ТҰРАН БАҺАДҮРЛЕРІ НЕМЕСЕ ЕР, БИ, НАРДЫҢ ЕРЛІК ЖОРЫҚТАРЫ

Т?РАН БА?АД?РЛЕРІ НЕМЕСЕ ЕР, БИ, НАРДЫ? ЕРЛІК ЖОРЫ?ТАРЫ
Ке?ес Оразбек?лы

Ер, Би, Нар – бауырлар, ?азiргi заман балалары. ?ркерлiктер олар?а «Д?уiр са?атын» сыйлайды. Сол «са?атпен» олар Алып Ер То??а, Анахарсис, Томирис, Шыра?, Сыпатай, М?де т??iр??т, Аттила, Тонык?к – К?лтегiн, ?л-Фараби, ?айыр хан (Отырар ?ор?анысы), ?тейбойда? шипагер, Т?уке хан – ?ожаберген батыр замандарына «сапар шегедi». Ата-бабаларымызды? тарихымен, ?ркениетiмен танысып, ма?таныш?а кенеледi. ?здерi де тарихи, ерлiк жоры?тар?а ?атысып, отаншылды?ты? ?лгi-?негесiн к?рсетедi.

Т?РАН БА?АД?РЛЕРІ НЕМЕСЕ ЕР, БИ, НАРДЫ? ЕРЛІК ЖОРЫ?ТАРЫ

Ке?ес Оразбек?лы

Редактор Жа?сылы? Кенжалиев

Иллюстратор ??ралай ?мбетова

Дизайнер обложки Г?лмiнез Д?йсен

© Ке?ес Оразбек?лы, 2020

© ??ралай ?мбетова, иллюстрации, 2020

© Г?лмiнез Д?йсен, дизайн обложки, 2020

ISBN 978-5-0051-0306-2

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

?лы Дала елi тарихи т?л?алары мен о?и?алары

Редакторы: Жа?сылы? Кенжалиев.

Суретшiсi: ??ралай ?мбетова.

Дизайнерi: Г?лмiнез Д?йсен.

«Т?ран ба?ад?рлерi немесе Ер, Би, Нарды? ерлiк жоры?тары» – балалар мен жас жеткiншектерге арнал?ан, елiмiз тарихында?ы сонау ежелгi са?, ??н, т?ркi ж?не ханды? д?уiрлердi к?ктей шолып, сол д?уiрлерде ?мiр с?рген тарихи т?л?аларды? ?мiр-тiршiлiгiн к?ркем тiлмен баяндайды. Сонымен бiрге Ер, Би, Нар атты б?гiнгi заман балаларыны? «д?уiр са?атымен» ке?iстiк ауыстырып, тарихи кезе?-дерге жаса?ан шым-шытыры? о?и?алары, т?ран ба?ад?рлерiн ??т-?ар?ан ерлiк жоры?тары ар?ылы б?гiнгi балаларды? ой-армандарын ж?зеге асыруды к?здейдi. Былайша айт?анда, автор ?азiргi заманны? Ер, Би, Нар атты басты кейiпкерлерiн шет ж?ртты? ?рмекшi адам, Гарри Поттер сия?ты танымал кейiпкерлерi д?режесiне дейiн к?терiп, жас ?рпа??а ?лгi-?неге болар ?аза?ты? т?л ?а?армандарын ?алыптастыруды басты ма?саты еткен. Автор б?л ой-ма?сатын ?андай д?режеде ж?зеге асыр?анын ?здерi?iз таразылай жатарсыз-дар, ??рметтi о?ырман.

Тарихи-танымды? б?л хикаят т?ран ба?ад?рлерi – Алып Ер То??а, Анахарсис, Т?мар ханым, М?де ?а?ан, Аттила, К?лтегiн, То-нык?к, ?л Фараби, ?айырхан, Ж?нiбек хан сынды тарихи т?л?а-ларды? iрi болмыстарын танытып ?ана ?оймай, оларды? ?лемдiк ?ркениетке ?ос?ан ?лестерiн, со?ыс ?нерiндегi тактикалы? ?дiс-амалдарын, а?ыз?а айнал?ан ?мiр-тiршiлiктерiн шынайы т?рде ашып к?рсетуге тырыс?ан.

