Өмір – сынақ

Осылайша мен е? со??ы мемлекеттiк ?ызметiме келген едiм.

М?скеуде о?ып ж?ргенiмде Ресей ?ылым академиясына ?арасты Экономика институтыны? Макроэкономикалы? стратегиялар орталы?ында ж?мыс iстедiм. Орталы? басшысы еркiн ойлауды ?олдап отыратын. Егер жа?а идеясы туа ?алса, ол д?лiзде ?тiп бара жат?ан адамды то?татып алып, кабинетiне кiргiзiп тал?ылайтын. Оны? есiгi ?рдайым ашы? т?ратын. Ол кез келген ?ызы?ты та?ырыпты тал?ылау?а дайын болушы едi. Мен – студент, ол – ?ылым докторы, артынша академик бола т?ра тал?ылау?а, пiкiр алмасу?а да ?арсы емес едi.

Шынымды айтсам, есiгi ашы? т?р?ан Владимир Иванович Маевскийдi? кабинетiне бас с??пай ?тiп кеткенiм, ал оны? «Ресейдi ?алай дамытамыз?» деген классикалы? та?ырыпта?ы жа?а идеясыны? болмай ?ал?ан кезi жо?. Тек 1990-жылдары б?л с?ра?: «Анара, инвестицияны ?айтемiз? Т?сiп барады. Инвестициялы? банктердi дамыту керек», – деген сы?айда болатын. Келесi жолы: «Анара, отын-энергетикалы? стратегияны жасайы?. Газ?а к?шемiз бе? ?лде б?л жай ?ана газды ?зiлiс пе?» – дейтiн. Осылай ?ркез Университет бiтiрiп, сосын аспирантураны т?мамдап, Астана?а кеткенше жал?асты. Ол сапалы, ?рi креативтi ойлай алатын. Бiзге де соны ?йреттi.

М?скеу мемлекеттiк университетiнi? Экономика факультетi – еркiн шы?армашылы? патшалы?ы едi. Екiншi курс студенттерiне Ресейдi дамытуды? стратегиясын жасауды тапсырды – б?л тапсырма тек миды дамытып ?оймай, ол сенi ?мiр бойы еркiн ойлы болу?а бейiмдейдi.

Бiрiншi курста бiз ?лi СССР-да о?ыды?. КПСС тарихын о?ыды?. КПСС ?зiнi? к?шбасшылы? ?алыбынан ажырап, советтiк ??рылым ??лап, артынша к?ллi СССР к?йрегенде мен екiншi курста о?ып жат?анмын.

Экономика факультетiнi? кiтапханасында?ы Пол Самуэльсонны? «Экономикс» кiтабыны? жал?ыз данасына ?зын-сонар кезек болатын. ?ндiрiстi? нары?ты? экономикасын газеттерден о?ыды?. Бiздi? факультетте о?ы?ан, ыдыра?ан республикадан келген жiгiттердi? б?рi дерлiк келешекте ?з елiнi? Президентi болатынды?ына сенiмдi едi. Еркiндiк пен ?мiттi? ту?ан с?тi. ?зiрге олар ?з елiнi? Президентi бол?ан жо?. Бiра?, бiразы компания президентi болыпты.

Мен м?ны сол кезде аны? т?сiнгенмiн: ау?ымды мiндет ?ойып, ?ызметкер мен ш?кiрттерге сенiм арту ?ажет. Сол кезде олар тау ?опарып, м?мкiн еместi м?мкiн етедi.

Д?л осындай принциптермен ж?мысымды ?йлестiретiнмiн. Басшылы??а келгенде де – ау?ымды, тияна?ты мiндеттер ?ойып, м?лтiксiз сенiм бiлдiретiнмiн.

