Бабалардын жанырыгы

– Жаратканым мага бала берген турат окшойт кыйынчылык учурда эл керегине жараса болду.

Арадан мезгидер сызып ?т?п жатты. Бир к?н? Орозбактынын аялы ооруксунуп ж?рг?н?н к?й??с?н? айтты:

– Жырткыч жаныбардын ж?р?г?н? талгак болуп жатам.

– Ачыгын айтчы эмне жолборспу же аюунукунабы?

– ?з?м да билбейм, мергенчилер к?п эмеспи иши кылып атып келишсин.

– Балким койдун же жылкынын ж?р?г?н? талгак болуп ж?рб?,-деп к?й??с? к?л? айтты.

– Алардын ж?р?г?н к?нд? эле жеп жатам, ошолордон талгагым тараса сенден эмнеге башка ж?р?к таап кел деп айтат элем,– ургаачы аны жактырбай нааразы болуп айтты.

Бул учур жайдын толкуп-ташып турган убагы эле. Кыш боюу к?к зи?гил болуп жаткан к?к муз, ак то?голок кар эрип, суулар к?рг?чт?п ээ-жаа бербей алкына кирип жаткан учуру болчу. ?р??нд? ийин казган жаныбар суурлардун а?куштаган ?н? алыска угулат. Канаттуулардын к?пч?л?г? небак эле торолтуп балапанын учурган. Бир к?н? Орозбакты ата кызыл атын желдире черик уруусунун мергенчиси Тоотайдын ?й?н? келип т?шт?.

– Кагылайын Тоотай мен бир иш менен келдим эле, ошону аткарганга жарап бер.

– Айта бергин ардактуум сенин иши?ди колдон келсе, бат эле б?тк?р?п берем, – мергенчи Орозбактыдан улуу болчу.

– Баягы же?е?дин балакет болуп, талгагы кармап ошого бир жырткыч жаныбардын ж?р?г?н керек болуп жатат ошону батыраак таап берсе?.

– Менин ылдам атчу мылтыгым бар эле кааласа? ошону алып келип берейин.

– Кереги жок андай курал менин ?з?мд? деле бар.

– Мейли? ?з?? бил ырымы ?ч?н т?рт малдан бирден берем. Бул с?д? угуп мергенчи аябай с?й?нд?. «Ырас болду, мал курап алайын» деп, Нарындын бийик тоосунда жырткыч жаныбарларды а?дып ж?рд?. А?чылыкка машыккан Тоотай, калы? токойдун, камыштардын арасынан карышкыр, жолборс а?дып ж?рд?. Бирок какшып калгансып эч нерсе байкалбайт. Жырткычтын изин кууп к?п жерге барды эч бир жерде шек билинбейт. Жаныбарлар жакын жерде к?р?нб?йт.

К?н чак т?ш болчу, мергенчи тамак ичкиси келип, отту алоолонто жагып, атып алган эки кыргоолду куйкалап жеп жатты. Семиз канаттуунун этин аябай тоё жеп, анын артынан булактын муздак суусун ичип, уйкусу келген шекилд?? атын тушап коё берип, бир чай кайнамдай уктап эс алып алды. Эс алып, курсагын дагы тойгузуп, мылтыгын асынып, дагы жырткыч жаныбарды а?дап ж?р?п отурду. Ал тоонун о? капталындагы колотто турган эле. К?т?лб?г?н жерден к?р?лд?г?н ?н чыгып, эки жаныбардын айбаттуу доошу жа?ырды. Бул каман менен аюунун жа?ырыгы болчу. Курган мергендин ?р?й? учуп кетти. «Кокуй мени жырткыч жаныбарлар курчап алганбы». Мерген урчукка чыгып караса, аюу килейген ташты к?т?р?п, ал эми каман катуу чуркап келатыптыр. Эк??н?н ортосу эки аттам калган экен. Аюу килейген таш менен каманды башка уруп калды. Камандын денесине таш тийип те?селет, бирок курч тиштери менен аюуну капталга уруп ?т?п, анын ичегисин эшилте жерге с?йр?лт?п таштады. Камандын башына таш тийип, о?оло албай ылдый барып с?рд?г? кулап, тыбырчалап жатып жан берди. К?з ачып жумган убакта аюу, каман да жок болду. Эк??н?н кармашын к?р?п мергенчи бир сестене т?ш?п, та? калды. Жаныбарларды союп, атына ж?кт?п мергенчи ?й?н? алып келди. Эртеси мерген камандын жана аюунун ж?р?г?н Орозбакты атага алпарып берди. Эне эки ж?р?кт? казанга салып, кайнатып, сорпосун ичип бычак менен кесип, ырахаттана жеп алды. Бирок анын талгагы кичине кангансып барып, кайра к?ч алып туруп алды.

