Өмір – сынақ

Мысалы, 2001-жылы бiз шаруа бiр ?ап картопты алыста?ы ауылдан ?ала базарына жеткiзе алмайды деп жазды?. Ірi шаруа ?ожалы?тарын ??ру керек дегенбiз. Ауылшаруашылы? ?нiмдерiн са?тау мен ??деу саласын дамыту ?ажеттiлiгiн айтты?. Елдi? жартысынан к?бi ауылда ?мiр с?ретiнiн, олар?а да ж?мыс ?ажет екенiне баса назар аударттым. Елдi? ?згеше эксклюзивтi таза ?нiм ?сынатын ?ау?ары барын да к?рсеттiм: ?азы (жыл?ыны? етiнен жасалатын ?нiм), ?ымыз (бие с?тiнен жасалады), ш?бат (т?йенi? с?тiнен жасалады), ??рт (?аты?тан жасалатын, ?за? са?тау?а лайы?тал?ан ?нiм), жент, ?оспа (консервант ?осылмай, ?за? са?тау?а лайы?тал?ан д?ндi да?ылдардан ?зiрленетiн ?нiмдер). Осыны? б?рiн ?аптап, жарнамалап, шетелге экспорт?а эксклюзив ?нiм етiп шы?арса?, экологиялы? таза ?нiмге ?рдайым сатып алушы табылады дегендi айттым. Егер ?аза?станны? о?т?стiгiне мемлекет ?олдау к?рсетсе, нитратсыз жемiс-жидек пен к?к?нiс ?сiрiп, б?кiл ??iрлердi ?амтамасыз ете алатынын ескерттiм.

2000-жылы ?ыс?амерзiмдi «?аза?стан-2010» стратегиясын жазу тапсырылды. Мен ол кезде салалы? даму б?лiмiнi? басшысы едiм. Департамент директорына ?аламторда?ы а?парат пен статистикалы? цифрлар?а с?йене отырып салалы? даму стратегиясын жазу?а болмайтынын айттым. Одан г?рi ?р саланы? мы?ты мамандарыны? тiзiмiн жасап, ?рбiрiмен жеке с??баттасу ?ажет екенiн тiлге тиек еттiм. Департамент директоры – ?зi к?сiби энергетик едi, ?деттегiдей жылдам жауап бердi: «Б?рiн таста. Т?ра?а?а ?ызметтiк хат жаз», – дедi.

Д?л осындай экономика секторын мы?ты бiлетiн т?жiрибелi мамандар мемлекеттiк саясат?а ?з ?лесiн ?осады. Осындай жандармен ?жымдас болу мемлекеттiк ?ызметте ?алуыма к?п ?сер еттi. ?бден шаршап, к??iлiм ?ал?ан кезде: «На?ыз к?сiби-реформаторлар ?атары к?бейген кезде елдегi жа?дай ?здiгiнен ?згередi», – деген с?здердi естушi ем.

На?ыз к?сiби мамандар былай та?далды. ?з саласын бес сауса?ындай бiлетiн жанашыр мамандарды танысам, солар?а ?зiм хабарласып, с??бат?а ша?ыра бастадым. Немесе сондай маманды бiлетiн адам?а хабарласатынмын. Сосын кездесуге барып, сол саланы? ахуалын, проблемасын, ?алай дамыту?а болатынын с?райтынмын.

Бiрде сондай бiр кездесуге егде кiсi келдi. Б??ан дейiн ол кiсiнi танымайтынмын. Бiрнеше минут с?йлескеннен кейiн ?лкен кiсi бетiме ?арап: «?ызым-ау, са?ан м?ны? б?рi не керек? Сен отбасы?мен айналысса?шы», – дедi. Бiра?, менi? табандылы?ымды к?рiп, ?з саласы туралы ??гiмелеп бердi.

2001-жылы жа?адан та?айындал?ан, ?шiншi СЖА т?ра?асымен электронды ?кiмет моделiн жасады?. Мен сонда да елдi? дамуы ?шiн е? ма?ыздысы – салалар?а керек инвестиция екенiне басымды? бердiм. К?сiби практиктермен жасал?ан сараптамаларды ?айта тап?ызып, ?айта ?арастырды?. Сол сараптамаларды графиктерге айналдырды?. Электронды ?кiметтi? Президентке жасайтын демонстрациясына ?олданды?. Демонстрация кезiнде менi? блогымды к?рсетпей тастады. Бiра?, о?ан бола ала?дамадым. Е? бастысы – ж?зеге асыру деп ойладым.