Шы?арманы? тiлi же?iл, шытырман о?и?алы, о?ырманын ?лкен-кiшi демей бiрден баурап ?кетедi. Балалар мен жас жеткiншектi тарихын с?йiп о?у?а ??лшындырып, оларды? бойына бiлiмдарлы?, ?лтжандылы?, отаншылды?, имандылы? сия?ты биiк рухты ?асиет-тердi дарыту?а ?мтылдыратын ?асиеттерге ие.

Балалар ?дебиетiнi? жо?ын т?гендеген ??нды шы?арма

Ке?еспен ж?не оны? шы?армашылы?ымен б?рыннан таныспын. ?рине, б?рын баспас?з беттерiнде жарияланып ж?рген ??гiмелерiн о?ып ж?рсем, кейiн кiтаптарын о?и бастадым. Жалпы Ке?ес бауырым балалар жазушысы болып ?мiрде бiрден жарал?андай болып к?рiнедi ма?ан. Елудi е?серсе де осы к?нге дейiн оны? жан д?ниесiнен бала мiнез, адами п?ктiк сол саф алтын к?йiнде са?тал?ан. Б?л Ке?ке?нi? сом адами болмысы деп бiлемiн. Балалы? мiнездi? са?талуы бiр жа?ынан ат жалын тартып мiнгеннен берi ол тек балалар баспас?зiнде ?здiксiз iстеп келе жат?анынан да болар деп болжаймын. ?ыс?ашалап айтса?, ол б?кiл ??мырын (?рi болаша?та да солай болар) балалар?а арна?ан ба?ад?р жазушы.

Б?гiн мен шама-шар?ым жеткенше ойымды, пiкiрiмдi бiлдiрейiн деп отыр?ан «Т?ран ба?ад?рлерi немесе Ер, Би, Нарды? ерлiк жоры?тары» атты оны? шы?армасы, атап айт?анда тарихи-танымды?, фантастикалы? хикаяты ?згелерге ??самайтын ерекше д?ние екенiн бiрден баса айт?ым келедi. Осы жерде бiр айтып кететiн жайт, балалар ?дебиетi жазушылары ?атарында Ке?еке? менен б?рын да аты ны? орын ал?ан са?ы жазушы. Неге екенiн бiлмедiм, осы шы?армасы туралы ма?ан пiкiр бiлдiрi?iзшi дегенде мен iштей ?ысылдым. ?рi осындай мы?ты жазушы ма?ан ?ол?а сал?аны менi ?атты ?уантты. Б?л туындыны? ?аза? балалар ?дебиетiнде ерекше ты? шы?арма екенiн та?ы да ?айталап айтамын. Оны балалар ?дебиетiмен танысты?ы бар кез келген адам айтады ?ой деген ойдамын. Алдымен оны? та?ырбыны? ?зi ешкiмге ??самай-тынды?ымен анда?айлап т?р. Бiр ?ара?анда та?ырып тым ш?бала??ы к?рiнедi. Ба?амдап, бажайлап ?арап т?рса?, одан арты? с?здi таба алмайсы?. Б?рi орын-орындарында же?iл айтылады, балалар т?гiлi ересектердi? ?здерiн о?у?а бiрден ??лшындырады.

Балалар ?дебиетiнде жетпейтiн, жазыла бермейтiн, ?лi жазыл-ма?ан та?ырып, ол – тарихи та?ырып. ?ай ел, ?ай ?лт болсын болаша?ы балаларына алдымен тiлiн, содан со? тарихын ?йретуге, оларды? жадына сi?iруге тырысады. Осы екi саланы сi?iрген ?рпа? ая?ын ны? басады, ?лтынан кетпейдi, отаншыл болады. Сонды?тан олар тарихи д?ниелерге зор зейiн ?ояды. Ал бiздi? жазушылар б??ан жолай ?оймайды. Ке?ес бауырым б?л та?ырып?а батыл да, бiлiп бар?ан. Бiлiп бар?ан деуiм осы та?ырып?а бару ?шiн алдымен ?зi? сол тарихты б?ге-ш?гесiне дейiн бiлуi? тиiс. Мiнеки, ?ыс?асын айт?анда ол осы атал?ан шы?армада тарих ?лемiне кейiпкерлерiмен бiрге саяхат жасайды. Тек ?ана саяхат жасамайды, онда?ы о?и?а-лар?а ?шем Ерт?ре, Бит?ре, Нарт?ре ба?ад?рлер ?здерi араласады. ?здерi жаумен шай?асады. М?ндай ?дiс шетел ?дебиеттерiнде бар. Оларды? кейiпкерлерi де ?ткен тарих ?лемiне ?ажайып ?ияли ??былыс ар?ылы шегiнiс жасап, онда?ы кейiпкерлерiмен бiрге ж?редi ж?не о?и?а?а араласады. Кейбiреулер ойла?андай б?л ?рекет ар?ылы тарих?а ?иянат жасалмайды. Б?л ?дебиетте, ?нерде, кинода б?рыннан бар ?дiс. Ке?ес оны ты? жол – ?аза?и жолмен балалар?а т?сiнiктi о?и?алар ар?ылы ?демi ?рiп отыр. Ер, Би, Нарды? ерлiк жолдары ?немi «Ерлiк ала?ынан» басталады.

