Бабалардын жанырыгы

Эненин ?н? ара? чыкты.

– Мен деген ким?

– Мен Тагай бийдин аялымын.

Жигиттер ушундай ?нд? угуп, бир алаамат болгонун болгоолоп, аялдын атын алып, отту улуу жагып, анын киймин кургата баштады. ?ч жигит ат минип, суу жээктей чапкылап, агып кеткендерди караганы кетишти. Жайылмада к??д?н аты оттоп ж?рг?н экен аны айдап келишти. Издегендер баланы да аялды да табышпады. Эне т?н боюу кирпик каккан жок. Суук тийген шекилд?? эти ысып чыдай албай кыйналып чыкты, ар кандай с?зд? с?йл?п, с?з?нд? бешиктеги баласын чакырып жатты.

Т?йш?кт?? т?н ?т?п, эч нерсе ойдо калбагандай болуп, эрте? менен к?н улуу тоонун башынан шоодурай шоокум салып чыгып, тоону, сууну баарын мээрим чачып жылыта баштады. Эне ооруп жатса да суу кийми менен ылдый басып, баласын издеп ж?рд?. Эненин курган ?м?т? «балам бешиги менен бир жерден чыга калса», дейт. Он чакты жигит ?й?з-б?й?зг? аттарын чапкылап агып кеткендерди шашып-бушуп издеп ж?р?ш?т. К?? суунун эпкини менен жээкке чыгып, чо? таштын т?б?нд? жылуу жерде ?рг?л?п уктап жаткан экен. Бир гана кийми суу болбосо калганынын баары оордунда. Бир жигит аны атка мингизип ?й?н? алып кетти. Алар наристени издеп ж?р?шт?. «Тентек суу муштумдай баланын денесин майдалап салды го каяктан издейбиз»-дешти. Шайдоот жигиттер аттарын чапкылай, ылдый карай шашкан тейден салып-уруп ж?р?п отурушса, суунун ортосунда балжууран, коко тикен, калы? ч?п ?ск?н таштуу жайык аралча жайгашыптыр. Ошол аралда ургаачы к?к жал жолборс сууну жээктеп басып турган экен. Аралда бешик турат анын жанында элечекчен эне отурат. Шайдоот жигиттер салып-уруп ошол аралга карай ашыгышты. Касиетт?? к?к жал суу кечип, тоону этектеп капталдай кетип баратып, анда-мында аралды карап, каардуу ?н салып ырылдап ?н чыгарып коёт. Жигиттер сууну кечип ошол жерге чаап келсе, жасалгалуу бешикте, бала суу болбой мемиреп уктап жаткан экен. Ууруту с?т болуп, эми эле эмчек эмгени билинип турат. Жигиттер бул окуяны к?р?п а?- та? калышты.

Уламаларда Кылжыр атанын колдоочусу касиетт?? к?к жал экен. Аны к?к жал колдоп, ?з?н?, укум-тукумуна к?п ийгиликтерге жетиштирген шекилденет.

***

Бала жыгылып туруп, жерден жети токмок жеп акырындык менен чо?оё баштады. Мойну ийри болгондуктан баланы «Кылжыр» деп чакырып ж?р?шт?. Бермет эне Тагай бийге к?п кайрылган экен «баланын мойну ийри болуп калды аны Самаркандагы мыкты дарыгерге к?рс?т?п, мойнун о?досок болот эле го» – дейт. Тагай бий ага к?нб?й «К?р?с?? балдарымын ичинен ушул э? мыктысы болот. Жаратканым баланын ошондой жаратты ошол бойдон кала берсин» – дептир. Кылжырдан Орозбакты жана Д??л?сбакты т?р?л?т. Биринен Бугу уруусу, экинчисинен Сарбагыш уруусу тараптыр. Санжыра окугандар бул уруулардан к?пт?г?н баатырлар, олуя чечендер, эл бийл??ч?л?р жана башка адамдар чыкканын биз айтпасак да белгил?? эмеспи. Бул ысым унутулбай кала берди. Уламаларда атанын Сарбагыш аты к?п айтылбай Кылжыр болуп кала берген экен.

