Знатныя гісторыі: эліта Гродна ў перыяд XVI—XVIII стагоддзяў

Знатныя гiсторыi: элiта Гродна y перыяд XVI – XVIII стагоддзяy
Яyген Аснарэyскi

Кнiга знаёмiць з гiсторыямi каралёy, магнатаy i шляхты. Ад гучнага палiтычнага забойства да сямейнай сваркi каралеyскай пары, ад iнтрыг князёy да фрывольных баляy з напаyголымi шляхцянкамi, ад падрабязнага апiсання жыцця Стэфана Баторыя да бiяграфiй дробных дваран. Палiтыка i побыт элiты Рэчы Паспалiтай, паказаны з дапамогай вялiкай колькасць цытат са старажытных дакументаy. Знатныя гiсторыi, чытачу раскажуць iх вiдавочцы.

Знатныя гiсторыi: элiта Гродна y перыяд XVI – XVIII стагоддзяy

Яyген Аснарэyскi

© Яyген Аснарэyскi, 2022

ISBN 978-5-0056-1132-1

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Аб вядомым палiтычным забойстве i гэтай кнiзе

На сутыку XV i XVI стагоддзяy, у Вялiкiм княстве Лiтоyскiм было неспакойна. Нарастаy канфлiкт памiж магутнымi лiтоyскiмi панамi, а менавiта: Янам Юр'евiчам Забярэзiнскiм i князем Мiхалам Львовiчам Глiнскiм.

У 1508 годзе, становiшча Глiнскага, якi раней з'яyляyся амаль усемагутным фаварытам вялiкага князя Аляксандра, было не самым лепшым. Пры новым валадары, Жыгiмонце Старым, баявiты ваеначальнiк Мiхал Львовiч страцiy прыхiльнасць двара. Магчыма, больш разумным было б перачакаць буру i yзяцца за таемныя iнтрыгi y стылi «Гульнi стальцоy». Але Глiнскi, як вынiкае з яго бiяграфii, меy гарачую кроy, а вывераныя рашэннi, нягледзячы на яго несумненны досвед у палiтыцы, як пакажуць розныя пазнейшыя падзеi, давалiся князю вельмi цяжка.

Магутны дзяржаyны дзеяч рашыyся на вельмi радыкальныя меры. І адной з важных асабiстых мэт Глiнскага была помста. Мiхал Львовiч хацеy адплацiць таму, каго лiчыy вiнаватым у страце свайго становiшча.

Пра гэтыя падзеi распавядае y сваiм творы «Запiскi аб Масковii» Жыгiмонт фон Герберштэйн, якi быy сучаснiкам Глiнскага i Забярэзiнскага. Гэты аyстрыйскi пасол пiсаy наступнае:

«Скончыyшы справу з маскоyскiм гасударам у адпаведнасцi са сваiмi жаданнямi i палаючы прагай помсты, Мiхал iмклiва напаy на Яна Забярэзiнскага, якi быy у той час на сваёй вiле каля Гродна (на ёй я пасля начаваy аднойчы). Размясцiyшы каравулы вакол жылля, каб той не змог уцячы, ён паслаy у дом забойцу, а менавiта, аднаго мусульманiна, якi застаy Забярэзiнскага спячым на ложку, i адсек яму галаву».

Так, паводле Герберштэйна, пачалося паyстанне князёy Глiнскiх супраць уладцы ВКЛ, якое скончылася паразай мяцежнiкаy, што дзейнiчалi, варта сказаць, дастаткова хаатычна.

Мiхал i яго брат Васiль выехалi y Маскву. Там беглыя князi былi сустрэты вельмi цёпла. Дачка Васiля – Алена, якая, па розных дадзеных, нарадзiлася яшчэ y ВКЛ, цi yжо пасля ад'езду Глiнскiх да двара вялiкага князя маскоyскага, была выдадзена замуж выключна yдала. Гэты шлюб сапраyды быy неверагодным поспехам для сям'i лiтоyскiх эмiгрантаy. Мужам князёyны стаy сам маскоyскi yладар Васiль III.

Алена нарадзiла вялiкаму князю двух сыноy, але неyзабаве заyдавела i атрымала паyнамоцтвы фактычнай кiраyнiцы рускай дзяржавы. Дзядзька Мiхал, якi выступiy супраць некаторых дзеянняy Алены, так, вiдавочна, i не навучыyся абачлiвасцi, а таму апынуyся, па волi дзёрзкай пляменнiцы, у зняволеннi. Там забойца Яна Забярэзiнскага скончыy свае днi.

