ТҰРАН БАҺАДҮРЛЕРІ НЕМЕСЕ ЕР, БИ, НАРДЫҢ ЕРЛІК ЖОРЫҚТАРЫ

же?iлмейтiн тек патшалары? ?ана, ал бiздерде ?рбiр са? же?iлмейдi» деп ?ас?айып т?рып жауап берiптi.

«Т?ркiстан» газетiнен.

«Ескендiр ?айт?ан т?беден»

Жол?апшы?тарын ар?аланып ал?ан бiздi? ?ш сайып?ыран к?ктемнi? не суы? емес, не ысты? емес, мамыражай со??ы к?ндерiнi? бiрiнде Сарыа?аш пен Дарбаза ауылыны? аралы?ында?ы Дарбаза сайына жоры??а шы?ты. Олар сайды? екiншi басында?ы биiк ?ыратты? табанына келгенде, б?жыр-б?жыр с?р?ылт ?ой тастар?а отыра ?алып, аял жасады. Шаймерден ??гiрi мен Ер Д?уiт т?сiне зиярат етуге келгендердi? бiр б?лiгi осы тауды? басына да ?рмелеп шы?ып ?айтып жатыр екен.

– Бiздi? де к?здеп келген ма?сатымыз, осы Шаймерден т?бенi? басына шы?у емес пе? – дедi Ер к?н?а?ары бар ?алпа?ын шешiп алып жатып.

– Д?л солай. Бiра? сен б?л ?ыратты «Шаймерден т?бе» деп д?рыс айтпады?, – дедi Би ?ыратты? басына к?з жiберiп т?рып. – Сендерге бiр ?ызы? айтайын ба?

– И?, айт!

– Айтсам. Б?л биiк жота ?ы?ыра? тауы деп аталады екен.

– ?ы?ыра??!

– И? —и?! К?дiмгi ?азы??рт а?ыздарыны? бiрiнде айтылатын ?ы?ыра?.

– Ол ?андай а?ыз?

– Естiмесе?дер айтайын. ?здерi? бiлесi?дер, ?азы??рт Тянь-Шань тауларыны? батысында жекеленiп жат?ан тау. Оны мына ?ы?ыра?ты? басына шы?са?дар к?рулерi?е болады. Сол ?азы-??ртты? ар?ы т?сынан т?бесiнен ?ар кетсе де, м?з кетпейтiн ?аржан мен ?гем тауларыны? шы?дары к?гiлдiр боп м?нартып к?рiнедi. Ал, а?ызын айтсам, ол былай: «Н?? пай?амбарды? кемесi «ендi бiздi? т?бемiзге то?тайды» деп к?кiректерiн керiп, масаттанып т?р?ан биiк шы?дар?а то?тамай, ?азы??рт?а келiп то?та?анда, ?лгi алып таулар ?азы??рт?а ?арсы со?ыс жариялама? болыпты. Осыны есiткен ?азы??рт ?з ма?айында?ы аласа таулар?а жар салады:

Ордабасы ?лыма айт,

?ызылсе?гiр ?ызыма айт,

Еншiлес iнiм ?а??ыра??а айт,

Сiзден ар?ы ?ара??а айт, – деп ?азы??рт батыс жа?ында?ы ке? далада на? ?зi сия?ты о?шауланып т?р?ан тауларды? б?рiнi? атын атап барып, е? со?ында «?айтары?да ?ы?ыра??а бар да ?айт» деп бiтiрiп, жетi тау?а елшi ж?мсайды. Осыны есiткен ?лгi со?ыс??мар таулар б?ларды? ода?ынан ?аймы?ып, жотадан бiрдi-екiлi жай со??ы берумен шектеледi. Осылайша ?азы??рт тауыны? басы ?а?ылып, жотасы ?ос ?ркештi т?йеге ??сап ?ал?ан екен дейдi.

Ал ?лгiнде ?з аты е? со?ында айтыл?анды?тан, ?рi к?зге iлмегендей болып «бар да ?айт» дегенiне намыстан?ан ?ы?ыра? ?ы?ырайып, шеткерiрекке барып орналасыпты дейдi».

