Бабалардын жанырыгы

– К?п берсе эле таап берем,-деп жылмайды Доргу.

Эк?? к?пк? а?гемелешти анан аягында кара мерген айтты:

– Силер кайсы конуштасы?ар?

– Биз Саяк Айрыктын бери жагындагы Кара Тоонун т?б?нд?г? жалгыз булактын жанында турабыз.

– Билем, билем ушул жерде бир жолборс бар.

– Ошону атып ж?р?г?н алып келсе? сонун болбойт беле.

Орозбактынын байлыгы к?п ал сени ыраазы кылат.

Кара мерген кармап турган ?ч кундуздун терисин Тоотай мергенге сунду:

– Ме бобу ?ч кундуздун терисин тай эжеме ала кет керегине жаратып жака кылып алсын.

– Ой ж?н эле койсо?чу!

– Ж?н эле коймок беле, тай эжем алтын киши ал биздин сыйыбызга татыктуу.

Эк?? кучакташып ажырашты Тоотай мерген атын минип келген жагына кетти.

Кара мерген жээктен, кундуз атып жатты, анда-мында мылтыктын жа?ырган ?н? угулат.

Ошол окуя ошол болду.

Кара мерген а? терилерин ?й?н? жеткирип, эми жолборсту атып алганга ашыкты. Анткени жолборс майлуу эт жеп ж?н? жылтылдап териси да баалуу анын ?ст?н? ж?р?г?н Орозбактыга берип андан каалаганын алган жатпайбы. Эгер жолборс болбосо ал к?к жалды атып аны алпарып бергиси келди. Доргу мерген ар кандай жаныбарлардын ?н?н туураганды э? жакшы билч?. Бул аймакта бир к?к жал бар эле ошону жоготкусу келди. Ал ?тк?н жылы эки канчык карышкыр менен ?йг?ш?п ж?рг?н?н к?рг?н. Канчыктар чо? асканын т?б?нд?г? киши жете алгыс коргулдардын арасына б?лт?р?кт?р?н тууп, чо?ойтоорун да билген. Мерген тез атма мылтыгын белендеп, ай толукшуп чыкканда, же та? эре-шире аткан ?р??-бара?да, же к?н асманды таштап кеткен коюу кара?гыда эч кимге к?р?нб?й коргул таштардын арасына же калы? чердин арасына кирип, колун чоор сыяктуу айкалыштыра коюп карышкыр болуп улуп турду. Анын ?н? кадимки эле карышкырдын ?н?н? окшоочу. Дабышты угуп туш-туштан б?р?л?р келч?. Бул ?н жырткычтарды азгырып туруп алчу. Ургаачыларына караганда эркек б?р?л?рд?н ?н? жоон кайраттуу чыгат. Кара мерген далай жолу б?р?л?рд?н улуган ?н?н уккан жана к?п жолу аны ?з?нд?й кылып туурап машыккан. Кара мерген канчалык улуса да, б?р?л?рд?н кабар болбоду. Бир аз туруп ар жактагы калы? черге кирип ошол жерден улуп к?рд?. Мерген ошол жерде эки к?н т?н?п, та?га жуук ?р?л-б?р?л атып келатканда карышкыр болуп улуп жатты. Кудай жалгап бир аздан кийин ары жактан карышкыр болуп улуган ?нд? укту. Кара мерген жоголгонун тапкансып с?й?н?п кетти.

– Кайраным мен сени издеп ж?рс?м ушул жакта экенси?,– деди.

