Знатныя гісторыі: эліта Гродна ў перыяд XVI—XVIII стагоддзяў

Выехаyшы з Варшавы на пачатку студзеня, Баторый патрацiy крыху больш тыдня, каб дабрацца да Гродна. Каля горада яго сустрэла дэлегацыя лiтоyскiх паноy. Пазней ён раiyся з iмi наконт ваенных дзеяннях супраць Масквы.

Шмат звестак аб кiраваннi Баторыя ёсць у кнiзе польскага гiсторыка iтальянскага паходжання, якi працаваy у XVIII – XIX стагоддзях, Яна Альбертрандзi (Jan Albertrandy). Працы даследчыка апублiкаваy iншы гiсторык – Зегота Анацэвiч, якi, дарэчы, у свой час вучыyся y Гродне. Гэтыя матэрыялы з'яyляюцца цiкавымi дакументамi, якiя сведчаць пра добрае развiццё гiстарычнай навукi y позняй Рэчы Паспалiтай. Варта зiрнуць на цытаты з гэтых прац.

«Год 1579. Мялецкага з Варшавы адправiyшы дадому, каб ён падрыхтаваyся, кароль сам выехаy у Гродна, не без турботы аб тым, што грошы ад падаткаy павольна паступалi y казну, i нават калi б яны былi цалкам сабраны, здавалася, што гэтага недастаткова для такой вялiкай вайны. Аднак кароль змагаyся як мог з гэтым недахопам, то беручы y доyг, то аплачваючы грамадскiя патрэбы з уласнай прыватнай казны. Па yсёй Польшчы ён загадаy вербаваць салдат. Да Кшыштафа, свайго брата, трансiльванскага князя, ён адправiy пасланца, абавязваючы яго паслаць яму пэyную колькасць вугорскай пяхоты, прыдатнай для вайны, i некалькi рот кавалерыi.

Кшыштафу Разражэyскаму i Эрнэсту Вейхеру ён загадаy вербаваць салдат у Германii.

Лiтоyскiя паны, калi кароль расказваy iм пра свае цяжкасцi, прапанавалi дапамогу, i кожны з iх, у адпаведнасцi са сваiмi магчымасцямi, даy ваенны атрад.

Гэта yмацоyвала надзею караля на добры зыход.

Прыбыyшы y Вiльню, кароль загадаy адлiць гарматы такiя, якiя ён, зыходзячы са свайго досведу, лiчыy найлепшымi.

У Коyне кароль загадаy пабудаваць мост, якi вельмi спатрэбiyся ва yсёй гэтай кампанii. А таму што войска не сабралася yсё разам, а зiма y гэтых краях, у тым годзе, была доyгая, i аж да канца чэрвеня расцягнулася, пазбавiyшы коней магчымасцi пасвiцца, кароль патрацiy час на разгляд нявырашаных лiтоyскiх спраy. Пасля ён адаслаy Васiля Лапацiнскага з лiстамi да цара».

З вышэйпададзенага бачна, што кароль планамерна рыхтаваyся да вайны з Маскоyскiм царствам, выкарыстоyваючы свой немалы ваенны вопыт.

З фiнансамi кампанii сiтуацыя была не занадта добрая, але yсё ж справа рухалася i Баторый мог спадзявацца на yдалы зыход.

І такi зыход не прымусiy сябе доyга чакаць. Ужо y жнiyнi гэтага года Баторый адбiy у Івана Грознага Полацак.

Аблога Полацка войскамi Баторыя (1579). Георг Мак. Warhaffte Contrafactur vnd gewisse… Нюрнбэрг, 1579.

Вярнуyшыся з першага этапа вайны, Баторый, у кастрычнiку, зноyку быy у Гродне.

Кароль сабраy у горадзе лiтоyскiх паноy i абмяркоyваy з iмi ваенныя справы.

Быy там i даyнi супернiк, а зараз сябар, Каспар Бекеш. Гэты шляхетны вугорац, якi жорстка змагаyся з будучым манархам Рэчы Паспалiтай за трон Трансiльванii, атрымаy прабачэнне Баторыя i цяпер дапамагаy яму y ваенных дзеяннях супраць ворагаy падуладнай сябру-валадару вялiзарнай краiны. У савецкiя часы Бекешу часцяком прыпiсвалi незвычайныя для XVI cтагоддзя атэiстычныя погляды, хоць навукоyцы XXI стагоддзя лiчаць, што y гэтай сферы паплечнiк караля не быy такi радыкальны. Так цi iнакш, Бекеш памёр у Гродне, у лiстападзе 1579 года. Страта сябра павiнна была зрабiць на Баторыя цяжкае yражанне.