***

Тагай бийдин ?ч баласы те? турмуштун ысылы- суугуна кабылып чыйрак болуп чо?оюшту. Богорстон жаратылышынан манап сыяктуу таза, сылык, сыпаа эле. Оозунан эч бир жаман с?з чыкчу эмес экен. Аны эч ким ?йр?тп?с? деле жаратылышынан ошондой адам болгон сыяктуу. «Мен алам» деп д?р-д?йн?г? да такыр жутунчу эмес дешет. Койлон к?йр???р??к, башка адамдарга эч бир залалы болгон эмес экен. Ал эми Сарбагыш жаштайынан эле ?к?м, курч, керек болсо каардуу, маанил?? ишти кармабай бат чечип, бирок такыр сара? эмес колу ачык чачылып-т?г?лг?н адам болгон дешет. Ал ?з элин аябай с?й?п, каршы жоосуна айбаттуу сокку урганга даяр турган. Жана баардык жерде тигиге же буга кол ийрисине тартпай чындыкты айтып, туура чечим чыгарганы менен айырмаланганы байкалып турчу. Ал ?н?н катуу чыгарып ?к?м с?йл?г?н адам эле. Кылжырдын с?з?н Богорстон, Койлон а т?г?л Тагай бий да укчу экен. Кылжырдын ?кт?м сапаты калмактарга да а т?г?л Моголдорго да угула баштады.

***

Ошентип жер к?нд?н айланасында айланып, убакыт закымдап ?т? берди. Кылжыр бой тартып чо?оюп, ?йл?н?р кези келди. Бул кезде кыргыздар менен калмактардын ортосу кээде тынч, кээде коогала?дуу учрлар ?к?м с?р?п турду. Калмактар кыргыздарды ?з жеринен с?р?п салып, алардын жерин ээлеп алгысы келет.

Жай айы б?т?п, мезгил к?зг? кадам салып бараткан учуру эле. Г?лд?р небак солуп карайып сабагы эле калган. Бирок шыбак ч?б? к?зг? с?йк?м жытын дале чачып турат. Талаадгы сасык кычы бадалга окшош ч?пт?н майда м?м?с? саадакча келип, анын ??? бозоруп ???н?н тайып, табияттын мыйзамына аргасыз баш ийгендей. Шалбаалардын жана к?лм?л?рд?н жээгинде ?т? кооз жашыл ыйлаак ч?п дале к?ркт?н?п ?с?п анын г?л? кызгылт же кочкул кызыл т?ст? сулуу тартып, караган адамдын к???л?н ?з?н? бурдурат. Асмандагы булуттар катып, жаан эми жаабай калды. Тоо ичи т?шк? ченде ысык болот да, анан кечкисин акырындап барып салкын тартып, т?нк?с?н суук т?ш?п, нымдуу абадан кыроо т?ш?т.

Кылжыр жигиттери менен калмактардын жылкыларын тийип кел??г? камына баштады. Муну Тагай бий билип калып айтты:

– Кылжыр балам калмакка каршы чабуулу?у кой, алар менен ынтымакта турганыбыз эле о? –деп айткан.

– Жок ата бизге тийишпесе дагы алыстагы кыргыздардга к?п асылып турат алардын сесин бир жолу кайтарып коёлу.

– Кой, балам антпесе?, ал майда барат к?р?н?ш алар менен ынтымакта турганыбыз эле о?.

Кылжыр атасынан ыйбаа кылып унчукпады. Ал кечинде он жигит ээрчитип, жээрде кашка ат минип, кайдадыр бир жакка ж?н?п кетти. Т?н. Кылжыр баштаган он жигит калмактардын жылкыларына жакындап келатты. Айлана тынч анда-мында ?н салган т?нк? куштардын ?н? чыгат. Айдарым жел тоодон ылдый согуп адамды ичиркентет.