Екi жыл сайын менi жа?а ж?мыс?а ауыстырып отырды. ?ркез бiр саты жо?ары, ?рi не??рлым жауапты ж?мыс?а ауыстыратын. ?ркез жа?а басшылы??а тап болатынмын. Басшыларды? б?рi мен туралы ойларын ж?мысыма ?арап т?йiндейтiн. Стратегиялы? жоспарлау агенттiгi, Экономика мен бюджеттiк жоспарлау министрлiгi, Экономикалы? зерттеулер институты, Президент ?кiмшiлiгi, Статистика агенттiгi. ?р та?айындау – «бару ?ажет» деген с?зден басталатын. Модернизация жасау ?ажет, реформа жасау ?ажет, жа?арту ?ажет…

Он жылым мемлекеттiк ?ызметте ?ттi. Ма?ан б?рi сенiм артатын. Ел басшылары б?рiн д?рыс iстейтiнiме сенетiн. ?иынды?ты? б?рiн е?серетiнiме сенiмдi едi. Он жыл iшiнде Президент те, Премьер-министр де бiрде бiр рет ма?ан дауыс к?терiп, жекiген жо?, ескерту де айт?ан емес. Он жылдан кейiн ?аржы полициясы мен ??К артыма т?седi деп кiм ойла?ан? Мен ?ор?ан iздемедiм. Уайымдамадым да. Б?рiн д?рыс iстегенiме сенiмдi едiм. Б?л жай ?ана жоспарлы тексерiс деп ?абылдадым.

??К мен ?аржы полициясы

2009-жылды? с?уiрiнде шекарада то?тат?аннан жарты жыл б?рын бiздi? мекемеге ?аржы полициясы келген. Ма?ан Бюджет департаментiнi? директоры Бин?р кiрiп, ?аржы полициясы агенттiгiнi? ?ызметкерлерi келiп, Халы? сана?ы бойынша ??жаттарды к?рсетудi талап етiп жатыр дедi. Ойымда еште?е жо?, еш к?дiк тумады. «С?ра?анын к?рсет. Б?л ?алыпты жа?дай. ?лкен iс-шара ?ттi. Тексергендерi д?рыс», – дедiм.

Та?ы екi аптадан со? Бин?р кiрiп, ?лтты? ?ауiпсiздiк комитетi ?ызметкерлерi келiп, сол ??жаттарды с?рап жатыр дедi. Ал, ??жаттар жо?. Б?рiн ?аржы полициясы алып кеткен дедi. Б?л жолы да к??iлiме к?дiк ?яламады: «?ал?ан ??жаттарды берi?дер. Іздегендерiн ?аржы полициясынан алсын», – дедiм.

?аржы полициясы агенттiгi елiмiзде 1994-жылдан берi бар. Бiра?, б?л органны? белсендi т?рде ?ызмет етуi 2005-жылдан басталды. Ал, 2009-жылды? к?ктемiнде елде т?рлi де?гейдегi органдар мен компанияларды? басшыларын ?стау беле? алды.

?рине, жем?орлы? д?ниеж?зiнi? ?р т?кпiрiнде т?рлi санатта к?рiнiс бередi. Бiра?, билiк б?та?тары д?рыс б?лiнбесе, шешiм ?абылдау ??рылымы ай?ын болмаса, жем?орлы? ж?йелi проблема?а айналма?. Б?л ?аза?стан Республикасына да ?атысты.

?азiр т?рмысты?, к?сiби, саяси жем?орлы? ж?йесiне б?кiл ел белшесiнен бат?ан. Б?л адамны? нашарлы?ынан емес, ойынны? ережесi сондай бол?анды?тан.

Параны кiм алады? Кiмнi? р??сат беретiн, б?летiн, ???ы? ?ор?айтын, жазалайтын ?ызметi бар болса, б?ларды? б?рi пара алу?а бейiмделедi. ?аза?станны? ?р отбасында т?рлi саланы? адамдары то?ысады: мемлекеттiк ?ызметкер, полицей, д?рiгер, м??алiм ж?не т.б. лар.

Б?рi ай?ын, таза ж?ретiн елдерде т?р?ындар ?з ?мiрiне, ?кiметiне риза. Оларда пара да, жем?орлы? та жо?. ?аза?станда табыс бiркелкi б?лiнбеген, сапалы, ?рi ?олжетiмдi бiлiм ж?не денсаулы? ?р адам?а б?йырма?ан. Да??ой байлы? пен сi?iрi шы??ан кедейлiк ?р жерден менм?ндалайды. Тiптi мектептегi м??алiмнi? ?ызметiн сауда?а сап жiберген.

