Бабалардын баяны 2

Каке Ыманаалыга:

– Уулбаланын боюнда бар экен аман-эсен т?р?с? биз ошону багып алалы.

– Токомбай ойлогонун бербеген кырс адам эле ал ошого к???лд?н?б??

– К???лд?н?т саап ичерге уюу жок болуп ж?р?ш?т. Кара кунаажынды ошолорго берели, тукум кылып алсын. Макулбу?

– Макул, мейли.

Жаздын жаадыраган к?н? болчу. Ыманаалы менен Каке дасторконго эт, нан ороп, кара кунаажынды жетелеп Токомбайдын ?й?н? жол келишти. Алар ошол ?йд? сый к?р?п жатып оюндагы кебин айтышты:

– Токо, бизге кудай бала бербей койду, Уулбаланын боюнда бар экен, ошону бизге ыраа к?р?п койгула, наристе жытын искеп аман-эсен чо?ойтуп алалы,– деп улгагйган Ыманаалы жашыды. Аны Каке жиреп кетти:

– Айрылышпаган тууганбыз, биздин ?йд? бала жок, силердин бала бизге бала болсун, керек болсо, эки ?йг? те? болсун, – деп жер карады.

Токомбай менен Уулбала бул ?т?н?чт? аткармай болушту. Анан убакыт ?т?п, Уулбала б?рк?тт?н ж?р?г?н? талгак болуп калды.

– Элдин аялы этке, с?тк?, с?зм?г?, талканга талгак болчу эле м?н?шк?р эмесмин б?рк?тт?н ж?р?г?н кайдан табам,– деп Токомбай барбактап к?л?п калды.

– Б?рк?тт? ж?р?г?н? талгак болсо жакшы белги аны кайдан да болсо таап келейин,– деп жоош кула атын минип, Ыманаалы мылтыгын асынып, мергенге аттанып калды. Ал чо? таштын ?ст?н? конуп отурган далдайган б?рк?тк? окшош чо? кушту к?рд?. Аны атып калды. Ок кушка тийген экен оордунан канатын булгай учуп, Кашка сайдын жээгине калдала?дап барып жатып калды. Ыманаалы с?й?нг?н тейден кула атын чапкылап келсе, балта жутаар жоруну атыптыр. Шаабайы сууй т?шт?.

– Б?рк?т,– деп ушул жорунун ж?р?г?н алпарсам эмне болот, арам ой башына кылт эте т?шт?. – Кой, андай болбойт ал чыныгы эркектин жасаар иши эмес, анын ?ст?н? т?р?л??ч? наристенин келечеги эмне болот. Андан к?р? б?рк?тт?н эле ж?р?г?н таап келейин,– жоош кула атын минип андан ары сапар тартты. Ал б?рк?тт?н ж?р?г?н издеп Тескей тоолору менен жол ж?р?п отуруп саяктардын Акылбек деген м?н?шк?р?н?н ?й?н? келип, болгон окуяны айтат. Анын жаш эки кыраан б?рк?т? бар эле.

– Аны бере албайм, буларды Какшаалдын тоосунан кармап келгем,– дейт.

Саяк туугандар Ыманаалыны Темир-Канаттагы же К??д?йд?г? б?рк?тч?, мерген Ысабек деген байдын ?й?н? ээрчитип келет. Ал саяктардын к?й? баласы болчу. Мергенчи Ысабектин ?й?н? ар кандай куштардын т?р?, калдайган кыраан эки б?рк?т? бар экен. Ысабек элге-журтка алымдуу меймандос аябай жакшы адам болгон. Келгендерди куйруктуу кара кой союп коноктойт.

– Силер менден б?рк?т сурап келди?ер беле?

– Жок биздин бир келинибиз б?рк?тт?н ж?р?г?н? талгак болду. Ошонун талгагын жаза албай жатабыз, – деп Ыманаалы к?л?п калды.

– Мындай нерсени укпагам, кабыландын, жолборстун ж?р?г?н? талгак болот деп уккам, б?рк?тт?н ж?р?г?н? талгак болсо ал бала тегин болбойт го, та? калыштуу нерсе экен.

– Иним ошондой иш болду эмне кылса? да бизге жардам бер анын акысын жакшылап т?л?п беребиз.

– Менин б?рк?т?м жаш анын ж?р?г?н алыш ?ч?н ?лт?рг?нд? болбойт жаш неменин убалы болот.

– Сорок Таш деген жайлоодо бир улгайган б?рк?т бар эле, ошого а?чылык кылып келгиле,– деп эки жигитти жиберген экен.

Жигиттер эки к?н болот дегенде ара? барып ошол б?рк?тт? атып келет. Б?рк?т чын эле карып калыптыр. А?чылар аны бат эле билип алышты. Б?рк?тт? алып Ыманаалы Ысабек байга акча берди. Ысабек бай аны такыр албай койду.