З Гродна Баторый адправiyся на варшаyскi сейм, а затым вярнуyся y горад над Нёманам. Альбертрандзi пiша пра гэта так:

«1580 год. Пасля сейма кароль з'ехаy у Гродна рыхтавацца да вайны з Масковiяй. Дзве рэчы былi для яго вялiкiмi перашкодамi: недахоп грошай i марудлiвасць вайсковых збораy. Пасля апошняй кампанii, стомленыя грамадзяне не спяшалiся ваяваць. За набор войска yзяyся Замойскi, якi хоць i не быy на вайсковай пасадзе, але пра яго ведалi, што бацька ягоны быy гетманам i продкi слаyнымi ваярамi, i вакол яго былi добрыя атрады, i рыцарскае акружэнне. Урэшце, пачуyшы аб гэтым, шматлiкiя ахвотнiкi yступiлi y войска. У дадатак, кароль у свайго брата Кшыштафа Трансiльванскага, папрасiy значную колькасць вугорскiх салдат.

Кароль меy намер пачаць свае ваенныя справы з Вялiкiх Лук. Каб лепш схавацца ад ворага, ён, аднак, загадаy войску сабрацца y Чашнiках».

Неyзабаве кароль, якi выношваy хiтрыя вайсковыя задумы, з'ехаy у Вiльню, дзе працягваy рыхтавацца да наступнага этапу вайны. Ваенныя дзеяннi зноy былi yдалымi i Баторый, пакiнуyшы войска, вярнуyся на пэyны час у Вiльню, а затым i y Гродна. Ян Альбертрандзi расказвае i пра гэтыя падзеi:

«Кароль, правёyшы непрацяглы час у Вiльнi, адправiyся y Гародню, i yжо тады ён думаy пра вайну y наступным годзе i рыхтаваyся да яе. Думаючы, што з-за сейма, позна распачатага, падаткi збяруць у казну не хутка, ён вырашыy лiквiдаваць гэтую цяжкасць. Таму ён адправiyся, дзеля таго, каб пазычыць грошы, да прускага князя Ежы Фрэдэрыка, Аyгуста Саксонскага i Яна Фрэдэрыка Брандэнбургскага (Мабыць, усё ж такi гаворка пра Яна Ежы, цi iнакш Ёгана Георга Брандэнбургскага. Заyвага Я. А.). Гэтыя князi прыслухалiся да каралеyскай волi i далi патрэбныя сумы».

І зноy Баторый паказаны мудрым i руплiвым кiраyнiком, здольным стратэгiчна планаваць ваенныя дзеяннi i yлiчваць розныя бакi ваенных кампанiй. Цяпер у манарха былi грошы для далейшых ваенных паходаy. З Гродна кароль выехаy у Варшаву. Альбертрандзi працягвае апiсваць падзеi:

«1581 год. Генеральны сейм у Варшаве пачаyся y першыя днi лютага (Насамрэч 23 студзеня. Заyв. Я.А.). Скончыyшы сейм, кароль загадаy Замойскаму як мага хутчэй набраць салдат i адправiцца з iмi y Лiтву, а сам – у Гродна, а адтуль i y Вiльню паспяшаyся, напiсаyшы Кшыштафу, брату свайму, князю Трансiльванii, каб паслаy яму новыя вугорскiя войскi.

Калi кароль ужо стаяy у Гродне, прыбыy ганец ад цара з лiстамi, паведамляючы, што галоyныя пасланцы маюць настолькi спрыяльныя загады, што можа наступiць мiр, тым часам ад караля хацелi, каб той не збiраy войскi i не прасоyваyся далей, бо можа зэканомiць свае намаганнi i выдаткi».

Баторый быy у Гродне, у красавiку 1581 года, а потым паехаy у Вiльню. Наступныя ваенныя дзеяннi былi менш удалымi: Баторыю не yдалося yзяць традыцыйна няyступлiвы Пскоy.