Аднак хутка, нягледзячы на малады yзрост, памерла i сама Алена. Мяркуюць, што яна была атручана.

Старэйшы сын Алены Васiльеyны, мабыць, успадкаваy буйны нораy Глiнскiх. Ён насiy iмя Іван. Хлопчыку наканавана было стаць адным з самых жудасных тыранаy у рускай гiсторыi i першым «царом Усяе Русi», вядомым як Іван Васiльевiч Грозны.

Вось так гiсторыя, распачатая y Гродне, скончылася эпахальнымi падзеямi, якiя мелi значэнне для yсёй Еyропы.

Смерць Алены Глiнскай. Ілюстрацыя з «Асабовага летапiснага збору», XVI стагоддзе.

У гэтай кнiзе чытач зможа знайсцi мноства гiсторый аб людзях, у свой час надзеленых рознымi, i часцяком немалымi, паyнамоцтвамi. Своеасаблiвым фонам для большасцi гэтых апавяданняy выступiць горад над Нёманам, то бок Гродна, але многiя з паказаных герояy мелi yплыy значна большы, чым той, якiм маглi пахвалiцца мясцовыя дваране Гродзеншчыны, таму кнiга, фактычна, прадстаyляе мноства найважнейшых персанажаy агульнаеyрапейскага, а не лакальнага, маштабу. Гаворка тут, напрыклад, пра Стэфана Баторыя i Станiслава Аyгуста Панятоyскага. Гэтыя, здавалася б, вельмi розныя манархi, правялi y Гродне шмат часу, i yжо толькi гэта, у пэyным сэнсе, яднае названых валадароy. Менавiта гродзенскiя эпiзоды iх бiяграфiй пакладзены y аснову шматстаронкавых апавяданняy пра гэтых удадцаy, якiя аyтар уключыy у кнiгу «Знатныя гiсторыi».

Прадстаyлены y выданнi таксама iншыя каралi польскiя i вялiкiя князi лiтоyскiя, i, акрамя таго, значныя вяльможы Рэчы Паспалiтай. Узгадваюцца таксама простыя шляхцiчы, некаторыя з якiх былi такiя бедныя, што не мелi нават каня.

Мэта выдання – паказ самых розных дэталяy жыцця кiруючага класа Рэчы Паспалiтай. Таму y кнiзе, акрамя складаных палiтычных гульняy, паказаны яшчэ i побыт лiтвiнскай шляхты.

Падобны падыход заклiканы прывесцi чытача y асаблiвы свет шляхецкай рэспублiкi, падобны i не падобны да свету еyрапейцаy XXI стагоддзя.

Выданне можа зацiкавiць тым, што героi расказваюць свае гiсторыi самастойна: у кнiзе сабрана вялiкая колькасць дзённiкаy, лiстоy, манiфестаy i iншых дакументаy тытульнай эпохi.

Аyтар хацеy, як мага радзей выступаць пераказчыкам займальных гiсторый мiнулага. Замест гэтага ён прапануе чытачу самому пабыць гiсторыкам i yгледзецца y старажытныя тэксты, створаныя працай шляхетных валадароy мiнулага.

Пераклады yсiх прадстаyленых у кнiзе дакументаy выкананы аyтарам.

Такiм чынам, перад вамi yступ-ключ да света «знатных гiсторый». Зрабiyшы наступны крок, вы апынецеся yнутры…

Стэфан Кароль, або першы вялiкi манарх Рэчы Паспалiтай

Паходжанне

Стэфан Баторый нарадзiyся y 1533 годзе, у горадзе са складанай назвай Шымлеу-Сiльваней, якi iнакш называюць Шом'ю або Шом'ё. Мясцовасць з не вельмi высокiмi, зялёнымi yзгоркамi, выразна нагадвае Гародню, i гэтым падабенствам часам тлумачаць любоy (цi тут нават дарэчы казаць каханне) Стэфана да горада над Нёманам.

Размяшчаyся радавы цэнтр Баторыяy, або як iх яшчэ называюць: Батары, на тэрыторыi Трансiльванii. Некалi яна была фармальна незалежнай краiнай. Назва гэтай гiстарычнай вобласцi адметна тым, што дастаткова добра замацавана y поп-культуры. Зразумела, адбылося гэта дзякуючы вялiкай папулярнасцi аднаго з персанажаy пiсьменнiка Брэма Стокера, а менавiта, графа Дракулы. Улад III Цепеш, рэальны прататып лiтаратурнага графа-вампiра, вёy шматлiкiя войны, а адным з яго надзейных баявых таварышаy быy Стэфан (Іштван) Баторый, праyда, не галоyны герой гэтага расповеду i валадар Польшчы i Лiтвы, а проста цезка караля i адзiн са значных прадстаyнiкоy роду, што жылi y XV стагоддзi.