– Болды ?ызы? деген осы екен. – дедi Нар ойланып. – Сонда б?л тау ?кпелеп, ?ы?ырайып ?ал?анды?тан «?ы?ыра?» деп атал?ан ба екен?

– Кiм бiледi. Дегенiмен сол ?азы??ртты? баурайында туып-?скен ?алаубек Т?рсын??лов деген жазушыны? айтуы бойынша, «?ы?ыра?» деген ежелгi ?аруды? аты бол?ан екен. О?ан академик Радлов т?ркiлердi? жалпа? ?ылышы деп т?сiнiк берiптi. Б?л тауды? тастары ?атты да ты?ыз болып, ?ару-жара?ты ?айрау?а пайдаланса керек. Содан «?ы?ыра?ты жанитын тасы бар тау» деген ма?ынада ?ы?ыра? аталып кетуi ?бден м?мкiн дейдi жазушы.

– Е-е-е, – деп Ер мен Нар жерде жат?ан тастарды ?олдарына алып, олар?а ш??шия ?араумен болды.

А?айынды ?шеуi т?ртта?андап тырмысып, ?ы?ыра?ты? жотасы-на к?терiлiп бара жатты. Алдында келе жат?ан Ер жота?а шы?а келдi де, бауырларына:

– Мен бiрiншi шы?тым! – деп ма?танды.

Артынша Би мен Нар да биiк жота?а ентiге к?терiлдi.

Жота ?стi ары ?арай е?iстеу келген ке?, жайпа? жазы? екен. К?ктемгi сал?ын лептi ж?мса? самал ауыз, тыныс жолдарынан лап етiп, кеуделерiн кернеп кеттi. ?лгiндегi шаршап-ентiккендерiнен т?к ?алма?андай.

– ?андай керемет! – дедi Нар бетiн саумал самал?а т?сеп.

– Ана? ?ара?даршы, а?-ша??ан ?йлерiмен Сарыа?ашты? шетi де ?ы?ыра? тау?а жетiп ?алыпты ?ой, – дедi Ер сол б?йiрден ?алайы шатырлары к?нге ша?ылыс?ан жыпырла?ан ?йлердi к?рсетiп.

– ?не, Дарбаза кентi де ала?ан?а сал?андай иегiмiздi? астында жатыр.

– Шаймерден ?улие мешiтiне де адамдар к?п келетiн болыпты ?ой, – дедi Би т?бе етегiндегi мал сойып, ас ?амдап жат?ан адамдар мен бiр шетте ?аз-?атар иiрiлiп т?р?ан авток?лiктерге ?арап.

– Сен оны айтасы?, мына Ер Д?уiт т?сiне де зиярат етушiлер к?п келетiн бол?ан. ?не, ?юлi темiр-терсектердi? алдында шо?ырланып т?р?ан адамдар?а ?ара?дар.

– ?ызы?, Ер Д?уiт т?сiне зиярат еткеннен кейiн оларды? маманды? шеберлiктерi мен ?сталы? ?нерi шынымен-а? ал?а басар ма екен?

– Кiм бiледi, бiра? сенiм деген ?лы к?ш бар ?ой.

– Менi? естуiмше, Ташкенттi? он екi ?а?пасыны? бiрi осы Дарбаза сайында бол?ан дейдi? Сол рас па екен?

– ?а?па демекшi, сонау к?не са? заманында Александр Маке-донский бiрнеше ай ?оршап, басып алатын темiр ?а?палы ?амал да осы ??iрлерде бол?ан дейдi. ?йткенi, ол са? жауынгерлерiнi? ?атты ?арсылы?ына ?шырап, Сырдариядан ?те алмай кейiн ?айтатын едi ?ой.

– Болса болар, – дедi Би ойланып. – Хал?ымызда «Ескендiр ?айт?ан т?беден» деген к?неден келе жат?ан ?н мен м?тел де бар емес пе. М?мкiн, Ескендiр осы бiз т?р?ан т?беден ?айт?ан болар?