Бiз Т?ранны? ?лдарымыз,

Ерлiк – басты ?ранымыз.

Ойын да со?ан дайынды?.

Отаншылды? – жыр-?нiмiз! —

деген ?ранмен тарих ?лемiне с??гидi. Б?л бiздi?ше с?ттi ?олданыс. Жа?сы ?ннi? ?айырмасы iспеттес. Шы?арманы о?ып шы??анда та? ?ал?аным, сол о?и?алар ортасына ?зi? де ерiксiз кiрiп кетесi?. Тiлi же?iл. Ойы ыр?а?ты. О?и?алар?а жай кiрмейсi?, ?ш батырмен бiрге ерлiк жоры?тарында ?ран айтып, бiрге шай?асасы?. Бiр о?и?адан со? бiр о?и?а?а араласу?а, тарихи кейiпкерлермен кездесуге асы?асы?. Менi?ше шы?арманы? ??ндылы?ы да осында. Б?л Ке?естi? шы?армашылы?ыны? хас шеберлiгi дер едiм.

?рине, бiздi? балалар ?дебиетi жетiмнi? к?йiн кешiп ж?ргенiн жа?сы бiлемiз. Мемлекетiмiз осы Ке?ес т?рiздi талантты жазу-шылар?а ?ам?орлы? жасамай отыр?аны бiздi ?атты ?ынжылтады. ?йтпесе осы шы?арманы ?демi суреттермен безендiрiп, ?лкен кiтап етiп шы?арса, бiздi? балаларымыз ?алай ?уанар едi, шiркiн! Б?л кiтаптан сериалды кино шы?арса бiз ?алай ?тар едiк. ?рине, мен б?л шы?арма жайлы ?ып-?ыс?а ?ана т?жырымды ойымды бiлдiрдiм. Шы?арманы болаша?та ке?iнен таныстырып, оны? ба?асын беру сыншыларды? еншiсiнде. Мен ?зiрге Ке?ес бауырыма балалар ?лемiн ?зiне баурап алатын, т?уелсiздiгiмiздi? ?ландарын т?рбиелей бiлетiн ?ажайып туынды тудыр?анына ал?ысымды айта отырып, зор шы?армашылы? табыс тiлеймiн.

Ертай АЙ?АЛИ?ЛЫ,

«?аза?стан-Zaman» газетiнi? бас редакторы, ?аза?стан Жазушы-лар ода?ыны? м?шесi.

«?з тарихын бiлген халы? ба?ытты ??мыр кешедi».

М?хаммед пай?амбар (с.?.с.)

«Орысты? ?лы ?алымы Ломоносовты? ?иянат?а

шыдамай, ?ыруар ж?мысын жинап ?ойып, тарих-пен ш??ылдан?аны бар. «Неге б?лай iстедi??» деген

?рiптестерiнi? сауалына: «?лтты? сананы ?алып-тастыруда тарихты? ат?аратын мiндетiн ?зге бiрде-бiр ?ылым ат?ара алмайды» деп жауап ?айыр?ан».

Б. Д. Греков «Ломоносов – историк.

Историк – материалист» кiтабынан.

«Сауатымызды ашса?, оны? ?стiне шет ж?рт-ты? бiрер тiлiн бiлiп, азды-к?птi жазба м?де-ниеттермен танысса? бол?аны, ?ш мы? жылды? тарихы бар хал?ымыздан отыз жаста?ы ?зiмiз бiлгiр болып шы?а келемiз. Халы?та еште?е

жо? ж?не еште?е бiлмейтiн секiлдi».

?зiмхан Тышан?лы, доцент, ?алым,

Шы?жа? халы? баспасыны? а?а редакторы.