Та? супа салып жерге анча-мынча жарык т?г?лг?нд? карышкыр болуп улууга ?тт?. Ошол кезде ?ч карышкырдын жарыша улуган ?н? угулду. Эк?? ичке бир??н?н доошу э? эле жоон эле. Жел карышкырлар тараптан болуп турду. Алар адамдын ко?урсук жытын бат эле билип коюуп алдамчы чакырык экенин сезип калышат да келбей коёт. Карышкырлар жытты искеп ?зд?р?н?н туугандарын издеп улуп жатты. Эркек карышкырдын ?н? жоон чыгат. Ашыккан б?р?л?р д?б?тт?н каякта жашынып жатканын билгиси келип, к?к жал эки канчыгын ээрчитип этият келатышты. Бул жер к?к жалдын ээлик кылган аймагы болчу. Жада калса ар бир ч?пк?, ар бир куурайга бутун сыйрайтып заара т?г?п белги салып ж?р?п отурат. Анан бул жерге кайдагы башка жандыктар келет. Эгер келсе ?ч??л?п жара тартып чайнашат. Азыр ошол атаандашынын кардын жарып салыш ?ч?н жинденип келатат. Жанындагы канчыктар к?к жалдын мунусун даана билип турду. Ургаачы б?р?л?р сак аяр эмеспи, алар ?з эрежесин байыртан бери сак кармап келатат. «Бул бизди чакырган жалган добуш болбосун» деп шекшинишет. Бул ?нд?н ургаачы канчыктар жагымсыздыкты сезип турушту. Чыккан ?нд? токтой калып ты?шашат. ?нд?н кээ бир кайрыктары ?зл?р?н?к?н? окшобогондугу сезилип турду. Алар ?нд? токтой калып ты?шашат. Ушул кезде канчык карышкыр «сак бол» деген белгини берип, д?б?т карышкырды ар этип бир тиштеп алды. Д?б?т аны тоготуп да койгон жок. Жанагы улуган дабыш д?б?тт? б?йр?н кызытып чакырып туруп алды. Мен ?ст?мд?к кылган жерде кайдагы жандык ж?р?т, ал каарданып керек болсо аны жара тартып салгысы келет. К?кжал ошол чакырык дабышты таштап кетмек эмес. ?лс? да ошонун кандай чо?дукта, анын атаандашы ким экенин к?рг?с? келет. Керек болсо аны менен эр??лд? кармашып, к?рг?с? келет. Бул ч?лк?мд? андан ашкан батыр жок эмес беле. ?н бирде бийик, бирде жай каалгып чыгат. Ааламда ар кандай ?нд?р к?п, бирок бул ?н ?з?н?н бир туугандарынын ?н? болуп жатпайбы. Тее илгери к?к жалдын башынан мындай бир окуя ?тк?н. Анда ал эки ургаачы канчыгы менен ж?рг?н эле. ?ч?? салып уруп, Зындан кыштоосуна бараткан. Ал тарапта жылкы, же уй жолугуп калышы маалим эле. Суук ызгаар анан кыш болуп жатса, айлана жылуу болмок беле. Алты, жети к?нд?н бери б?р?л?р наар ала элек ачкалыктан кыжынып бири-бирин жеп салуудан да кайра тартышпайт. Ошентип ?ч?? чуркап келатышса, астынан карышкырдын д?б?т?н?н улуган ?н? угулат. Ай толуп турган маал эле. Анын нуру кар ?ст?н? т?г?л?п, айланага керемет к?р?н?ш ?ст?мд?к салып турган болучу. ?ч б?р? ошол дабыш чыккан тарапка салып уруп чуркап баратты. ?н му?дуу жардам сурап жаткандай туюулуп, алар бат эле чо? чычырганактын жанына жете келишти. Чо? д?б?т карышкыр мерген салган капканга т?ш?п калган экен. Ачка экен ?з?н?н жатындаштарын к?р?п му?дуу улуп жиберди. ?ч?? аны жалооруй му?дуу карап турушту. Ошол кезде канчыктар тигил д?б?тк? шыйпа?дай башташты. К?кжал кыскандыбы жини келип, капкандагы д?