– ?ызы? екен, – дедi Нар да ойланып.

– ?й, бiз осы жол?апшы?тарымызды ар?алап ж?ру ?шiн ?келген жо? шы?армыз, – дедi Ер екеуiне сынай ?арап. – Анау ы?тасын к?кмайсалы жерге барып, дастар?анымызды жайып отырайы? та. Бiз м?нда демалу?а келген жо?пыз ба.

– И?, ж?рi?дер, – дедi Нар бiрден келiсiп. – Дастар?ан ?стiнде мен сендерге Ескендiр жайлы бiр ша?ын а?ызды айтып берейiн.

Олар бiр т?йетасты? т?бiне келiп, иы?тарында?ы жол?ап-шы?тарын шештi. Ішiнен бiр ?лкен одеал, ??ра? к?рпешелер алып, к?кмайсалы жерге т?седi. Ортасына клёнка дастар?ан жайып, та?ы бiр ?апшы?тан та?амдар мен сусындарды алып ?ойып жатты.

– Ал айта бер, – дедi Ер аузына бiр то?аш пен кесек еттi ыт?ытып, шайна?дап т?рып. Нар ?ртында?ы шайна?да?ан та?амын ж?тып, ста?анда?ы лимонад сусынын асы?пай iшiп болып, ??гiмесiне кiрiстi:

– Бiрде осы ?лкелерде жоры?та ж?рген Ескендiр З?л?арнайын ке? сахарада ?оныстан?ан са? ауылына тап болады. Оларды? бiрiнi? киiз ?йiне кiрiп, дем алып, айналасына барлай ?ара?ан Ескендiр ?й iшiндегi к?здi? жауын ал?ан ою-?рнектердi? м?нiсiн с?ра?ан екен дейдi. С?йтсе, ?й иесi: «?зi?iз отыр?ан а? киiзге ?ара ою т?сiремiз, ол – мы??ыр?ан бай бол дегенiмiз. ?олты?ы?ызда?ы жасты??а ??с т?мсы? ою саламыз, ол – келген ?она?ымыз ??стай еркiн болсын дегенiмiз, Анау ер-т?рманда?ы ?рнектер „айбалта“ оюы. О?ан мiнген ер-жiгiт батыр да ?а?арлы болсын дегенiмiз. Ал мына т?тулы т?р?ан сырма?та?ы „?ош?арм?йiз“ оюы, б?ны т?тын?ан ?йдi? адамдары бай-ба?уат болсын дегенiмiз», – деп жауап берiптi. Сонда Ескендiр З?л?арнайын:

– Е-е, мен киiз кiтапты? ?стiнде отыр екенмiн ?ой, – деп, к?шпелi ауыл?а тиiспей аттанып кетiптi деседi.

– ?ызы?ы сол, – дедi Ер азда?ан ?нсiздiктен кейiн ж?тынып. – Ескендiр б?л са? ?лкесiне жоры??а шы??анда, ?алымдары тынбай iздеген «ф?лсафалы? тасты» осы жа?тан табамын деп д?меленген екен.

– Ф?лсафалы? тас?!

– И?, ?мiрдi? м?нi мен шексiз билiкке, байлы??а сол тас ар?ылы жетуге болады-мыс.

– Ол сонымен бiрге са?тарды? алтын-к?мiс байлы?ына белшесiнен батып ?алам деп те ойла?ан емес пе?

– Айтпа?шы, оны? ?кесi Филипп II-де са?тарды? алтынын iздеп, 20 мы? ?олмен Дунайдан ?тпеп пе едi. Бiра? ол да са? патшасы Атейдi же?е алмай, ??р ?ол ?айт?ан екен.

– Ал, ендi бауырлар, осы жерде ?лкен ??гiменi? кезегi келдi, – дедi Би екеуiне кезек ?арап. – Сол ?йгiлi ?олбасшы Александр, ?з тiлiмiзбен айтса? Ескендiр жас ханзада кезiнде ?йгiлi ?алым Аристотельдi? ш?кiртi болмап па едi.