Род Баторыяy, як мяркуецца, iдзе каранямi y нямецкiя землi.

На гербе гэтых венгерскiх магнатаy ёсць клiнаватыя элементы, так званыя «зубы цмока». Радавая легенда звязвае iх з мiфiчным цмокам, якога перамог продак караля i вялiкага князя. Цiкава, што вакол гербавага шчыта Баторыяy, нярэдка змяшчаyся цмок, з хвастом, закручаным да пашчы. Падобная выява была эмблемай Ордэна Цмока, членам якога акурат з'яyляyся бацька Улада Цепеша. Дзякуючы гэтаму факту Улад i атрымаy мянушку Дракул, гэта значыць, цмок. Дарэчы, у гэтае шаноyнае братэрства нiбыта yваходзiлi i yладцы ВКЛ: Ягайла i Вiтаyт.

Герб Стэфана Баторыя. Ян Матэйка, 1875 год.

Апроч чалавека, што злучае род з адным з самых вядомых герояy маскульту, Баторыi мелi y сваiх шэрагах i сваю yласную суперзорку сусветнай поп-культуры.

Лiзавета Батары, вядомая таксама як Крывавая графiня, падобна Уладу Дракуле, змагла стаць персанажам фiльмаy, кнiг, кампутарных гульняy i мультфiльмаy, хоць яе папулярнасць, вядома ж, вельмi моцна саступае папулярнасцi самага знакамiтага вампiра yсiх часоy.

Лiзавета, якая паводле сведчанняy, забiла сотнi юных дзяyчын, даводзiлася каралю i вялiкаму князю Стэфану Баторыю пляменнiцай.

Вось у такой цiкавай сям'i i нарадзiyся будучы манарх Рэчы Паспалiтай.

На вяршынях магутнасцi

Стэфан Баторый быy добра адукаваным i таленавiтым палiтыкам. За трон роднай Трансiльванii яму давялося пазмагацца з Каспарам Бекешам, якога лёс у вынiку прывядзе да сяброyства з манархам, i ён жа звяжа iмя венгерскага дваранiна з Гродна, у якiм гэты, дастаткова здольны, чалавек, завершыць свой зямны шлях.

Прабiваючыся да трона Трансiльванii, Баторый эфектна лавiраваy памiж Габсбургамi i султанам Асманскай iмперыi.

Але наперадзе яго чакала самае значнае кар'ернае дасягненне сярод усiх прадстаyнiкоy яго роду. Гаворка, канешне, аб атрыманнi yлады над Рэччу Паспалiтай.

Стэфан Баторый. Ксiлаграфiя невядомага аyтара, першакрынiца: В. Бродзскi, другая палова XIX стагоддзя. Нацыянальны музей Кракаy.

У канцы 1575 года, нягледзячы на канкурэнцыю з боку магутнага iмператара Свяшчэннай Рымскай iмперыi Максiмiлiяна II, якога yжо публiчна назвалi польскiм каралём, Стэфан Баторый здабыy галасы шляхты, у тым лiку i лiтоyскiх дваран, i быy абраны каралём польскiм i вялiкiм князем лiтоyскiм. Стэфан павiнен быy стаць каралём, але з абавязковай умовай жанiцьбы на Ганне Ягелонцы – апошняй прадстаyнiцы сваёй дынастыi, акрамя таго, Ганна фармальна мела б манаршыя правы, хоць рэальную yладу меркавалася аддаць Баторыю.

1 мая 1576 года Стэфан ажанiyся з Ганнай i быy каранаваны y вавельскiм саборы Кракава.

Цяпер венгерскi арыстакрат стаy каралём польскiм i вялiкiм князем лiтоyскiм, гэта значыць: валадаром вялiзных тэрыторый. I нават подпiс новага манарха Лiтвы i Польшчы, паведамляy аб яго новым статусе «Стэфан Кароль».

Арыгiнальны подпiс Баторыя на дакуменце: Stephanus Rex (Стэфан Кароль). Гродна, 1586 год. Бiблiятэка Чартарыйскiх.

Гарадзенскае жыццё Стэфана Баторыя

Гiсторыя Баторыя i яго любiмага горада пачынаецца y той момант, калi кароль прыбыy у Гродна, у 1579 годзе.