Кылжыр:

–Акырын карааны?арды к?б?йтп?й бири?ерге-бири?ер жакындап ыктай бастырып, тизгин?ерди тарта ж?рг?л?!

Алар калмактардын жылкыларына жакындады. Жоо тарап шекти билип калган окшойт, ат кошкуруп, кайдадыр бир тараптан жылкы кишенеди. Б?т?н адамдар шек алып калгансыды. Кийинки учурда алар ?т? сак болуп, жылкыны к?пт?п кайтарып калышкан. Он жигит беш-бештен б?л?н?п, жылкыларды б?л? качырып айдап келатышты. Ошол кезде калмактар айгай салып, кыргыздарды кууп калышты. Ортодо салгылашуу ж?р?п, карсылдаган чокморлордун карс-курс деген ?н? угулат. Ошол салгылашуу кармашта Кылжыр эки жигити менен колго т?ш?п, аны орго салып коюшту. Бул абалды билип калмак байы Дорбу айтты:

– Ордо жаткандар ким экен?

– Байым Тагай бийдин баласы эки жигити менен жатат.

Тагай бийдин атын укканда бай сестене т?шт?:

– Кой, Кылжырды бошотконубуз о? кыргыздар менен каршы болгонубуз жакшылыкка алып келбейт. Кыргыздар о?ой эл эмес алар кек куушат.

Жигиттер Кылжырды эки жигити менен ордон чыгарып, аларды кийиндирип, жуундуруп, Дорбу байга ээрчитип келишти.

– Уулум кечирип кой, сен Тагай бийдин уулу Кылжыр экенси?.

Кылжыр к?н??с?н мойнуна алып:

– Ардактуу бай кечирип коюу?уз, к?н??б?зд? мойнубузга алабыз, жылкы уурдайбыз,-деп уят болдук.

Дорбу ыраазы болуп:

– Мейли к?н????рд? мойну?арга алса?ар ал кечиримд?? болот.

Кылжыр эки жигити менен сый к?р?п, ж?р? берди.

Ошондо калмактын к?з? ачыгы Дорбуга айтты:

– Байым бобу жигитте бакыттын жышаанасы т?г?л?п жатат муну ордого алып кетсек эмне болот. Аны колунун жана бетинин бырыштарынан байкоого болот.

– Кой болбойт, бул Тагай бийдин кич?? уулу чо? чыр чыгып кетет. Бий ушул уулун бел таяныч кылып кармап ж?р?т. Биз кыргыздар менен достук абалда турушубуз керек. Керек болсо, алам десе кыздарыбыздан берели.

– Анда кандай кылабыз.

– Бул жигиттен бакыттын жышаанасы т?г?л?п турса, ?з? бийдин баласы болсо, кыздарыбызды берип к?й? бала кылып алышыбыз керек. Биз дагы бул эл менен тынчтыкта жашашыбыз зарыл. Курама темир курч болот дейт, булардан о?ой бала т?р?лб?йт.

Бай калмак хандын э? жакын к?рг?н кишиси эле, анын кызы жок болчу. Акыры бай кыз издеп отуруп, тект?? жерден чыккан Санбирга деген кызды тапты. Кыздын энеси кыргыз ал эми атасы калмак болгон экен. Санжыра уламачылар аны кыргыз тилин суудай билген ал акылдуу бийдин баласын жарашыктуу жар болгон. Тагай бий кудаларын сыйлап, ?з? дагы аларды ыраазы кылып узатты. Эки ортодо достук байланыш далайга чы?алып жакшы уланды.

