ТҰРАН БАҺАДҮРЛЕРІ НЕМЕСЕ ЕР, БИ, НАРДЫҢ ЕРЛІК ЖОРЫҚТАРЫ

– Бiзге б?сiреге берген аттары?ыз – А?боз, К?кбоз, То?боз атты мiнiп ?айтса? деп едiк. Со?ан ?алай ?арайсыздар?

– И?, тай-??лын кезiнен мiнiп ?скен ?здерi?нi? т?лпарлары? ?ой. ?здерi де еле?деп, сендердi са?ын?андай елегзiп, к?тiп ж?рген. Атты? жайын бiлетiн жыл?ышы балалар емессi?дер ме, мiнi?дер, р??сат, – дедi аталары мейiрленiп. – Бiзге к?мекшiлiкке ?зге неме-релерiмiз де жетедi.

– Ой, шалым-ау, б?ларды? орны б?лек емес пе? Не деп кет-тi??! – дедi ?желерi жiк-жаппар болып. – ?не бiр жылы б?л айна-лайындар ала жаздай ба?ып ж?рген бiр ?йiр жыл?ы?ды т?з та?ы-ларына бермей, аман алып ?ал?ан жо? па? ?зге немерелерiм б?ларды? орнын баспа? т?гiл, тырна?тарына да татымайды, – деп, ?желерi осыдан екi-?ш жыл б?рын?ы бiр о?и?аны еске т?сiрдi.

– ?рине, ?рине, б?л немерелерiмнi? орны б?лек ?ой. О?ан дау жо?, – деп жатыр аталары да ?ау?ылдап. – Менi? айтпа?ым, «орнын жо?татпайтындар бар, ш?кiр», дегенiм ?ой.

– ?, солай демейсi? бе, – дедi ?желерi де к??iлденiп.

Ал, ?желерi айт?ан ?лгi о?и?а былай бол?ан: Жаз?ы каникулды? жайма шуа? к?ндерiнi? бiрi едi. ?ариялар сол к?нi бiр ж?мыс-тарымен ауыл?а кетiп, жыл?ы басында Ер, Нар, Би ?шеуi ?ал?ан. Олар ?ыр басында ?здерiнше алысып ойнап, ж?лмаласып ж?рген. Бiр кезде сай жа?тан бабымен жайылып ж?рген жыл?ылар ш?р?ырай кiсiнесiп, д?рлiктi де ?алды. К?к ай?ыр да ?рi-берi ой?астай шап?ылап, а?ырып-кiсiнеп, мазасы кеттi. Балалар еле? етiп, «не болды екен» деп аны?тап ?арап едi, ?ой тастарды? арасынан ?ара? еткен бiр ?ас?ырды бай?ап ?алды.

– ?ас?ыр! – деп ?шеуi дереу т??iректерiнде оттап ж?рген ат-тарына ?онып, «ит-??с келiп ?алса» деп аталары са?ты?пен ?алдырып кеткен б?заутiс ?амшыларын к?кке ?йiрiп, «?и?улап», сай?а ?арай ж??кiле шапты. Жа?ында?анда бай?аса, ?ас?ыр бiреу емес, бес-алтау екен. Балалар сол екпiндеген к?йi ?ас?ырларды? алдынан кесiп ?тiп, т?белерiнен ?амшы ?йiрдi. Айналып келiп, ?стi-?стiне со??ылап, жас?ап, со?дарынан т?ре ?уып, екi б?лтiрiгiн со?ып ал?ан.

Ауылдан т?с ауа ?айтып келген атасы мен ?жесi немерелерiнi? б?л ерлiгiне риза бол?аны сондай, ?шеуiне ?ш ??лынды б?сiреге байлап берген. Со?ып ал?ан ?ас?ырларыны? терiлерiн де «ауыл?а апарып к?рсетi?дер, ?здерi? т?сiрген олжалары? ?ой!» деп берiп жiберген. Сол еншiлеген б?сiрелерi биыл д?нен болып, ?шеуiн А?боз, К?кбоз, То?боз деп атап, ?р келген сайын жандарына серiк етiп, шап?ылап мiнiп ж?рген. Б?гiнгi келiстерiнi? ж?нi мынау.

Олар жол?а жиналарда аталарынан бата с?рады.

Аталары:

– Ал, балаларым, ?олдары?ды жайы?дар, – дедi де:

Бiр Т??iрiм жарыл?асын,

Кiмдi жарыл?аса, соны? жа?ында ?ылсын.

Жорт?анда жолы? болсын,

Жолдасы? ?ыдыр болсын!

Адасса?, жол?а салып ж?рсiн,

С?рiнсе?, ??латпай алып ж?рсiн.

Мы? б?ле, ж?з ?атерден,

Аман-сау ?а?ып ж?рсiн!

А? батам ?абыл болсын,

?абылдаушы ?адiр ?ылсын!

?умин! —

деп, немерелерiн бiр-екi бел асырып шы?арып салды.

