэпутатаy, цi iнакш кажучы, суддзяy, у Трыбунал ВКЛ, то бок, у вышэйшы дзяржаyны суд краiны.

На гаспадарскiм сеймiку вырашалiся пытаннi падаткаy.

Гарадзенскiя сеймiкi праходзiлi y розных месцах, напрыклад, у касцёле бернардынцаy, iнтэр'ер якога быy распiсаны гербамi мясцовай шляхты.

Галасаванне на сеймiку y касцёле. Я. П. Норблiн, 1801. Нацыянальны музей, Кракаy.

Шляхцiчы, абраныя дэпутатамi y лiтоyскi трыбунал цi пасламi на сейм, натуральна, мелi yсе падставы ганарыцца сваiмi статусамi. Для прадстаyнiкоy не надта заможных родаy сярэдняй шляхты, удзел у сеймах i трыбуналах мог стаць адным з найвышэйшых дасягненняy у кар'еры. Не выпадкова таму, што статус пасла i выкананне абавязкаy суддзi згаданы y рыфмаванай эпiтафii гродзенскага шляхцiца Мiцуты, пахаванага y фарным касцёле Гродна.

Адвакат у судзе. Я. П. Норблiн, пасля 1750. Нацыянальны музей, Кракаy.

Выбраныя паслы рэгiянальных сеймiкаy ездзiлi на сеймы y Варшаву, Кракаy або Гродна, дзе прадстаyлялi iнтарэсы сваiх рэгiёнаy у спецыяльнай Пасольскай iзбе.

Верхняя праслойка шляхты, якая займала пэyныя вышэйшыя пасады краiны, мела месцы y Сенаце. Такiх шляхцiчаy называлi, адпаведна, сенатарамi. Сенатары i паслы, разам з манархам, вяршылi лёсы Рэчы Паспалiтай, хоць удзел у сеймах, паводле некаторых звестак, прымалi яшчэ i мяшчанскiя дэлегацыi асобных гарадоy, у тым лiку i Гродна, але yсё ж улада y краiне належала шляхце.