???ы? ?ор?ау органдары мен сотты? да жа?дайы м?з емес, ?здерi тексерiп, ?удалайтын ??рылымдарда?ыдай оларда да жем?орлы? беле? ал?ан.

Жем?орлы??а белшесiнен бат?ан мемлекетте жем?орлы?пен к?ресу м?мкiн емес. ?сiресе, жем?орлы?пен к?ресетiн мемлекеттiк органдар ?о?ам мен парламентке емес, шенеунiктерге т?уелдi болса. Парламент саяси б?секелесi жо? жа?дайда сайланса. Ал, т?уелсiз БА? еш?андай р?л ойнамаса. Е? бастысы т?уелсiз сот болмаса, онда м?лде сот жо? деген с?з.

М?ны? барлы?ы а?ырында кiн?сiз адамдарды жаппай репрессия?а ?шырату?а ?ласады – есеп беру ?шiн, кiн?нi «??рбанды??а» iле салады. Соны? ар?асында шын ?ылмыскердi жауапкершiлiктен ??т?арады. Сол с?тте мемлекеттiк машина ?ылмыс жасама?ан кiн?сiз азаматтарды т?т?ындап, еркi мен м?лкiнен айырады. Кейде отбасынан айырады, тiптi ?мiрiн де ?иып жiбередi.

ТМД аума?ында т?уелсiз сот ешбiр жерде жо?. Тек Балты? елдерiнде бар. Салыстырмалы т?рде Грузия, Молдова, Украинада т?уелсiз соттар ашылып жатыр. Бас?а ТМД елдерiнде ???ы? ?ор?ау органдары СССР кезiндегi ГУЛАГ-тан к?п ?згере ?ойма?ан. М?ндай ж?йеде сот тек тергеу мен прокуратура дайында?ан ??жаттар?а ?кiм жазып бередi.

Б?л к?пшiлiкке таныс советтiк ж?йе. Ол туралы о?улы?тарда жазылмайды. Дауыстап айту?а тыйым салын?ан. Ересектер ?шiн б?л айтпаса да т?сiнiктi шынды?. Ал, балаларды д?ст?рлi т?рде арты? жаманаттан ?ндемей са?тау?а тырыс?ан. Айтпаса да т?сiнiктi шынды?ты бiлмей ?скендерге оны т?сiну ?ымбат?а т?седi. Сол ?арапайым а?и?атты т?сiну ?шiн мен ?те ?ымбат а?ы т?ледiм.

М?ндай ж?йеде ?мiр с?рiп, бiра? жем?орлы?пен айналыспау м?мкiн емес, о?ан талай мысал келтiруге болады. Барлы? жа?дайда басшыны? жеке позициясы р?л ойнайды. Бiздi? Агенттiктi мен бас?ар?анда жем?орлы? м?лде болмады, ешбiр ?ызметкер м?ндай схемалар?а араласпады. Жем?орлы?пен к?рестi тек ?уана ??птар едiм.

Мен сол кездерi, 2009-жылы шенеунiк бола т?ра, к?сiби маман бола т?ра, адамдарды тиiмдi ж?мыс iстеуге ба?ыттай отырып, тергеу органдары да, сот та мемлекет м?ддесiн ?ор?ап, к?сiби т?р?ыда м?лтiксiз ж?мыс iстейдi деп сенiп едiм. Сонды?тан, ?зiм жа?ын танитын адамдарды т?т?ындап жат?анда, оларды? кiн?сiздiгiне сенiп, ?р iсте ?ателiк боп т?рады деп ойла?анмын. Жауапты органдар аражiгiн айырып, оларды босатады деп сенгенмiн. Бiра?, уа?ыт ?тiп жатты. Т?т?ындал?андарды? б?рi де сотталып кетiп жатты.