?ркерлiктер

Сарыа?аш кентiнi? орталы? к?шесi саяба??а келiп тiреледi. Жазда демалыс кезi бол?анды?тан, балаларды? к?бi осы саяба?та. Майда балалар ойын ала?ында?ы ?р т?рлi ?ткеншек, сыр?ана?тарды ермек етсе, ересектерi к?бiне спорт ала?ы мен ша?ын стадионды айналшы?тайды. Балаларды? та?ы бiр с?йiп ойнайтын жерi – саяба? т?рiндегi «Ерлiк ала?ыны?» ма?ы. Ше?берлене салын?ан ала?ны? бiр б?йiрiнде – ескерткiш-монумент. Онда дала ?а?армандары, Т?ран ерлерi – Алып Ер То??а, Т?мар ханым, Шыра? батыр, М?де ?а?ан, Едiл патша, ?айыр хан, Бейбарыс с?лтанны? ?оладан ??йыл-?ан сом бейнелерi ?а?арлы да с?сты к?рiнедi. Ескерткiш-монумент «Т?ран ?а?армандары» деп атал?анымен, балалар ескерткiш алдын-да?ы ала?ды ?здерiнше «Ерлiк ала?ы» деп атап кеткен. Б?л ала?ды ?сiресе бiр ?йдi? ?шем егiздерi – Ерт?ре, Бит?ре, Нарт?ре с?йiктi орындарына айналдыр?ан. ?йлерi саяба?ты? iргесiнде бол?ан-ды?тан, уа?ыттарыны? к?бiн осы ала?да ?ткiзедi. Семсерлесу, к?рес, тир ату, асы? ойындарын ойнайды немесе ?шеуi ескерткiш алдында?ы орынды??а жай?асып алып, кiтап о?иды. ?ке-шешелерi оларды? ел тарихын с?йiп о?итынын ж?не ерлiк??марлы?тарын ескерiп, к?нi кешегi 13 жас – м?шел тойларында ?шеуiне «Дала ?а?армандары», «?аза? батырлары», «Тарихи т?л?алар» атты к?ркем суреттi ?демi кiтаптар сыйла?ан. Мiне, осы кiтаптар со??ы кездерi оларды? ?олдарынан т?спейдi. ?зынша орынды??а жай?асып алып, бiреуi кiтапты дауыстап о?ыса, ?ал?андары оны ?йып ты?да?анды с?йедi. Тiптi ?йлерiнде де жастанып о?уды ?деттерiне айналдыр?ан.

?шем бол?анды?тан, ?шеуiнi? де т?р-келбеттерi егiз ?озыдай ??сас. Киiп ж?ретiн киiмдерi де бiрдей. Сол себептен былай?ы ж?рт ?шеуiн жиi шатастырады. Ал ата-аналары мен достары оларды тек шаштарына ?арап ?ана айыратын. ?шеуiн т?степ тану ?шiн ?келерi Едiл оларды? шаштарын ?рдайым ?ш т?рлi ал?ызатын. Ерт?ренi? кекiл шаштары тiкiрейiп т?рса, Бит?ренi? т?бесiнде – желкiлдеген айдар, Нарт?реге екi самайынан т?лым ?ой?ыз?ан. Бiрге ойнайтын балалар оларды? аттарыны? «т?релерiн» алып тастап, Ер, Би, Нар деп ?ыс?артып атайтындары былай ?алып, кейде «т?лымды», «кiрпi», «айдарлы» деп те атайтын. Ал ?шеуi о?ан ренжiмейдi, ?айта сол ерекшелiктерiн ма?тан т?татын сия?ты. «Ата-бабамыздан ?ал?ан шаш ?ою ?лгiсi ?ой. Бiз сол ер бабаларымызды? ??рпын ?айта жандандырды?. Ер болса?дар, сендер де с?йтiп шаш ?ойы?дар-шы», – дейдi. Ал ?лгiлер содан кейiн жым бол?аны былай т?рсын, оларды? сол ерекшелiктерiне ауыздарын аша ?арап, iштей ?ызы?ып та ?алады. Бiра? сондай ерлiкке т?уекел ете бермейдi.

Балалар б?гiн де Ер, Би, Нар?а ерiп, «Ерлiк ала?ына» келдi. ?шемдi орталарына алып, ?аз-?атар т?рды да, к?ндегi ?деттерiнше бабалар монументiне та?зым еттi. Артынша б?рi ?олдарын кеуделерiне ?ойып:

Бiз – Т?ранны? ?лдарымыз!

Ерлiк – басты ?ранымыз!

Ойын да со?ан дайынды?,

Отаншылды? – жыр-?нiмiз! —