Кылжыр атанын биринчи аялы эки бала т?р?п, ал эл арасындагы тарган оорудан чарчап калыптыр. Экинчи аялы т?р??рд? Кылжыр ата бир сонун уламалуу т?ш к?р?т. Т?ш?нд? кыраан кара куш салып ж?р?пт?р. Шумкарынын тумшугу, буту кызыл экен. Жарыктык жаныбардын к?з?н?н нур чачырап, адам баласы кыраанды тик багып карай албайт. Ша?шып добуш салса, ?н? бир тоодон экинчи тоого жайма-жай угулуп, ал тоонун маралдары да, бул тоонун маралдары да д?рб?п качат. Канаттуулар тынч албай жан соогалап асманда уйгу-туйгу учуп ж?р?т. Бир эле тоодон эки дарыя башталып агып жатыптыр. Дарыялар тере? жаныбар же адам ?т? алгыс болуп аккан суусунун ?н? алыска-алыска тай чабым жерге угулат. Ошол эки дарыяны ?рд?п, кадырлуу ата куш салып баратат. Бир дарыянын башында он алты айры м?й?зд?? бугу м?й?з?н? алтын бешик илип алып жарыктыктын денесинен алтын нур чачырайт. Бир т?з?? жеринде боз ?й тигилип, анда ак калпак кийген аталар, ак элечек кийген энелер отурат. Бешикке умай эне аппак бала б?л?п жатыптыр. Ал эми экинчи дарыянын башында кыраан к?к жал турат. Анын с?р?н?н адамдар да жандыктар да коркуп турат. Эки дарыянын башында асман тиреген аска зоолор зо?коёт. Ошол жерде булуттар менен те? болуп касиетт?? ата турган экен. Жана Кылжыр ата кубанып ойгонду. Ал «азап тозоктуу к?п эле т?ш к?рд?м эле, бул т?ш?м ал т?шт?рг? такыр окшобой турат. Ушул к?рг?н т?ш?м, жоголуп кетпей менин тагдырыма келеби, же ж?н эле бир келген соороткон элеспи», деп чочулады. Т?ш?м? к?з тийбесин деп эч кимге жада калса койнунда жаткан аялына да айтпады. «Т?ш?м ишке ашса экен» деп Те?ирге жалынып-жалбарып бата тилеп ж?рд?. Ошондон к?п ?тп?й аялы эркек бала т?р?йт анын атын Орозбакты деп коюушту. Андан кийин дагы жылдар ?т?п дагы эркек балалуу болду анын атын элибизге д??л?т, бакыт келсин деп Д??л?сбакты аташты. Бирок к?рг?н т?ш?н атасына айтып бергиси келди. Ал касиетт?? киши эмеспи, башкалар укпаса да ошол жорусун деди. Тагай бий:

– Балам эки дарыя эки бала?, ошол дарыялар сыяктуу сенден тукум тарайт экен. Алардан балким к?п эл тарай турган шекилденет. Бир суунун башында бугу турса ошол бугу ошол элдин колдоочусу окшойт. Экинчи суунун башында к?к жал турса ал ошол элдин коргоочусу шекилденет. Эртеси Тагай ата акбоз бээ чалып батасын берсин деп калы? журтка тамак берди бирок т?ш ж?н?нд? эч кимге айтпады.

Анан дагы бир укмуш окуя болуптур. Жайдын толуп турган чагы. Айланада канат кагып т?рк?н к?п?л?к, калдыркандар учуп турат. Карлыгачтар адамдарга жакын келип кайкып кетет. Коо -коодо жол боюнда сары кызыл г?лд?р ыргалат. Жоогасындар эрке желге боюн керип термелет. Жай айы, айлана айтып б?тк?с чо? керемет. Кылжыр ата мал саак баарыга боорукер жан болчу. Бир койдун буту сынып, ошого шак-шак байлап коюуп, д??д? жатып, т?ш ченде уйкусу канып ойгонду. Боз ?йд?н ары Орозбакты менен Д??л?сбакты к?п?л?к кубалап ойноп ж?р?ш?т. Анын к?з?н? бир укмуш элес к?р?нд?. Арыда он алты айры м?й?зд?? бугу менен к?к жал чуркап келатат. Та? калды. Бугу менен к?к жал кандайча бир ж?р?т. Бир-бирин жеп албайбы. Эк?? чуркап отуруп эки балага келди. Бугу Орозбактыны ээрчисе, к?к жал Д??л?сбактыны ээрчийт. Алар эки баланы ээрчип жанында ж?р?т. «Бул эк??н?н колдоочусу ушулар тура. Балким алардын укум-тукумун ушул ыйык жаныбарлар ар дайыма колдоп ж?р??р»– деген таттуу ойго ч?м?л?п д?? ?ст?нд? жатып дагы уктап алгысы келип, к?з?н жуумп таттуу уйкуга к?ш?лд?.