Статистика агенттiгi

Сол кездерi жасым – 38-де едi. Статистика агенттiгiн бас?ар?аныма – 2,5 жыл бол?ан-ды. Екi жарым жылда агенттiктi Алматыдан Астана?а (ел астанасы ауыс?ан со? тек екi мемлекеттiк орган Алматыда ?ап кеткен – Статистика агенттiгi мен ?лтты? банк) к?шiрдiм. Агенттiкте модернизация жасадым. Барлы? ?ызметкердi ?айта о?ытып шы?ты?. Сол кездегi командамызбен бiр ту?андай боп кеткен агенттiгiмiзбен к?п н?рсеге ?ол жеткiзген едiк.

Б?рiн о?тайландыру – менi? мiнезiмнi? бiр парасы. Б?л ж?мыс?а да ?атысты. Агенттiкте е? алдымен статистикалы? есептердi? формасын ?арап шы?ты?. Есеп беру формаларын ?ыс?артты?. ?ал?ан формаларда пункттер санын минимизация жасады?, на?тыландырды?. Параллельдi т?р?ыда формаларды электронды формат?а к?шiрдiк. Бiздi? агенттiкте о?тайландыру?а м?мкiн н?рсенi? б?рi о?тайландырылды. Менен бастап.

Менде к?мекшi бол?ан жо?. Ма?ан к?мекшi ?ажет емес деп шештiм. ?кiметтi? жиналысына папкамды ?зiм к?терiп апаратынмын. ?абылдау б?лмесiндегi хатшы канцеляриядан ??жаттар ?абылдайтын. ?ажет адам?а ?о?ырау шалатын. Хабарлас?андар?а жауап беретiн. Келген адамдарды департаменттерге ба?ыттайтын.

Уа?ытты ?немдеу ?шiн ?абылдау б?лмесi мен кабинетiмнi? арасына с?ре ?а?тырды?. Хатшы сол с?реге к?нiне екi рет ??жаттар ?алдыратын. Мен ??жаттарды сол жерден алып кететiнмiн. ?олымды ?ойып, тапсырмаларды тияна?тап, б?рiн с?реге ?айтаратынмын. Хатшы ары ?арай тапсырмаларды орындаушылар?а тарататын.

?р министр кабинетiнi? т?кпiрiнде демалыс б?лмесi болады. Ол б?лмеде диван, ?стел, теледидар (ма?ызды делiнген мемлекеттiк не ?лемдiк жа?алы?тарды к?ру ?шiн) т?рады. Мен ж?мыс iстеген кезiмде теледидарды бiрде бiр рет ?оспадым. Себебi, ?кiмет жиындарына ?зiм баратынмын. ?лемдiк жа?алы?тарды кешке таман ?йде к?ретiнмiн. ?детте хатшыны? мiндетiне министрге шай ?ойып беру кiредi. Уа?ытты о?тайландыру ?шiн осы б?лмеге бiр ш?угiм ?ойды?. Шайымды ?зiм ?ойып iшетiнмiн. Хатшы ?ыз б?л мiндетiнен босатылды.

Ж?ргiзушiден де бас тартып, к?лiктi ?зiм айдасам ба деген ойым болды. Бiра?, к?лiк айдап ?йренiп ?лгермедiм. Ж?ргiзушi бол?аныны? ?лкен пайдасы бар – жол-ж?некей к?птеген ??жатты о?ып тастайсы?.

Мен бас?ар?ан бiрiншi жылы к?птеген жа?алы? енгiздiк. Приоритетте – статистикалы? формаларды ?айта ?арап шы?у, соларды электронды формат?а к?шiру, статистиканы жасаушылар мен ?олданушыларды о?ыту, департамент директорларын жиi ша?ырып, осы та?ырыптарды тал?ылайтынбыз. Ж?мысты ?алай iстеу ?ажетiн б?рi т?сiнген со? тапсырма беру ?шiн оны электронды желiге жазатынмын немесе департамент директорлары ж?не м?селеге ?атысты ?ызметкерлердi ша?ыратынмын. ?ызметкерлер кабинетiме кiргенде отырмайтын – мен дереу не iстеу ?ажетiн т?сiндiрем, с?ра?тары?ыз болса с?ра?ыздар деймiн, сосын олар ж?мыстарына ?айтып оралатын.