– Дагы эле жырткыч жаныбардын ж?р?г?н жегим келип жатат. Кайдан да болсо таап кел деп ,– эне к?й??с?н? дагы кайрылды.

– Талгагы? тарабай калса, балакет болгон тура, ал эмне деген талгак – деп ата каткырып к?лг?н болду.

– Анда эмне кылайын жолборстун же к?к жалдын ж?р?г?н издеп табайын.

Орозбакты ата с?й?нд?:

– Ата?ын к?р? аялымын талгагы тарабай калган экен ээ кабыландын ж?р?г?н? талгак болсо, те?ирим колдоп, шер бала т?р?йт го- деп ичинен жымы?дай кубанды.

Дагы бир к?н? кызыл атын минип эпе?дете желдирип, Тоотай мергендиине жете келди.

– Айланайын к?зг? атаар Тоотай мергеним аялымын талгагы балакет болуп, дагы тарабай жатат. Эми жолборстун ал болбосо, илбирс же к?к жалдын ж?р?г?н таап бере к?р. Же болбосо, алыска барып арстандын ж?р?г?н таап береси?би,– деп к?л?п калды.

– Жолборстун ж?р?г?н табууга болот. Ал эми арстандын ж?р?г?н кайдан табам,– деп ал дагы каткырды.

Ошентип к?зг? атаар мерген Тоотай жолборстун, же к?к жалдын ж?р?г?н издеп жолго чыккан экен. Ал Нарындын к?п жерин кыдырып, жарытылуу эч нерсе таба албады. Бул кезде кайсы жаныбар кайда ж?рг?н?н жакшы билч?. Тырышып жакшы эле издеди бирок жолу болбоду. Ал акыры Орозбакты атага жолугуп:

– Торпоктой болгон к?к жалды к?рг?н элем ал дагы кексе болуп калган окшойт, такыр дайнын таптырбай койду,– деди капаланып.

Орозбакты ойлонуп турду да бир пастан кийин с?йл?п кирди:

– Сенин калмак тарапта Кара мерген б?л?? бар эмес беле ошого айтып к?рб?йс??б?, канча кылган менен ал кадик адис мерген бир айласын табаар.

Тоотай ойлонуп калды да:

– Баса аны унутуп калган экем ал дагы к?зг? атаар мерген эле, бир болсо ошонун колунан келет.

Ошентип эк?? с?йл?ш?п с?з бекитишип, а?чы к?к чологун камчыланып ?й?н? кетти.

К?н ачык. Жолочу ысыкта к?рк?р?п-шаркырап аккан сууну бойлоп саз менен кетип баратты. К?к чолок атчанды чабалакей айланып учуп турду. Суунун жээгиндеги к?лм?д? жайнаган балыктар с?з?п ж?р?т. Анткени бул жерде балыкка керект?? тамак-аштар к?п окшойт. Тоотай Орозбактыны жакшы к?рч?. Аны калыс элдин таламын коргогон адам деп билч?. Эми анын баласы баатыр чалыш, элди калмактардан, моголдордун чабуулунан коргогон эл багаар уулдар болсо,-экен деп ойлоду. «Кара мерген Доргугакантип жолугам ?й?н? барсамбы, жок болбойт, жараган мылтыгымды жолдон бир?? тартып алышы м?мк?н. Андан к?р? тоодогу а?чылык кылган жеринен табайын. Тоотай мерген Нарындан аркы чек ара б?л?кт? кыдырып келатты. Сактанбаса болбойт бир?? кыргыз, бир?? калмак тааныбай бирин-бири мерт кылып коюушу ыктымал.