Д??л?сбакты кийин бой керип чо?ойду. Ал жашынан эле т?пк? аталарын тартып баатыр чалыш болду. Жаратканым ага бойду, темирдей булчу?ду жана жоодон коркпос кайратты берген экен. Анын жоокер бумдары дайыма шай болгон. ?з? дагы элди коргоого журт таламын жактоого даяр бологн Д??л?с баатыр жунгар, ойрот, калмактар менен к?р?шт? колду баштап барып нечендеген эрдиктерди к?рс?тк?н. Бир канча жолу эр сайышка чыгып, калмак баатырларын далай жолу учура сайып, ченемсиз баатырдыкты жасаган.Бабалардын с?рг?н санжыра боюунча Д??л?сбактынын: Токой, Жантай, Элчибек, Манап деген уулдары болгон экен. Ушул т?рт уулу те? арстан менен те? болуп, жоо менен к?р?шт? к?п эрдиктерди к?рс?тк?н. Булардын ичинен айрыкча, Манап бийдин эрдиги укмуштуудай баяндарда айтылат. Ошол кезде калмактар, жунгарлар кыргыз жерин басып алганга далай жолу аракет кылган. Бирок талбас кайраттын, эрдиктин аркасында кыргыздар ?з жерин сактап калышкан. Тарыхчы, санжырачылар Манап бийдин эрдиктерин уламаларда айтып, баяндап, кол ?н?рч?л?р ага к?п жерде ат мингизипэстеликтерди тургузушкан.Айрыкча Манап бийдин уулу Жарба? баатырдын эрдиги ж?н?нд? уламаларда к?п айтылат. Манап бийдин Жарба?, С?т?й деген уулдары болгон экен. Жарба? баатыр Манап бийдин улуу уулу. Манап бийдин аялы Кызбийке баатырды т?р??рд? каза болгон. Ошондо к?з? ачык « Ушул баланы аман алып калгыла, бул силерге чеп болот» деп айткан. Эненин курсагын жарып баланы аман алып калышкан. Балага С?т?ке деген атты коюушат. Бирок эненин курсагын жарып алгандыктан Жарба? болуп аталып калган. Бала жаш чагынан эле эст??, акылдуу, кайраттуу болуп чо?ойгон. Манап бий жунгар калмактарына каршы к?р?шт? атасынын о? канат колун баштап барган. Аябай кыл чайнашкан согуштарда ага калмак баатырларынын эрдиги ага те? келген эмес. Калмактар менен кыргыздар далай жылдар согушуп келген. Калмактар да аябай к?п болгон. Алар Те?ир-Тоону басып алып, кыргыздарды с?р?п чыкканга аракет кылган. Ошондо 1727-жылы жунгар баскынчылары 65-ми? ?т? к?п кол менен согуш ачып, кыргыздар же?илип калган. Бирок кыргыздар ошону менен эле токтоп калбаган кайра-кайра согуш ачып кээде же?илип, кээде же?ип турган. Жунгарлар кыргыздар менен кошо казактарды да с?р?п чыгарган. Кыргыздар калмактардан качып, Фергене, Тажикстанга кеткен.