Уа?ыт зымырап жат?андай едi. Модернизация к?шiне енген кез. Халы? сана?ын ??деп бiтiрсек, мемлекеттiк ?ызметтен кете берсем болады деп ойлап едiм. Мен ?ркез басшыларымнан мемлекеттiк ?ызметтен кетудi ?тiнетiнмiн, олар ма?ан: «Мынаны реформалап тастайы?, сосын кете берсе? болады. Сосын, мiне, мынаны реформалайы?, сосын болады», – деушi едi. Солай он жыл ?ттi.

Агенттiкте бiр жыл iстеген со? ма?ан ?кiметтен бiр адам келдi. ?з м?селесiн айта отырып, с?з арасында: «Сiздi Парламентке депутат болып ауысайын деп жатыр дейдi ?ой», – дегендi ?ыстыра кеттi.

Мен та? ?алдым.

– ?айда? Жо?, мен еш?айда ауыспаймын. Парламентке м?лде бармаймын. М?ндай жа?алы?ты кiмнен естiдi?iз?

– Ел айтып ж?р…

Я?ни, бiр жыл ?ткен со? бiреу менен ??тыл?ысы келген. Статистикалы? есептi? б?рiн электронды формат?а к?шiру, ведомстволы? статистиканы бiрiктiру, салы? есебiн ?оса есептеу реформалары бiреуге жа?па?ан.

?азiр ?ой, 2009-жылды? наурызы, Агенттiк он жылда бiр ?тетiн ?лкен iс-шараны – Халы? сана?ы мен т?р?ын ?й ?орын есептеудi – 27-а?пан мен 6-наурыз аралы?ында ?ткiзiп жат?анына м?ре-с?ре едi. ??iрлерде сана? бланктерiн заманауи сканерлермен ??деу бастал?ан. Д?л сол бланктер – жетi т?стi, ?демi, ?алы? ?а?аз?а, ?ш тiлде – ?аза?, орыс, а?ылшын тiлдерiнде басыл?ан, реттiк н?мiрi мен ?ор?алатын штрих коды бар бланктер Агенттiктi? т?тас басшыларыны? т?рмеге т?суiне себепшi болады деп кiм ойла?ан?

Халы? сана?ы

Адамдар д?ниеге келедi, о?иды, ж?мыс iстейдi, отбасын ??рады, т?ратын жерiн ?згертедi. Баспананы жалдайды, сатып алады. Зейнетке шы?ады, белгiлi бiр жаста ?айтыс болады. ?р елдi? статистикалы? ?ызметтерi осындай ж?не бас?а да к?рсеткiштердi ?леуметтiк-экономикалы? даму ?шiн есептеп отырады.

Миграция – экономикалы? ж?не м?жб?рлi – д?л к?шi-?он кезiнде есептелмеуi м?мкiн, бiлiм мен ?леуметтiк жа?дайды? да ?згеруi ?алыпты.

Б?? ?р он жыл сайын халы? сана?ы мен т?р?ын?й ?орын есептеу бойынша жа?а раунд бастайды. Кейбiр дамы?ан елдер сана? к?рсеткiштерiн электронды есептеуге к?шкен. Б?л м?лiметтер ай сайын т?рлi тiркеу орындарынан енгiзiлiп отырады. Сонды?тан Дания, Финляндия, Австрия ж?не бас?а да бiр?атар елдерде халы? сана?ы деген ??ым атымен жо?. Дегенмен бас?а елдерде сана? ж?ргiзушiлер ?р ?йге бас с??ып, ?рбiр т?р?ын мен ?она?ты? сана? ??жаттарын толтырып шы?ады.