Олар жолда келе жат?анда, Би кенеттен мынадай сауал ?ойды:

– Бiз «Ке?iстiк са?аты» ар?ылы батыр бабаларымыз: Алып Ер То??а, Т?мар ханым, М?де ?а?ан, Шыра? батырларды? заманына жоры? жаса?алы ж?рмiз. Бiра? бiздi? бойымызда олар елеп-еске-рердей ?андай ерекше к?ш-?асиет бар? Немесе оларды? сый-??р-метiне б?ленердей ?андай ерлiк жасама?пыз? Мiне, соны ойла-ды?дар ма, бауырлар? – дегенi.

Бой-бiтiмдерi е?селi де с?йрiктей жара?ан т?лпар мiнiп, к??iлдерi лепiрiп келе жат?ан бауырлары кенет ойланып ?алды.

– Сен бiздi? ?демi ой-?иялымызды б?зды? ?ой, – дедi Ер аузын б?р-титып. – «?андай ерекше ?асиет» дейсi?. Бiз к?нде «Ерлiк ала?-ында» ?скери ойындар ойнап, к?ресiп, семсерлесiп, тир мен сада?та к?здеп атуды ?йренiп, шы?далып ж?рмiз ?ой. Б?лар ерекше ?асиет емес пе?

– ?р жаз?ы демалысымызды жайлауда ?ткiзiп, а? аулап, iз кесiп, б?сiре аттарымызды ?йретiп, к?кпар тартып, б?йгелерге ?атысты?. Б?л жатты?улар да ерекшелiк емес пе?

– Бiрiншiден, бiздi? бойымызда?ы б?л ерекшелiктер ерте заман-да?ы ата-бабаларымыз – олар ?шiн ?алыпта?ыдай жа?дай, – дедi Би бауырларына сынай ?арап. – Олар туа салып, к?зiн аш?аннан ат ??ла?ында ойнап, со?ыс ?нерiн ?йренiп, игерiп ер жетедi. Ендеше олар бiздi не ?шiн, ?андай ?асиеттерiмiз ?шiн ??рметтеп, ?здерiне те? санап, жандарына серiк етуi тиiс? Екiншiден, олар онсыз да ерлiк пен ?а?арманды?ты? ?лгiсiн к?рсетiп, тарихтан ойып орын алды. Ал, бiз ?андай ерлiк жасап, олар?а ?андай ?лгi к?рсетпекпiз? Соны ойланды?дар ма?

Ана екеуi жауап орнына иы?тарын к?терiп, к?здерi бозарып, ой ?у?ан бастарын т?мен т?сiрдi…

«Т?рiк, ол елiнде ж?ргенде ба?алшы? ?ауаша?ына жасырын?ан маржан сия?ты, оны? ?адiр-?аси-етiн танып, ба?алап жатпайды. Ал ол ба?ал-шы?тан сырт?а шы??анда ба?асы еселеп артып, патшалар т?жi мен с?луларды? мойын, ??ла?-тарын безендiретiн асыл?а айналады».

Алып Ер То??а (Афрасиаб), ер т?ркiлердi? кеме?гер патшасы.

«Назар салса?, б?л т?ркiнi? бектерi,

Жа?анны? ?з бектерi, асыл тектерi.

Т?рiк бектерi iшiнде атын асыр?ан,

Алып То??а Ер едi, ??ты тасы?ан».

    Ж?сiп Баласа??н, «??тты бiлiк» XI-?асыр.

Са?а мейрамы

Жол?а тас-т?йiн ?амдан?ан Ер, Би, Нар аттарыны? басын «Ерлiк ала?ында?ы» бабалар ескерткiшiнi? алдына ?келiп тiредi.

– Тарих ?ойнауына с??гитiн жоры?ымызды? басын ?айсы кезе?нен ?айырса? екен? – дедi Нар бауырларына б?рылып.

– ?рине, Алып Ер То??а заманынан бастаймыз, – дедi Би алдында?ы бабаны? алып м?сiнiне ?арап т?рып. – ?йткенi, тарихи танымымызды кiтапты? ал?аш?ы бетi сия?ты е? ежелгi д?уiрден баста?ан д?рыс емес пе. Ал Алып Ер То??а заманы – бiздi? д?уiрiмiзге дейiнгi VII ?асыр.

– Ендеше VII-?асырды? ?ай жылдарына с?рен саламыз?

– Менi?ше «Ке?iстiк са?атымызды» бiздi? д?уiрiмiзге дейiнгi 626—625 жылдарды? аралы?ына туралайы?. ?йткенi, д?л осы жылдарда бабамыз Алып Ер То??аны парсы патшасы Кейхосрау алдап ?она??а ша?ырып, оны н?керлерiмен бiрге у ?осыл?ан шарап?а тойдырып, ?ырып тастамайтын ба едi. Бiздi? ма?сатымыз, соны? алдын алу, бабаларымызды апаттан ??т?ару емес пе.

– И? д?рыс айтасы?, – дедi Ер тiсiн ?айрап. – Бiз бабамызды ??т?ар-уымыз керек. – Ойланып барып:

– Бауырлар, ежелгi д?уiрден жеткен «Алып Ер То??а» дастан-ында?ы мына жолдар естерi?де ме:

Алып Ер То??а келедi,

Ж?з мы? ?скер ередi,

О?ан Би мен Нар ?осылады:

Ж?з мы? жебе кередi,

Жер ?айыс?ан ?ол едi.