Алайда ?айтадан реорганизация басталып кеттi.

Экономика ж?не бюджеттiк жоспарлау министрлiгi

Бiздi? елде мемлекеттiк органдарды? реформасы ?здiксiз ж?рiп жатады. Мемлекеттiк органдар жаса?талады, сосын таратыла бастайды. 2001-жылды? к?зiнде кезектi реформа болды. Стратегиялы? жоспарлау агенттiгiн жойды. Ел ?шiн жеткiлiктi стратегия жасалды деп есептесе керек.

Экономикалы? жоспарлау мен бюджеттiк жоспарлауды бiрiктiрдi. Экономика ж?не бюджеттiк жоспарлау министрлiгiн ??рды. Екi министрлiктi? ?ызметiн бiр iзге т?сiру ?шiн бiр жыл уа?ыт кеттi.

Экономикалы? жоспарлау ?ызметi мен мемлекеттiк ?аржыландыру ?ызметтерiн бiрiктiруге тырысты. Бюджеттiк жоспарлауды ?ш жылды? жылжымалы графикке к?шiрдi. Бiр жа?ынан экономикалы? жоспар мен бюджеттi бiр министрлiкте есептеген логикалы? т?р?ыда д?рыс сия?ты. Бiра?, онда салалы? министрлiктердi ?айтпек – ?ндiрiс, Энергетика, Ауылшаруашылы?, Е?бек министрлiктерi не болма??

Мен Министрлiкте ??iрлiк саясат пен бюджетаралы? ?атынастар департаментi директорыны? орынбасары болдым. Сол жылда?ы басты мiндеттi? бiрi – Азия даму банкiмен ?леуметтiк сала?а ?атысты келiсiмге дайынды? жасау едi. Бiздi? департаментте осы келiсiмдi дайындау ж?мысына менiмен бiрге ?те бiлiмдi, елгезек жас ?ыз атсалысты, ол да бая?ы мен секiлдi мемлекеттiк ?ызметтi iшпыстырарлы? ж?мыс деп ойлайтын. Бiр жылдан кейiн ол ?з ж?мысы туралы: «Ж?мыста тек сол бiр Келiсiм ?ана ?ызы?ты бол?ан едi», – дедi.

Экономикалы? зерттеулер институты

Министрлiкте бiр жыл iстедiм. Сосын менi Алматыда?ы Экономикалы? зерттеулер институтына ауыстырды. Ке?ес заманында б?л Мемжоспарлау институты бол?ан. ?аза? КСРО-ны? басты экономикалы? институты едi.

Мен Алматы?а келгенде институт орналас?ан с?р ?имарат жарым-жартылай бос т?рды. Институт Экономика ж?не бюджеттiк жоспарлау министрлiгiнi? сараптамалы? тапсырыстарын орындайтын (бая?ы заманда?ы Мемжоспарлауды? тапсырыстарын ж?зеге асыр?андай).

Жыл ая?талып ?ал?ан. ?ш к?н iшiнде 120 ?ызметкермен с??баттасып ?лгеруiм керек болды. Келесi жыл?ы ж?мыс аясында ?ызметкердi? не бiтiретiнiн, ?андай лауазым?а лайы? екенiн бiлуiм ?ажет едi. Менi? он жыл мемлекеттiк ?ызметтегi е? ауыр ?ш к?нiм болды. ?рбiрiмен жекелей с?йлестiм. Бiрiмен келiсiм шартты созды?. Кейбiрiмен ?оштасты?. Себебi, ол ?ызметкерлердi? институт ж?мысына еш пайдасы болмады. ?ншейiн уа?ыт жо?алту ?шiн келiп-кетiп ж?ргендерден ??тылды?. ?ызметкерлер саны екi есеге азайды.

Жыл со?ына ?арай ?ызметкерлердi? бiр жылды? келiсiм шарты то?тайтын. Ж?мыс ары ?арай ?здiксiз ж?руi ?шiн салалы? орталы?тар бойынша ??рылым жасап, осы орталы?тар?а сол саланы жетiк бiлетiн ?рi мы?ты сарапшы бола алатын адамдарды та?айындама?шы болдым. Б?лiм басшылары (ескi ??рылымда) негiзiнен зейнеттегi кiсiлер екен. Оларды? бiлiмi мен т?жiрибесiн ескере отырып, ?рбiрiне институтта ?з саласы бойынша сарапшы болып ?ала берудi ?сындым. Б?лiм басшылары ?сынысыма т?рлiше жауап ?атты.

Бiр б?лiм басшысы: «Жо?. Ра?мет. Мен кетемiн», – дедi. Екiншiсi – а?жар?ын, а?к??iл адам, ол ж?мыс?а шын к??iлмен берiлген, бiлгенiмен б?лiсiп отыратын, хас майданда ж?рген жастар?а а?ыл айтатын, ?олдау бiлдiретiн, ?зi де экономикалы? сараптаманы? б?ге-шiгесiне дейiн ?аны? адам едi. Сол кiсi: «?рине, мен сарапшы болып ?ала беремiн. Анар Ерт?леу?ызы, сiздi жа?сы к?ремiн, жастарды да жа?сы к?ремiн», – дегенi. Жан?а медет бол?ан с?здер едi.

Та?ы бiр б?лiм басшысы тым к?йгелек екен. Ол орнынан атып т?рып: «Мен ?мiрба?и осында ж?мыс iстедiм…», – деп ?зынсонар ренiшiн айтты. Артынша есiктi тарс жауып шы?ып кеттi. Кабинетiне жеткенше д?лiз бойы менi бо?тап барды. Шаруашылы? басшысы есi шы?ып, жетiп келiп, мына б?лiм басшысынан менi ?ор?ау керек дегендi айтып едi. Мен т?к етпейдi десем де, ол ?ш к?н бойы менi к?лiкке дейiн жеткiзiп салып отырды. Ол жерде ма?ан ?ауiп т?ндi деп ойламаймын. Бiра?, менi шы?арып салуы ?жымны? татулы?ын к?рсеттi деп есептедiм.

Т?рлi мекемеде ж?мыс iстеп к?рдiм, ?ркез к?зiм жеткен бiр шынды? бар: егер бiр командада тiлеулес, ниеттес, жа?дайды сараптай алатын ал?ыр, тап?ыр адамдар ж?дыры?тай ж?мылса, сонда ?ана н?тижеге ?ол жеткiзуге болады.

Институтта?ы ?ол жеткiзген негiзгi жетiстiгiм – ?аза?станны? ??iрлiк даму ба?дарламасы болды. ?ай ??iрде экономиканы? салаларын дамыту ?ажет, т?р?ындарды? ел iшiндегi к?шiн ?алай жоспарлау ?ажет, ?андай экологиялы? ?ауiптi айма?тарда адамдар?а т?ру?а болмайды, соны? б?рiн зерделедiк.

Картада ?ызыл белгiмен белгiленген ??iрлерде адам?а т?ру?а болмайды, себебi, ?мiрi мен денсаулы?ына зияны бар. Б?л картаны бiзге дейiн Экология министрлiгi ??растыр?ан. Бiра?, ешкiм ?олданбапты. Бiз соны кездейсо? тауып алып, ??iрлiк даму ба?дарламасына кiрiктiрдiк. Презентация кезiнде ?ызыл белгi со?ыл?ан жерлерде адам?а т?ру?а болмайды дегендi ?адап айттым.

?кiмет ба?дарламаны ?абылдады. Алайда, толы? орындамады. Сонды?тан, о?ан ж?ктелген мiндет толы? а?талмады. Б?л – жалпы ?кiмет ?абылдап, Парламент ма??лдап, бiра? орта жолда таста?ан к?п ба?дарламаны? бiрi едi.

Бiздi? елде ба?дарламалар тиiмсiз. Бiрiнен кейiн бiрiн ?абылдап жатты. Бюджетсiз немесе жарым-жартылай бюджетi бар, алайда ая?ына дейiн ж?зеге асырылмай, жа?аларын ?абылдап жатады.

Ба?дарлама – аны?, ?рi т?сiнiктi болу керек. ?кiмет сайтында жариялануы тиiс болатын. Ма?саты – мiндетi – iс-шаралары – ?айда ж?не кiм жауапты (тiкелей) – мерзiмi. ?здiксiз есеп беру. Мерзiмi ?згерсе, не бюджет ?згерсе – соны? б?рi сайтта т?сiнiктемесiмен жариялануы тиiс едi. Кейiн соттасып отырмау ?шiн.

Президент ?кiмшiлiгiне ?арасты Ж?йелi зерттеу орталы?ы

2005-жылы менi ?Р Президентi ?кiмшiлiгiне ?арасты Ж?йелi зерттеулер орталы?ыны? ме?герушiсi етiп та?айындады.

2005-жылды? а?паны. Мен Президентпен с??баттасу?а ?шып келдiм. Президент резиденциясы – А?орда ма?ында адамды ?шырып кетердей жел ?йыт?и со?ып т?р. ?ркез ??ска ??сап ?ш?ым келетiн. Бiра?, жел ?шырып кетiп, с??баттан ?ап кеткенiм ж?н болмас едi…

Президентке кiрмес б?рын ?кiмшiлiк басшысыны? орынбасары ?обалжып, арты? н?рсе айтып ?оймас па екен деп ?бiгерленiп т?р?анын ескерттi. «Арты? н?рсе» дегеннi? не екенiн ?зiм онша т?сiне ?оймадым. Президенттi? барлы? с?ра?ына на?ты жауап бердiм.

Кабинетiне кiргенiмде ол кiсi ?стел басында отыр екен. ?атты шарша?ан, ?аба?ы ?атулы. Амандасты да: «Отыр!» – дедi. ?айдан келгенiмдi, ?андай бiлiм ал?анымды с?рады. Сосын елдi? жа?дайын тал?ылауды бастап кеттiк. Ж?йелi зерттеу орталы?ыны? мiндеттерiн ??гiмеледiк. С??батымыз ?ыры? минут?а созылды. Кездесудi? ая?ына таман к??iл к?йi к?терiлiп, ма?ан с?ттiлiк тiледi.

Ж?йелi зерттеу орталы?ында бар бол?аны 10 адам iстейдi. ?рбiрi – ?з саласыны? маманы. Мiндетiмiз – ?зге елдердi? т?жiрибесiн зерттеу, елдегi жа?дайды сараптау, ?сыныстар даярлау.

Сол кездегi ?сынысты? бiрi – т?рмысы нашар ж?не жас отбасылар ?шiн арендалы? баспана салу бол?ан. Арендалы? т?лемi арзан, 10 жылдан кейiн ?р отбасыны? атына аударылатын ж?йе едi. Б?ны б?кiл ??iрлерге енгiзудi ?сынды?. М?ндай ?сыныстарды ел iшiнде ж?зеге асыратын мiндеттi ??рылымдар жеткiлiктi едi. Бiр ?ттеген-айы ?сыныстар?а к?п м?н берiлмейтiн, м?н берiлгендерi толы??анды орындала бермейтiн.

Ел iшiндегi экономикалы? саясатты дамы?ан елдермен салыстырып талдау жасаса, мiндеттi т?рде м?дделер ?а?ты?ысы туындайды. Себебi, салыстырмалы сараптама ?з м?дделерiн а?тамаса, ?кiметтi? те? жартысы оны ауыр ?абылдайды. Сараптама оларды? д?рыс ж?мыс iстемей жат?анын к?рсететiндей ?абылданады. Ертеде жаман хабар ?келетiн жаушыны? басын алатындай, ?кiмет басшысы кiмнi? басын алсам деп iздестiретiн. 2005-жылы ?кiмет басшысы – Ахметов Даниял Кенжетай?лы болды. ?те ?а?ылез, тым ?ктем адам. Сонды?тан, Президентке жазылатын ?рбiр сараптамалы? хатымыздан со? ол министрлерiн жинап алып, д?рсе ?оя берiп, ?ата? жазалайтын.

Бiр к?нi айтарлы?тай о?и?а болды. 2005-жылы барлы? ?лтты? компанияларды – шикiзатты?, коммуникациялы? ж?не жалпы ?аза?станны? экономикасыны? iргетасы саналатын бiрiктiрiлген холдингтер ??рылды. Холдингтер басшысыны? бiрi ?лтты? компанияны бас?арып т?р?ан басшыны? жала?ысы тым ?ома?ты екенiн аны?тайды. Соны Президент ?кiмшiлiгiне хабарлайды. ?кiмшiлiк басшысы Жа?сыбеков ?дiлбек Рыскелдi?лы – ?лтты? компания басшыларыны? жала?ысы ж?нiндегi к?рсеткiштердi с?ратты. Мен ол кезде ?леуметтiк-экономикалы? талдау б?лiмiнi? ме?герушiсi едiм. Бiз барлы? компаниялар?а с?рау салды?. Б?рiн бiр кестеге жина?тады? та, А?орда?а жiбердiк. Бiр аптадан кейiн ?ауiпсiздiк ке?есiнi? жиыны болатыны ескертiлдi. Менi? ?стiмнен ?арайтын басшыларды? барлы?ы сол с?тте орнында болмай шы?ты – ?дейi кетiп ?алды ма, ?лде жа?дай солай болды ма, бiлмеймiн. Олар ?лтты? компания басшыларыны? жала?ысы туралы есеп берулерi керек едi. Бiр к?н б?рын ?ауiпсiздiк ке?есiнi? ?ызметкерi хабарласып, баяндаманы о?итын адам жо?, соны сiз о?исыз деп айтты. Мен ?ызмет лауазымым бойынша ?ауiпсiздiк ке?есiнде баяндама жасау?а тиiстi емес едiм. Бiра?, бас?а амалым болмады. Ерте? ?андай шу боларын ойлап, жала?ы кестесi мен халы?аралы? т?жiрибе бойынша шетелде мемлекеттiк компанияларды? жала?ысы ?алай жаса?талатыны туралы бiр пара?ты ала салдым.

Бiздi? сауал екiншi кезекте т?р?ан. Мен есiктi? сыртында к?тiп т?рдым. Бiр са?аттан кейiн ?ауiпсiздiк ке?есiнi? м?жiлiс залынан Денсаулы? са?тау министрлiгiнi? ?ызметкерлерi шы?ты. О?т?стiк ?аза?стан облысында?ы СПИД-тi? таралуына байланысты министрдi орнынан алды. Сол с?тте жа?асын та?айындады.

Бiздi? сауал менi? баяндама жасауымнан басталды. Мен жалпы ?зынсонар баяндама жасамайтын адам едiм. Ал, б?л сауал баяндамасыз да т?сiнiктi бол?ан. ?лтты? компания басшыларыны? бiр айлы? жала?ысы туралы кестенi о?ып бердiм. Фамилияларын атамадым. Онсыз да ж?йкелерi тозып отыр?ан ?атысушыларды? ?иты?ына тигiм келмедi.

Сараптамада не дедiм? Жала?ы тым жо?ары. ?лтты? компанияларды? жала?ысын реттейтiн нормалар жо?. Дамы?ан елдерде жала?ыны за?мен реттеп, директорлар ке?есi та?айындайды.

М?жiлiс залында ?ыры? адам отыр?ан: ?ауiпсiздiк ке?есiнi? м?шелерi мен ?лтты? компания басшылары. Баяндама со?ында екi бет ?а?азымды бекiткен канцеляриялы? т?йреуiш жерге т?сiп ?ал?анда зал iшi шыбын ызы?ы естiлердей м?лгiген тынышты??а оранды. ?з орныма ?алай жеткенiмдi бiлмеймiн. Мен ж?рiп келе жат?анымды ?рыс-керiс басталып кеткен едi. Президент ?рбiрiн орнынан кезек-кезек т?р?ызды. Кейбiрiн бiрден орнынан алып тастады. М?жiлiс залынан б?рiмiз моншадан шы??андай малмандай су болып шы?ты?. М?жiлiс залынан шы?а салысымен журналистерге арнал?ан брифингке де мен ?атысуым ?ажет екенi айтылды. Журналистер холлда камералары мен микрофондарымен д??гелене т?ра ?апты. Кешке ?йге жеткенiмде м?ндай жиын?а ?атыс?аннан бiр ?ора тасты аударыстыр?ан о?ай ма деп ойладым.

?ауiпсiздiк ке?есiнi? жиыны сия?ты жиналыстар ?те к?п болды. Президент ж?мыс iстеуге, тапсырыл?ан министрлiктi дамыту?а ша?ыратын. Одан кейiн сондай ?рыс?а берiс керiстi Премьер-министрлер жасайтын.

Ендеше не себептi елде тиiмдi мемлекеттiк бас?ару ?алыптаспады? Себебi, б?рi бiр адамны? ыр?ына т?уелдi едi. Тек соны? ы?тиярымен, не соны? сенiмдi адамдарыны? ?олдауымен ресурстар?а ?ол жеткiзуге болатынын ж?ртты? б?рi бiлдi.

Бiрде ?кiмет м?шелерi мен iрi бизнес ?кiлдерiн ?абылдап отыр?ан ?лкен бiр жиында Президенттi?: «?рбiрi?дi т?рмеге отыр?ыза аламын», – деген с?зi бар. Я?ни, мемлекет адамдарды за?ды ?зi б?зу?а итермелейдi, сосын сол адамдарды ?арма??а iлiп ап, ?зiне ?алай ы??айлы болса, солай манипуляция жасайды.

Президент ?кiмшiлiгiндегi ж?мысыма Президент к?мекшiсi – М?сiмов К?рiм К?кiмжан?лы жетекшiлiк ететiн. Ол ма?ан толы?тай сенетiн. О?ан менi? сараптама жасай алуым, м?селе туралы ?ыс?а жазып, на?ты т?сiндiретiнiм ?найтын. Алайда, Президентке арнап жазатын ?ызметтiк, сараптамалы? хаттарымды м??ият о?итын. М?ндай хаттар тапсырыл?ан ж?не ?зiм бiлiп жазыл?ан болып екiге б?лiнетiн. К?рiм К?кiмжан?лы ??жат?а келгенде ?те м??ият едi, с?йлескенде де ыл?и сабырлы, салма?ты ?алпынан айнымайтын.

Еш?ашан оны? ескерту жаса?анын естiмеппiн. Бiр к?нi ?ызыммен саяба?та ?ыдырып ж?рген едiм. ?о?ырау шалды. Дауысы ?аттыра? шы?ты: «Анара, м?ны? не? Не жаз?ансы?? Мынаны алып тастау керек», – дедi. Президентке арнап ?зiмнi? бастамаммен жазыл?ан хат едi. Хатта Президент пен Премьер-министр аппараттарыны? ?ызметi ?айталанатынын жаз?анмын. Барлы? тапсырма ?кiметке Президенттен баратынын, екi аппаратты бiрiктiрiп, Вице-президент лауазымын енгiзудi ?сын?анмын. М?ндай хатты жазу?а болмайтынын д?йсенбi к?нi айтса да болар едi. Жалпы хатты беру-бермеу ?з ?олында?ы шаруа ?ой. Бiра?, хатты? мазм?ны тым ?ауiптi к?рiнген со? ма?ан дереу хабарлас?ан сия?танды.

2006-жылы оны Вице-премьер етiп та?айындады. Кеш??рым ?йге ?айтып бара жат?анмын. Ол ?о?ырау шалып, ?айтып келуiмдi ?тiндi. Мен ?айтып келдiм. Кабинетiне кiрдiм. «Ма?ан ке?есшi болып кел», – дедi ол мен табалдыры?ты аттай сала. Мен келiстiм. Президент ?кiмшiлiгiнде ж?мыс iстей бергiм келмеген едi. Келесi к?нi ж?мыстарымды ?ткiзiп кетуге ?зiрлендiм. Т?стен кейiн ол ?айтадан менi ?зiне ша?ырды. «Президент жиналыс ?ткiздi. Сенi ке?есшi етiп алайын деп с?рап едiм, бiра? ол ?кiмшiлiкте ?аласы? деп т?р», – дедi.

2007-жылы ол Премьер-министр болды. А?панны? со??ы к?ндерi менi ша?ыртып алды да, жартылай салтанатты т?рде: «Сенi Статистика агенттiгiнi? т?райымы етiп та?айындаймын. ?арсы емессi? бе?» – деп дауысы жар?ын шы?ты.

Кабинетiме оралдым. Телефон шырылдады. Президент:

– Анара, Статистика агенттiгiне бар?ы? келе ме?

– Премьер: «Бару керек», – дедi.

– Премьер не дегенiн ?зiм де бiлем. Статистика?а реформа жасау керек. Бiра?, бар?ы? келмесе, ?кiмшiлiкте ?ала бер.

Содан со? тура осы с?ра?ты ?ойып, ?зiне Президент ?кiмшiлiгiнi? басшысы ша?ыртты. О?ан Президент тапсырса керек. Себебi, Президент ?кiмшiлiгiнi? басшысы кеткенiме ?уанбаса, ренжiмейтiнiн ?зiм аны? бiлетiнмiн. Алды??ы Премьер кезiнде ?ызметтiк хаттарымны? кесiрiнен Президент ?кiметтi сiлкiп алатын. Сондай с?ттерде басшылы?: «Кiм кiн?лi?» – деп м?селе к?термейтiн.