б?тт? капталдан аткый тиштеп алды эле курч тиштер денеге батып кетти окшойт, д?б?т б?р? даттана улуп жиберди. Тиштеген жерден ж?н чубалып калды. Ургаачылары шердене т?шт?б?, капкандагы карышкырды таламайга салып жиберишти. Д?б?т карышкыр капкандагы жаныбарды капталына тиш салды эле кан диркиреп атып кетти. Байкуш ачка карышкыр кыймылсыз ?ч?й?п отуруп калды. Берки канчыктар туш-туштан жыра тартып апылдатып жеп киришти. Айрылган тери айланага кандын жыты тарап жатты. ?ч?? этке тоюп андан ары жол кетти. К?кжалдын эсине ошол к?р?н?шт?н элеси келди. Балким аларды жылуу, кандуу эт к?т?п тургандыр. ?ч?? добуш чыккан жакка аярлай баратышты. Алар башка д?б?тт? к?рг?с? келет. Алар этият басып айланадагы жытты искеп к?рд?, ?н ?з?л-кесил чыгып, токтоп калат, кайра чыгып, карышкырлардын б?йр?н кызытып жан д?йн?с?н? б?л?к салып, чакырып туруп алды. Б?р?л?р шамал аркылуу жытты искегиси келди эле шамал да жок, жел да жок. Канчыктар ч?пт?н арасынан бир жытты искеди. Ал ко?урсук жыт экен. Адамдыкы ??д?н?т. ?ч?? тык токтоп ?н чыккан тарапты шект?? карады. Алар шамалды к?тт?. Жел б?р?л?р тараптан согуп эч кандай жа?ылыкты алып келбеди. К?з? курч б?р?л?р ?н чыккан тарапты шект?? тиктеди. Эч кандай кыймыл жок. Тээ арыда булак агып, ?з?н?н т?б?л?кт?? ?лб?с ырын кайталап жатат. Жерге жарык акырындап т?г?л? баштады. Мерген баарын салмактап байкап турду. Азыр аткан менен ок жетпейт. Б?р?л?р ?нд? ?з?л-кесил чыгарып жатты. Бир кезде к?к жалдын жону кычышып кетти окшойт, к?к ч?пк? жата калып оонап-оонап жиберди. Канчыктар анын турушун к?т?п жатты. ?ч?? кайра жолун улантышты. Б?р?л?р ?н чыккан жерге кыйла эле жакындап калышты. К?кжал ?з?н?н белгисиз курбусун к?рг?с? келип туруп алды. Ал эч нерседен тайманбай т?з эле бадалды карай басты. ?н кайсы жерден чыгып жатканын алар кылдат байкоого алышты. Калмактын кара мергени к?к жалды кылдат мээлеп ата-бабасынын арбагына жалынып машааны басып калды. Жа?ырык аскадан-асканы аралап узап кетти. Та?кы тынчтык бузулуп, ?н айланага тарады. Эки канчык кулап жыгылган д?б?тт? карап, ылдый карай салып уруп качышты. Д?б?т ок тийген жерин арс ?р?п, бир тиштеп алып, жерге кулап жыгылды. Кара мерген к?к жалды кулата атканына аябай кубанды. Ал далдаа жерде байланып турган атына басып келди да аны чечип бошотуп койду. Ч?п чалсын деди окшойт. Чаначта буулган кымызды чечип кере-кере жутту. Бир жерде отура берип, денеси талыкшып кетиптир. Колу бутун жан-жагына созуп, кыймылдай баштады. Анан жай акырын басып келип, торпоктой болгон к?к жалды шамалдан ыктоо далдаа жерге с?йр?п келип, курч бычагын ташка кайрап курчутуп алып, терини сыйра баштады. Калмактын кара мергени алты к?нд?к меенети кайтып, ашуу жактан ?ч?нч? жолу к?к жалды атты. Эки к?нд?н кийин к?к жалдын терисин жана териге оролгон ж?р?кт? Тоотай мергенге алпарып берип, эмгеги ?ч?н Орозбактыдан толгон мал айдап келди.