Ян Замойскi – паплечнiк Баторыя. К. Аляксандравiч, XVIII стагоддзе. Нацыянальная галерэя, Кракаy.

Умовы падпiсанага неyзабаве Ям-Запольскага мiру былi, аднак, нядрэннымi для Рэчы Паспалiтай.

У лiпенi 1582 года Баторый прыехаy у Гродна i зноy прымаy важныя рашэннi, напрыклад, займаyся пытаннем бяспекi iнфлянцкiх межаy.

У канцы 1583 года Баторый у чарговы раз наведаy горад над Нёманам. Альбертрандзi паведамляе, што:

«У канцы верасня кароль выехаy з Кракава, па дарозе крыху затрымаyся y Корчыне i Люблiне, i прыкладна з першымi днямi лiстапада спынiyся y Гродне. Туды прыехаy да яго Фарэнсбах, якому падчас апошняй вайны прыйшлося шмат нягод вытрываць, i тут ён атрымаy заслужаную yзнагароду».

Каляды гэтага года i пачатак новага 1584 Баторый правёy у Гродне.

У лютым кароль паслаy з Гродна яшчэ маладога i не надта yплывовага Льва Сапегу паслом у Маскву.

Альбертрандзi апiсвае i iншыя падзеi, якiя адбылiся з каралём, у яго любiмым горадзе, у лютым 1584 года:

«У гэтым годзе y лютым прыбылi Ян Лiнде, Конрад Ленка з гданьскага магiстрата, i Генрых Лемпка, гарадскi yраднiк (sendyk miasta) да караля y Гродна, а ён iх паслаy да канцлера Замойскага y Кнышын, i з пасрэднiцтвам яго пытанне было вырашанае.

Якраз у той час, калi гданьскiя паслы прыбылi, пасол Герберт ад англiйскай каралевы прыехаy, каб закласцi з каралём гандлёвае месца для англiйскага гандлю i правiлы для такога гандлю. Гандаль быy перанесены y Эльблонг з Гданьска, i гданчане гублялi немалыя сродкi з-за гэтага, i iмкнулiся вярнуць да сябе ангельскi гандаль. Тады ж узнiклi некаторыя спрэчкi з прускiм князем. Наконт правiльнага календара некалькi разоy кароль папярэджваy яго, што, прытрымлiваючыся прыкладу Кароны, членам якой ён быy, каляндар таксама прымаць павiнен. Князь упiраy на рознiцу веры i свае вольныя правы, але яму было даказана, што каляндар не мае нiчога агульнага з верай, таму што каляндар быy створаны не па волi Хрыста цi яго вучняy, а iдзе ад Юлiя Цэзара, якi не меy нiякага дачынення да хрысцiянства. Усё гэта, аднак, не пераканала князя, якi цвёрда трымаyся сваёй думкi».

Такiм чынам, у Гродне кароль вырашаy шэраг значных пытанняy, а менавiта: вёy перамовы з заyзятымi прадстаyнiкамi Гданьска, наконт партовых, падаткавых збораy, прымаy пасла англiйскай каралевы Лiзаветы I, якая планавала актыyна развiваць эканамiчнае супрацоyнiцтва з дзяржавамi Усходняй Еyропы – Рэччу Паспалiтай i Масковiяй, i прамаваy у Прусii сваё ж новаyвядзенне – Грэгарыянскi каляндар, праyда, без асаблiвага поспеху.

Акрамя таго, далей аyтар пiша аб прускiх шляхцiцах, якiя скардзiлiся на свайго князя i аб лiсце Баторыя, якi нагадаy уладару аб шляхетных вольнасцях, але пры гэтым i запэyнiy князя y яго аyтаномii i паабяцаy падтрымаць у выпадку сепаратызму y ягоным краi. Князь выклiкаy да сябе незадаволеных, але тыя, баючыся арышту, кiнулiся «пераследаваць караля y Кракаве, Вiльнi i Гароднi» закiдваючы яго просьбамi абаранiць iх ад князя.

У красавiку Баторый быy у Вiльнi i даведаyся там пра смерць Івана Грознага.

Выява Стэфана Баторыя y фарным касцёле Гродна.