1747- жылы Акмат бий баштаган кыргыздар Кашкар тараптагы калмактарды талкалаган. 1748-1749-жылдары кыргыздар калмактар менен согушта бир канча жолу же?иштерге жеткен. Калмак кошуунун 1758-59-жылдары Кытайдын кошууну аябай талкалап ошонун натыйжасында баш к?т?р? албай алар азыркы Калмакстанга, Орто Азиянын аймыгына, кыргыз журтунун айрым жерлеринде калып калган.

Дагы айта турган кеп Манап бийдин Жарба?, С?т?й уулдарынан ?ч?ке, Т?лк?, алардан тараган Тынай бий, Маматкул бий, Болот, Эсенгул, Ниязбек, Абайылда, Атаке баатыр, Ормон хан, Жантай хан, Шабдан баатыр ж.б. Т?нд?к Кыргызстанды бийлеп келишкен. К?з? ачык, олуя Калыгул, санжырачы, акын Молдо Кылыч Манап бийдин тукумдары болгон. Баса Т. Усубалиев да ошолордун тукуму эмеспи. Ушинтип алар к?п жылдар боюу биликте келген.Алардын кайсы иши жакшы, кайсы иштери жаман ага тарых жана эл баа берет. Бирок улама санжыра болуп айтыла берет. Аны ?зг?рт??г? болбойт.

Жайлоону таза жел аралай согуп, жел эпкинине назик г?лд?р секин термелген болушат. Асманда ?з?к боз булуттар кайдадыр жакка тыным албай сызышат. Тескей тоо тараптан кыраан бурк?тт?н ?н? чыгып кайра басылды.

МЫРЗАКУЛМЫРЗА

Те?ирдин шыбагасы менен Кылжыр эки балалуу болду. Орозбакты ары токтоо, ары ке? пейил ар бир ишти туура акыйкат жол менен чечкенге аракет кылчу. Ошол кезде калмактар кыргыздардга кысымчылык к?рс?т?п алардын жерин алып, бейкут элди ары бир с?р?п, бери бир с?р?п жок кылып салууга аракет кылды. Береги учурда калмактар кара кытайлардын соккусуна учурап турду. Алардын жери тартыш болуп, кыргыздардын жерине ач к?зд?к менен к?з артканын койбоду.

Орозбакты ?йл?нг?нд?н кийин эркек балалуу болсом дегенде эки к?з? т?рт болуп жайнады. Анткени жоо жакын жерден к?ч к?рс?т?п турганда с?зс?з эл-жерди коргоого жигиттер керек болуп жатпайбы. Жаратканым Орозбактынын ?н?н уктубу эркек балалуу болду. Наристенин ысымын эч нерседен кетилбес, курч болоттой болсун деп «Болот» койду. Бешик баласы беш т?л?йт деген элде с?з бар эмеспи ал чо?оё берди. Ал жаштайынан чеменд?? болуп, ден соолугу жайындай болбой далай кыйынчылыктарды к?рд?. Бирок жаратканым ага тубаса акыл берип койгонбу, с?йл?г?н с?з? иши менен айкалыша, орундуу келип, элдин к???л?н ?з?н? буруп турчу. Ошол ?ч?н негизд?? ишти чечеерде журт башчылары с?зс?з ага кайрылып, аны менен бирге чечишч?. Ал ?т? шапайып арык болгондуктан келиндери аны «Арык аке» деп тергешч?. Ошондон «Болот» аты унутулуп, Арыкмырза аталып калды.

Орозбакты ата:

– Ата?ын к?р? д?йн?к?н балдарым бойлуу баатыр чалыш болгондо эмне, калмактарды ат ?ст?н?н а?тара сайып эрдик к?рс?т?, сес берип турганда болбойт беле,– деп арманданчу. Анын эки аялы бар эле. Бир к?н? т?ш к?р?п, т?ш?н с?й?н? айтты: