ТҰРАН БАҺАДҮРЛЕРІ НЕМЕСЕ ЕР, БИ, НАРДЫҢ ЕРЛІК ЖОРЫҚТАРЫ

– Геродотты? жазуынша, Анарыс бабамыз ?мiрiнi? со??ы кездерiнде жан-жа?ы ну орманды, тау-тасты Гиллея шат?алында т?рыпты ?ой.

– К?не, картаны бершi, – дедi Би Нар?а ?арап.

Нар ?ойын ?алтасынан картаны алып, керектi бетiн ашып, жазып к?рсеттi. Би карта?а ??iлiп ?арады да:

– Днестрдi? са?асы шамамен отызыншы бойлы? пен ?ыры? алтыншы ендiктi? ?иылыс?ан т?сында екен. Ендеше «Ке?iстiк са?аттары?ды» 30-ыншы бойлы? пен 46-ыншы ендiкке туырлай-сы?дар. Ал, уа?ыт к?рсеткiшiн бiздi? д?уiрiмiзге дейiнгi 555 жыл?а белгiле?дер.

– Белгiледiк, – дедi бауырлары бiр шамадан кейiн ?абаттаса.

?шеуi келiсiп ал?андай о? ?олдарын кеуделерiне ?ойып, ?деттегi ?рандарын екпiнмен айтады:

Бiз – Т?ранны? ?лдарымыз,

Ерлiк – басты ?ранымыз!

Жоры??а сай, дайынбыз,

Тектi елдi? ?ыранымыз! —

деп, ?олдарында?ы са?аттарын «сырт» еткiзедi.

***

Бiздi? заманымыз?а дейiнгi 555 жыл. А?айынды ?шеуi аласа б?талар сирек ?скен т?бесi таз биiк жотаны? жонынан шы?а келдi.

– Ой, ?андай тамаша! – дедi Би жан-жа?ына барлай ?арап. – Айнала атырап ала?анда?ыдай к?рiнедi. ??дды жа?а жаралып жат?ан тiршiлiк ендi оянып, ?зi? сол жердi? кiндiгiнде т?р?ан-дайсы?.

– Па, шiркiн! – дедi Нар екi ?олын мы?ынына тiреп, к?кжиекке па?дана ?арап. – Т??iректi? барлы?ы менi? табанымны? астында. Мен соны? ?ожасындаймын.

– ?й, мынау т?мендегi шал?ып жат?ан ?ара те?iз ?ой!

– Ал анау тарам-тарам болып ?ара те?iзге с??ынып жат?ан к?к белдеу Днестр емес пе.

– Айналасыны? б?рi сонау шексiздiкке дейiн созылып жат?ан жынысты орман.

– Ал, ?ожайындар, ендi не iстеймiз? ?айда бет аламыз? – дедi Ер т?менгi баурай?а д?рбiмен к?з салып т?рып.

– К?не, бершi, – дедi Би Ердi? ?олында?ы д?рбiнi алып. – Сонау тау жартастарыны? етегiндегi ашы? ала?ды к?рдi?дер ме? Геродотты? «Ахиллес ат ойнат?ан ала?» дейтiнi сол жер емес пе?

– И?, ар жа?ы Днестр са?асы, жан-жа?ы жынысты орман.

?олында?ы са?ат сия?ты та?ып ал?ан т?сба?дар?а ?арады да:

– Мен сол ба?ытты белгiлеп алдым. Ендеше, бауырлар, тартты? ал?а!

***

Олар адам ая?ы баспа?ан ?алы? шiлiктi то?айды? арасымен ш?п-б?таларды жапыра, тiкен, б?ргендердi ?ткiр пыша?тарымен кескiлеп, ты?нан жол салып келедi. ?редiк-?редiк алдарынан ??р, шiл сия?ты ??старды? «пыр-пыр» етiп ?ша ж?нелгенi, ?оян, ?арса? сынды т?з а?дарыны? ?рке ?аша ж?нелгенi болмаса, ет ?айнатымдай ж?ргенде, тiрi жанды, не болмаса ел-ж?рттан хабар берер жол, с?рлеудi кездестiрмедi.

– Е-е, – дедi Нар ма?дайын жыр?ан бiр тiкендi б?таны ?олымен сындырып жатып. – ?р ша?ырым сайын елдi мекен, жерлерi тарам-тарам жол?а айнал?ан, ну орман, жынысты то?ай, ?алы? шiлiктi ?ыр-белдерден ж?рдай бол?ан б?гiнгi Еуропа жерiнi? кешегi к?нi осындай адам ая?ы баспа?ан жабайы, жапан т?з бол?анына тiптен сенбей келемiн.

– Бiз де солай ойлап келемiз.

– ?лгiнде биiк жотадан бай?а?ан ашы? ала??айымыз ?айда кеткен?

– Жо? ?лде адасты? па?

Би ?олында?ы т?сба?дарына ?арады:

– М?мкiн емес!

?шеуi ?стiп мойнын созып, жан-жа?тарына ?арап ?упiрiмдеп ж?рiп, жынысты б?та арасынан да шы?ты-ау. ?лгiндей елегiзген к??iлмен ашы? дала??айлы алап?а iлiккендерi сол едi, бес-алты ?адам ж?рмей жатып алдарынан, бiр тал ?айы? т?бiнен салт атты жас жеткiншектi к?рдi. Ол б?лар?а ?аратып сада?ын кезенiп т?р екен. Бауырлар ?шеуi де ?олдарын к?тергенiмен, адамзат баласын жолы?тыр?андарына ?уанып, к?лiмсiреп, жайлап жа?ындай бердi:

– Бiзде ?ару-жара? жо?, сiздерге досты? к??iлмен келе жатырмыз, – дедi Ер ?здерiнi? доспейiл екенiн бай?атып.

– ?айда бара жатырсы?дар? – дедi жеткiншек сол с?сты к?йi.

– Бiз Анарыс деген кiсiнi iздеп келемiз.

– Анарыс?!. Ол кiсi менi? ?ожайыным ?ой. Сiздер оны ?айдан бiлесiздер?! – дедi бала даусын ж?мсартып.

– Бiз ол кiсiнi? ?андас бауырлары боламыз.

– Анарыс бабаны? ??лама, данышпанды?ы, ?лемдегi жетi ??ламаны? бiрi бол?анды?ы жайлы сырттай естiп, атына ?аны?ып, ма?тан т?тып ж?рушi едiк. Ендi оны жа?ыннан танып-бiле т?ссек деп, жолы?у?а бара жат?ан бетiмiз едi.

– Ой, ол кiсiнi менен арты? ешкiм бiлмейдi, – дедi жеткiншек сада?ын ?ылшанына[3 - ?ылшан* – ?айы? тозы мен терiден ?аптап жасал?ан о? салатын сауыт, ?орамса?.] салып, атынан т?сiп, ?ау?ала?тап. – ?йт-кенi, мен оны? бала жастан бергi ат?осшысымын. Атым – Ардан. Мiне, сы?ап ал?ан ?оржынымды к?рдi?дер ме, ?ожайыныма бiр апта?а жетерлiк азы?-т?лiк апара жатырмын.

– Бала жастан ат?осшы болса?ыз, ?те жа?сы! – дедi Ер ?уанып.

– Онда сiз Анарыс бабамен Эллада?а бiрге бар?ан боларсыз?

– ?рине! Е – е, онда бiз тура ертегiдей ?ызы?ты д?урен с?рiп едiк ?ой, – дедi тамсанып. – Жолымыз бiр екен, мен сендерге б?л хикаяны басынан-ая?ына дейiн айтып берейiн, жол ?ыс?арсын, – дедi ??лшынып.

– И?, айты?ыз. ??ла?ымыз сiзде, – дедi балалар да к?ктен тiлегенi жерден табыл?анына ?уанып.

– Анарыс хан ием ата-бабасынан ел билеп келе жат?ан т??iр??т т??ымы. Бабасы Сапар?али, атасы Елек, ?кесi ?о?ыр – на?ыз

?зiлмеген тектен тара?ан. Анарыс хан иемнi? ?зi де та??а отыратындай м?мкiндiгi бар едi. Бiра? та?да?ан жолы бас?а болды. Ол ?о?ыр – Д?укет ханны? грек ?йелiнен ту?ан. Сол себептi шешесiнi?, бiрге ерiп келген арнаулы ?ызметшiлердi? т?рбиесiн к?п к?рдi. Жасынан эллин тiлiн де ?йренiп, сауатын ашты. О?у-бiлiмге ?мтылып, на?ашы ж?рты – Эллада елiн к?рiп-бiлуге ынты?ып ?стi. Сонымен бiрге т?ты?, билердi? шешендiк келесiне т?сiп, с?з ?нерiн ме?гердi. ?зi де билiк айтып, шешендiкке ??март?ан. ?скери жоры? ?нерiн де бiр кiсiдей игерiп, талай жоры?тар?а ?атысып, ноян-?олбасшы болды. ?кесiмен бiрге дау-шар, ел iшiлiк жиындарына араласып, билiк мектебiнен де ?ткен едi. Мiне, ендi та??а отырады, ел билейдi деп ж?ргенiмiзде, тосын, к?тпеген мiнез к?рсетiп, ?зге жолды та?дады. Та??а бауыры Сабылды отыр?ызды да, ?зi ?за? жол?а, сапар?а жиналды. ?лкен са? тегеленiне[4 - Тегелен* – ?стiне киiз ?й орнатыл?ан арба.] киiм-кешек, к?рпе-т?сегiн, азы?-т?лiгiн артып, менi ат?осшы етiп алып, т?стiктi н?с?ап, «ал кеттiк» дедi.

Бiз арбамен ?за? ж?рген жо?пыз, бiр портты ?ала?а келгеннен кейiн ?лкен кемеге ауысып мiндiк. ?аншама те?iз-сулардан, та?сы? елдi-мекендерден ?ттiк. А?ырында а?сап бар?ан Элладаны? Афины ?аласына да жеттiк. Осы жол-сапарымызды? ?зi айта берсе?, ?з алдына ?за? жыр-хикая. Мен одан да Афиныда?ы ?ызы?тарды айтайын. Сонымен ?ала?а келсек, халы? ы?ы-жы?ы. Айнала жыпырла?ан ?йлер, ?исы?-?ы?ыр тасты к?шелер. Бiз ат-арбамызды керуен сарай?а ?ойып, жаяу-жалпылап ?ала аралады?. Б?рi бiздi? ?стiмiздегi киiмiмiздi, т?р-сипатымызды о?аш к?рiп, ошарыла ?арайды. Т?ртiп, сипап к?руге тырысады. Оларды? же?iл-желпi, салпылда?ан ке? етек киiмдерi, тас ?йлерi мен базарлары бiзге де та?сы?. Ауасы ысты?, ?апыры? екен, ?стi-басымыз пысынап кеттi. Оны? ?стiне т?йы? к?шелерiне талай тiрелiп, адасып, ?атты абыржыды?.

?йлерi мен адамдары жыпырла?ан ?аласынан к??iлiмiз ?алып, елiмiзге ?айтып кетпекшi бол?анбыз. Осындай жа?даймен салымыз су?а кетiп, ??мырашылар к?шесiмен келе жат?анымызда:

– ?й, бауырлар, сабыр етi?дершi, – деген ?зiмiздi? т?ркiше ысты? с?здi естiп, артымыз?а жалт б?рылды?.

Эллинше киiнген, са?алын ?ырын?ан, белiнде а?ина? семсерi[5 - А?ина? семсер* – са? семсерi.] жо? демесе?, т?р-келбетi са? ж?ртына т?н адам ?уып жеттi. Бiз та? ?алып, а?ырып т?р?анымызда, ол:

– Жа?ылмасам, сен Д?укет ?лы Анарыс боларсы?? – дедi тосыннан.