У маi гэтага года Баторый жыy у Гродне, i тут ён раiyся з лiтоyскiмi вяльможамi наконт новых палiтычных магчымасцяy, якiя, без усялякага сумнення, адкрывала смерць рускага цара.

На пачатку восенi 1584 года, Баторый надоyга акапаyся y Гродне, палюючы y гродзенскiх лясах i разглядаючы палiтычныя справы да самага 1585 года.

Пасля новага года Баторый адправiyся y Варшаву, дзе вырашыy шэраг важных пытанняy, у прыватнасцi: дамогся канфiскацыi маёнткаy свайго супернiка Кшыштафа Збароyскага i адмовiyся ад планаy стварэння пiрацкага флота.

Джон Дi (злева) i Эдвард Кэлi. Калаж аyтара. Арыгiналы y Музеi Ашмолу i Лонданскiм унiверсiтэце.

У 1585 годзе здароyе караля значна пагоршылася. Тады уладар, якi тады кватараваy на польскай тэрыторыi, прыняy пару ангельскiх мiстыкаy, знакамiтых Джона Дi i Эдварда Кэлi. Ангельцы паказвалi Баторыю сеанс з крыштальным шарам, у якi засяроджана yглядваyся Кэлi. Цiкава, што некаторыя словы Кэлi можна трактаваць як указанне на рэальныя акалiчнасцi жыцця манарха, а менавiта, язву на назе, якая шмат гадоy мучыла караля. Цi было гэта чымсцi рэальна мiстычным i навукова невытлумачальным, цi нечым iншым… Хто ведае. Аднак Баторый быy, мабыць, не надта yражаны, i нiякiх асаблiвых ушанаванняy ангельцы не атрымалi, хоць кароль расплацiyся з iмi за сеанс грашыма.

У будучынi чарадзеяy чакала яшчэ шмат чаго цiкавага. Напрыклад, праз пару гадоy пасля сустрэчы з Баторыем, Кэлi раптам адкрыy Дi, што анёлы сказалi яму падзялiцца з таварышам сваёй жонкай, а ён, у сваю чаргу, павiнен зрабiць тое ж самае. Дi не асмелiyся праiгнараваць анёлаy, i абмен адбыyся. Такiм чынам, парачка мiстыкаy з Альбiёна займалася свiнгам задоyга да закладкi першага свiнг-клубу.

Яркiя бiяграфii ангельцаy дапамаглi iм стаць папулярнымi персанажамi заходняй поп-культуры. Розныя згадкi пра гэтых чараyнiкоy прысутнiчаюць у вядомых мастацкiх творах, у тым лiку культавых галiвудскiх фiльмах: «Ведзьма з Блэр» i «Сэрца анёла».

Баторыю, аднак, трэба было займацца палiтыкай, а не толькi прымаць замежных вядзьмакоy. Альбертрандзi так пiша пра гэты перыяд:

«Пасля сейма кароль з'ехаy у Кракаy i там, а таксама y Непаламiцах, ён правёy лета i большую частку восенi. З надыходам зiмы кароль паехаy у Гродна, дзе займаyся yзвядзеннем будынкаy, але насамрэч яго займалi куды больш грандыёзныя задумы».

Па iншых звестках, Баторый быy у Гродне yжо y канцы лiстапада i склiкаy тут раду сенатараy. Абмяркоyвалiся yсё тыя ж маскоyскiя пытаннi. З гэтага моманту Гродна набывае па-сапраyднаму сталiчны статус, бо Баторый перастае бясконца раз'язджаць па розных кутках краiны i пасяляецца y горадзе над Нёманам. Увесь наступны 1586 Баторый праводзiць тут.

Чым жа займаецца манарх у Гароднi? Ёсць легендарныя звесткi аб рамане yладара з нейкай жыхаркай горада цi наваколляy. Нiбыта ад гэтай сувязi нарадзiyся Лжэдзмiтрый I, якi на сваiм самым вядомым партрэце нават падобны да Баторыя.

У лютым 1586 года з Баторыем нiбыта адбываецца непрыемны iнцыдэнт. Перапраyляючыся праз змёрзлае возера y наваколлях Гродна, кароль адчуy, што лёд пад iм трэснуy. Манарх забаранiy наблiжацца да яго i сам акуратна рухаyся па лёдзе, пакуль не дасягнуy бяспечнага месца.