***

Калмак кара мерген Доргу ?ч к?нд?н бери тынымсыз а? уулап келатат. Чукулда к?з аяктап, кээ бир жаныбарлар чеенге кирип кетет. Ошол ?ч?н ылдам жетишип, а? терилерин чогултуп алышы керек. Кеч к?зд? баардык жаныбарлардын териси жетилген болот. Аларды сатса абдан баалуу. Ар бир жандыктын кайда т?н??р?н, кантип азыктанаарын беш колундай билет. Бул ч?лк?мд? ал кыдырбаган кокту, ал ж?рб?г?н тоо калдыбы. Жана улуу тоолорду коёндун жатагына чейин билет. Алдында минген кара аты монголдордун тукумунан чыккан жылкы, ал к?л?к эмес тоодо канча к?н жол келсе да такыр чарчабайт. Жаныбар кышында ачка болсо да кара этинен такыр т?шп?йт. Тоотайга ушул эле керек ал жаныбаррды жарышка чаап эмне кылмак эле. Жылкыны э? укмуш кылып ?йр?тт?, кайда барса да, артынан ээрчип ж?р?т, ышкырып койсо бат эле жетип келет. Аны байлап, же аркандап кереги жок. Жардам керек болсо катуу кишенеп кабар берет. Кара мерген пендеде жок к?л?к эле. Керек болсо чуркап барып бат эле кийиктерди кармап алат. Айсыз т?нд? баарын к?рг?н к?з?н?н курчтугун айтпа. Ал эми жапайы жаныбардын сырын ушунчалык билет. Ал беш, он к?н ?й?н? жолобой мергенчилик кылып кете берет. Жаныбарларды атып алып этин даамдуу шиш кебек кылып жейт. А?чы аба ырайынын ?зг?р?ш?н да жакшы баамдайт.. Доргунун атасы калмак энеси кыргыз болгондуктан кыргыз тилин суудай билет. Ал Тоотай менен б?л? болуп, эк?? анда-санда эле жолугушчу. Анын жети атасына чейин мерген болгон.

Тоотай мерген кумайды аралап келатып, кичине сууну кечип ?т?п, тоонун капталына чыгып, эки жакты акмалады. Ошол кезде бат атма мылтыктын ?н? ылдый жактан жа?ырды. Мергендин денесин калтырак аралап, ?т? сак болуш керек болуп калды. Калмактын кара м?рт?з мергендери кыргыздын а?чыларын мерт кылып, ташка корумдай салып, мылтыгын алып кеткен окуялар к?п эле болгон. Ал атын бадалдын т?б? менен жетелеп, эки жакты ?т? этият сак боло карап баратты. Мылтыктын ?н? дагы жа?ырды. ?н тээ береги кичинекей тегерек тунук к?лд?н жанынан чыккандай болду. Ал к?лд? кундуз арбын ошондой эле к?лд? кундуз жеген балык к?п. Бир кезде к?л жээгинен кара мерген Доргу к?р?нд?. Колунда кундуз терилери ж?р?т. Тоотай ойлонду « Кундуз улап ж?рг?н экенси?, бекер ж?рб?йс?? ээ калмак б?л?м». Ал ылдый Доргуга карай баратып, капыстан буту ташка тийип, таш ылдый карай кулап кетти. Доргу ташка жашына калып, этият боло эки жакты карады.

Тоотай ?н?н бийик чыгарып ?н салды:

– Доргу б?л?м бул менмин, кыргыз мергени Тоотаймын,– бийик ?нд?н жа?ырыгы аскаларга тийип андан ары коштоп кетти.

Доргу тиги киши ?з?н?н жээни экенин билип с?й?н?п кетти. Анын жанына келишин к?т?п, эки мерген кучакташып ?б?ш? к?р?шт?.

– Кандай б?л?м калмак кара мергеним.

– Жакшы, жакшы кундуз улап ж?р?м.

– Анын терилерин жыйып жатасы?бы?

– Ооба кытай соодагерлерине сатам.

– Анда жакшы биздин байлар деле сатып алып жатпайбы.

– А? терилерин бир топ жыйып алдым, алар жерде калбайт.

– Тай эжемин ден соолугу кандай?

– Жакшы жа?ы эле ооруп айыкты.

– ?йг? келбей кетти? го.

– Барам азыр кол бошобой жатат. ?з?? эмне жумуш кылып жатасы??

– Мен да а?чылык кылып жатам, Бирок анча жол болбой жатат. Баса бир жумуш менен келдим эле.

– Эмне жумуш.

– Орозбактынын аялы жолборстун ал болбосо, к?к жалдын ж?р?г?н талгак болуп калыптыр ошону издеп ж?р?м.