Б?? Статистикалы? комитетi халы? сана?ы бойынша ?дiстеменi жасап, соны барлы? елге ?сынады. ?р ел ?зiнi? сауалдарын аны?тап, сана? бланктерiн даярлайды. М?лiметтердi жинау бойынша ?йымдастыру мен а?параттандыру ж?мысын ж?ргiзедi. Сосын оларды ??деп, Б?? мен бас?а да ?олданушылар?а ?орытынды цифрларды ?сынады.

?детте сана??а дайынды? екi жыл б?рын басталады. О?ан арнайы институттар ?атысады. Бiздi? жа?дайда Статистика агенттiгiнi? Алматыдан Астана?а к?шуiне байланысты сана?ты жарым-жартылай жаса?тал?ан Халы? сана?ы департаментi ?зiрледi. 2008-жылы о?т?стiктегi бiр ?алада пилотты? сана? ж?ргiзiп к?рдiк. Мен ол кезде Агенттiктi? модернизациясымен басым ?атып ж?рген. Сонды?тан пилотты? сана? сол ??iрдi? т?жiрибесiне с?йенiп ?ткiзiлдi.

Сана??а бiр жыл ?ал?анда Сана? департаментi директорыны?, Сана? бойынша орынбасарды? да менi? кабинетiме келiстерi жиiледi. Жарнама ?шкезе?дiк болуы тиiс, ол б?рiн ?амтуы керек; сана? бланктерiндегi сауалдар тiзiмi ?ызы?ты, на?ты, жылдам толтыратындай болуы керек; сана? ж?ргiзушiлер мен ?ызметкерлерiн бланктердi ??дейтiн сканермен ж?мыс iстеуге ?йрету керек. «Керек» деген ?за? тiзiм – Сана? департаментiнде онсыз да адам саны аз едi…

А?ырында бланктерге жазылатын с?ра?тар тiзiмiн жасау?а, н?с?аушылар мен сана? ж?ргiзушiлерге арнал?ан н?с?аулы?ты о?тайландыру?а ?зiм атсалыстым. Сана?ты? логотипi, «?ркiм ма?ызды» слоганы та?далып, жарнаманы? барлы? б?лiктерi м??ият ?зiрлендi.

«?ркiм ма?ызды» слоганын мен ойлап таптым. Артынан ?лемдiк сана? ?шiн де д?л осындай слоган та?дал?аны белгiлi болды. Бiра?, а?ылшын тiлiнде. Мен елiм ?шiн мар?айып ?алдым.

Сана? бюджетi 2007-жылы бекiтiлген. Ол кезде Агенттiкке ендi келгем. Статистика ж?ргiзушiлер ж?мысыны? б?ге-шiгесiн ?лi бiлмейтiнмiн. Сонды?тан, бiздi? алдымызда?ы Агенттiк ?ызметкерлерi жаса?ан бюджетпен ж?мыс iстедiк. Бланктер ба?асы – 15 те?ге, б?ны Экономика ж?не бюджеттiк жоспарлау министрлiгi ?сынып, бекiтiп бердi. Егер Экономика ж?не бюджеттiк жоспарлау министрлiгi белгiлi бiр тауар не ?ызметке ба?а ?сынса, мемлекеттiк органдар м?лтiксiз келiсетiн. ?йтпесе, министрлiк бюджетi?iзге ?ол ?оймайды. Сана? сауалдары б?л кезде ?лi жаса?талма?ан едi. Агенттiк мысал болатын бланктi? т?рiн ?сына алмады. Себебi, ?ызметкерлердi? ?зi бланктi ?алай жасауды бiлмедi. Экономика ж?не бюджеттiк жоспарлау министрлiгi мысал ретiнде Орталы? сайлау комиссиясы бланктерiнi? ба?асын алды – а?-?ара т?стi, ж??а ?а?азда, м?тiнi жарты бет – 18 те?ге. Министрлiк бiздi? бюджет ?ызметкерлерiне 15 те?генi? iшiне тасымал ж?не бас?асы кiрмейтiнiн айт?ан. Келесi жылы ?стiне ?осамыз дейдi. Келесi жылы бюджетке сана?ты? жарнамасына деп тек бiр телевизиялы? роликке жететiн сома ?осыл?ан.