Ошол окуя ошол болду.

МЫРЗАКУЛ БААТЫР

Мырзакулдай баатыр бар,

Атпай журтка дакталган.

Ата-баба санжырасында

Аты ?чп?й сакталган

К?нд?р ?т?п, айлар жылып, Орозбакты атанын аялынын т?р?т? жакындап келе берди. Ата с?й?н?п:

– Кудай берет деген ушул, жоо жакадан алып турганда кыргыз журту ?с? берсин. Мындай капсала?да эл б?кс?р?п кетпесин,– деп жакшы санаасын билдирди.

Анан жыйырма к?нд?й ?т?п, эненин толгоосу башталды. Атанын Жылуу- Булак айлында шашылыш жумуштары бар эле. Жоош тору атын минип ошол жакка ж?н?п калды. Ал жерде бир к?нд?й болуп, анан айлына кайта келаткан. Жолдо Айбулактын баласы Шаран жеерде атын минип катуу келатканын к?рд?. «Эмнеге келатат, деги бейкуттук болсо экен,-деп санаага батып ойлонуп келатты. Жакындаганда баланын ???н караса кубанычтын элеси чачырайт. Ата кубанып кетти, «Жакшылыкты кабарлаганы келаткан окшойт».

– Орозбакты ата с?й?нч? тай ?йр?т?, куш салаар эркек балалуу болду?уз.

– Алатуяк айгырдын ?йр?н?н мине турган бир жабага алгын.

Бала к?л?п:

– Ата ал аздык кылат го.

– Анда бир эле кулундуу бээ алчы.

Ата ойлонуп калды: «Айбулакты тартып баласы да купшу?даган шумурай неме болот го» -деди оюунда жылмая.

Ата жол улап келатты. Жолуккандар «Бешик боо?, бек болсун», деп куттуктап жатышты. «Айтканы? келсин» деди ата. Жараткандан бата алып, баланын атын берки балдарына уйкаштырып, Мырзакулмырза деп койду. Бала олбурлуу болуп т?р?л?п, ?н? да жоон болчу. Ата ойлоноор эле « Балам ушундай к?нд? эл коргоор баатыр болсо» деп кыялданчу. Кудай берип ошол кыялы ишке ашчудай болду. «Бешик баласы беш т?л?йт болуп» уландын ден соолугу чы? тарта бат эле чо?оё берди. Анын денеси чымыр, ке? далылуу тартып, ?з? те?д?? балдарды к?р?шк?нд? о?ой эле к?т?р?п чаап же?ип койчу. «Жоо жакадан алып турат» -деп жигиттерди найза сайганды, кылыч чапканды деги койчу ар андай душман менен согушуунун айла-амалдарын ?йр?н?шч?.

Мезгил ?т?п, айлыр жылып Орозбакты ата беш балалуу болду. «Балдарым элге теек болобу»– деп кубанчу. Кубанбаганда эмне кылат. Быякта тоодон ары калмактар, бизден нары ала чапан кийип ?збектер, т?шт?кт? аттын жалы менен ойноп уйгурлар, т?нд?к тарабыбызда кээде тууган, кээде душман болуп, казак эли турат. Ал эми кара кытайлар такыр элдешкис журт. Ушундай ойлорду ойлоп, Орозбакты ата санаага батып: «Элди-жерди коргогон баатыр азаматтар керек болуп жатпайбы» деп, т?б? уюуткулуу байыркыдан бери келаткан кыргыз элин сактагысы келет. «Ушул уюуткулуу эл душманга туруштук бере албай жок болуп кетеби?»

Санжырачылардын айтымы боюнча Орозбакты кыраакы, ата-бабанын баянын т?п-нускасына чейин билген с?зм?р, чечен, ?т? сыпаа адам болуптур. Ал береги Нух пайгамбар, Кам, Яфас, Сам, Искак, Смагул, Муратай ж?н?нд? баяндарды, Монгол заманындагы чабуулдарды, уйгурлардын капшабын, т?ркт?рд?н басып кир??л?р?н, Култегин, Барс бек жана башка баяндарды козгоп, карыялардын ?н?нд?й добушу ко?ур жаралып, с?зд?р? бир-бирине кынапталып, э? эле уккулуктуу болчу. Анын санжыра айтып жаткандагы добушу комуздун ми? кайрыгына окшошуп кетеер эле. Карыялар байыркы бабаларыбыздын санжырасын айтып, кеп с?зд?р?н ачыкка чыгарып, бир кумардан канышчу. Алардын жанында балдары отуруп, ак сакалдардын кеп, с?з?н ты?шап отура беришч?. Абышкалар муну да жактырып, «Жаштарыбыз угуп калсын, алар бизден кийинки муундарга айта барышсын, биздин баяндарыбыз унутулуп калбасын»» деч?. Карыялар д?? ?ст?нд? чогулушуп, узак с?зг? кириши жаштар ?ч?н ?з?нч? бир майрам ша?га айлангангандай окуя болчу.

Бул кезде Орозбакты ата беш балалуу болуп калган. Ал к?л??д?п:

– Балдарыбыздын баарыдыгы мырза болду. Эми ушул ысымды булгабай ж?р?шс? экен. Абышкасынын с?з?н угуп кемпири:

– Ата-бабанын арбагы колдоп, эсен-соо эле болсо болду. Баса кара карга баласын аппагым,– дейт экен. Эне кантип эле ушуларды жаманчылыкка кыйсын. Жада калса, колдун беш бармагы да ар т?рд?? болот экен. Беш баланын кыялын беш башка жаратып койгон тура. Арыкмырза эл башкарып акыйкаттуу адам болуп, анын с?з?н калыстыгын башкалар э? туура жактырышчу. Мырзакулмырза баатыр чалыш ага кудайым ошондой к?ч ыйгарыптыр. Асманмырза менен Карамырза а?чылыкка, Токочмырза жер иштетип, мал бакканга шыктуу эле. Аларды тагдыр ошондой кылып койсо керек. Ошол кезде к?лд?н ары чыгышындагы калмактар жер талашып алар анда-мында майда чапкынды пайда кылып турду. Бирин-экиндеп кыргыздардын жылкысына тийип, малын чаап, ар кандай кабала?дарды алып келет. Текес, Сары Жаз андан аркы чыгыш тарпаптагы калмактар кыргыздарды чаап ат ойнотуп таптырбай кетип жатты. Ошол калмактар Орозбакты атанын малына тийип чаап турду. Баарынан э? тозогу калмактын беш мергени чыкты. Алар к?зг? атаар ?з журтуна аты чыккан мергендерден эле. Тоо кайберендерин кой бирин-экин малды атып, алып кетип турду. Кээ бир кыргыз адамдарына кол салып аларды т?п оорду менен жок кылып жатышты. Тээ т?м?нк? айылдан эки мерген ?тк?н к?зд? жок болду. Алардын шегин ушул калмактын беш мергенинен к?р?п ж?р?шт?. ?тк?н эле жылы Ат- Жайлоого конгон кыргыздардын эки жигити мал-жаны менен жок болду. Алардын жок болгонун ушулардан к?р?п жатышты. Иши кылып алар бир четинен шек билгизбей ушундай азап-тозокторду жаратып жатты. Алар ж?н?нд? мындай ыр бар эле:

Калмактардын беш мерген,

Мылтыгын т?з мээлеген.

Катылгандар такыр о?богон,

Шыпшайдар сындуу сомдогон.

Орозбакты ата ошолорду кандай кылып жоготууну ойлоп жатты. Алардын капшабы жалпы калайыкка тийип жатпайбы.

Мырзакулмырза далай а? терилерин берип отуруп, казак туугандар аркылуу орус к?п?ст?р?н?н бат атма сонун эки мылтык сатып алган. Бир к?н? Мырзакулмырза иниси Карамырзага кайрылды:

– Иним калмактын беш мергенин жок кылалыбы?

– Алар жер сырын билген э? эле кадик мергендер, колубуздан келбейт го, ?з?б?з майып болуп калбайбызбы?

– Келет биз дагы сактанабыз, алар ушул Чо? Ак Кайкыда же Кичи Ак Кайкыда а?чылык кылып ж?р?ш?т.

– Чебердеш керек аларга тийиш?? э? эле опурталдуу.

– Берегилер ?зд?р? тийишип жатат бизде канча адамдар белгисиз жоголду ошолордун баары ушулар колдуу. Ошондуктан балдардын кунун алышыбыз керек.

Ушул с?з ушуну менен аяктады.