Ошентип Ыманаалы То?го барып жолдуу келди. Эне б?рк?тт?н ж?р?г?н жеп талгагы жанды. Мезгил ?т?п курсактагы бала чо?оё берди. Анан дагы бир окуя болду. Бала т?р?лг?н к?н? ошол айылда Кара мерген деген атактуу киши болгон экен. Ошол адам тоонун к?чк?с?н? кабылып, капылеттен каза болот. Ошол к?н? Уулбала эркек сары бала т?р?йт. Шарт боюнча карыялар асан чакырып баланын атын «Аалы» деп аташат. Бул кадимки эле д?йн?г? белгилг?? улуу акын, кыргыз адабиятынын залкар ?к?л?, Аалы Токомбаевдин (Балканын) д?йн?г? келген к?н? болчу. Улуу акындын кайсы жылы т?р?лг?н?н ата-энеси билбей калыптыр. «Же, Кара мерген к?чк?н?н алдында калган жылы т?р?лг?нс??»,– деп ата-энеси кеп кылат экен. Акындын да?кы ааламга тарап, ал б?рк?тт?й кыраан болуп адабияттын тарыхында калбадыбы.

Ушул баян Аалы акындын ?м?р таржылмалынан жана кыргыздын санжырасын жакшы билгендер Темиркан менен Шайык карыялардын айтуусу менен жазылып жомокко айланды.

АТА?ДЫН К?Р? МЕЗГИЛ

Эрте? менен атам, Д?йш?н байкем ?ч??б?з кой айдап баратканбыз. Отор акырындык менен жайылып баратат. Атам:

– Койду к?чк? салып ылдам айдабай жайып айдагыла биз барчу жерге эки к?нд? жетебиз козулар жолдо уктап калбасын абайлагыла,– деди калпагын о?доп кийип жатып. Кой-козулардын маараган ?н? отор астыга жылууда. Э? алдыда малды ак эркеч баштап баратат. Анын мойнунда ко?гуроо кургур таза назик шы?гырап, ыргактуу абаз баардык ч?лк?мг? жагымдуу шы?гыр менен угулат. Мен отордун артында, атам сол жагында, байкем о? жагында буту сынган ак козуну ???р?п келатат. Кой-козулар бири-бирин жоготпос ?ч?н маарап ?н берип келатат. Эне-бала, кой-козулар бир-биринин ?н?н башкалардан айырмалап тааный алат эмеспи. Отор да жылып келатат. Алар менен кошо биз да жылып келатабыз.

К?н ачык торгой ?н?н безеп, чабалакейлер закымдап учуп, к?п?л?к, калдыркандар айланабызда канат кагат. Суур а?куштап, аба кыймылдай ?з?нч? мунарык чалат. Бала кыял менен эмне экенин билбейм жээ закымдап ?т?п жаткан мезгилби? Биз оторду айдап келатабыз. Анан к?н ачык туруп эле жаан жаап жиберди. ?тк?н экен. Алыстан Жетим Тоо тараптан Асан-?с?нд? элеси, к?н желеси бадырая чыга келди. Ал мезгил менен ?т?п кет??ч? жумшак адамдын к?н ???нд?й болгон жаадыраган элеси тура. К?н ачык туруп жааган жаан менин балалыгымын жаркын элеси ??д?н?т. Ал к?н ачык туруп жааган ?тк?нд?н бат эле басылып калганына ?к?нд?м. Атам мага кайрылды:

– Суу болду?бу балам?

– Ооба атаке, эч нерсе эмес, к?н тийип туруп эле жаап жибербедиби.

Мен бат эле курганып алдым.

Биз капчыгай ?рд?п келатабыз. О? жагыбызда тентек тоо суусу чамынып агууда. Бул сууну тээ бала к?н?мд?н бери к?р?п келатам. Ошондон бери мага тааныш менин балалыгымды алдейлегенсийт. Касетт?? суунун ?н? да, мезгилдин ?н? да, жада калса балалыгымдын ?н? да кулагыма с?йк?м чачып жа?ырыктайт. Ошол дабыштардын баардыгы ыр болуп менин жан д?йн?м? си?ип калган. Кой-козулар маарап кетип баратат. Алардын ?н? да менин кулагыма си?ип калган. Оторду айдап биз да кетип баратабыз.

Анан мезгилби эмне экенин билбейм, жомоктогу бир к?р?н?ш пайда боло калды. Мен атамы, агамы жана бир короо койду таба албай калдым. Жан б?д?г? т?ш?п оторду издеп келатам. Атам да, агам да, айдап келаткан бир короо кой да жок. Бирок алдыман эмнегендир кой-козунун маараган ?н? жа?ырат. Та? калыштуусу алдымда бир да кой-козу жок. Мен алардын ?н?н кууп келатам. Малдын маараган ?н? жоголгон балалыгымын ?н? сыяктуу элестеди. Мен алардын артынан кууп кетип баратам. Койлордун ?н? тээ береги мен т?р?лг?н иймектеги таш короо тараптан угулду. Бир короо коюм ушул тараптан табылса деп с?й?н?п кетип баратам. Таш короону айланып чыктым атам да, агаларым, жада калса жандай жакшы к?рг?н Д?йш?н байкем да к?р?нб?йт. Мен алардын элесин таш короонун айланасынан таба албай ка?ырыгым т?т?д?. Мени издетип жаркындарым кайда кетти экен? Т?йш?кт?нт?п эмне ?ч?н мени издетет. Киндик каным т?г?лг?н жерди к?р?п с?й?н?п энемин айткандарын эстедим.

– Ой, сен к?зд?н к?н? к?н жаадырап тийип турганда боз ?йд? т?р?лг?нс??,– деген. Киндиги?и кескен эне? Шайы же?ем болчу. Киндик каным тамган ата-мекенимди к?р?п аябай кубандым. Ушул аймакта т?р?лг?н койчунун баласы экем. Мен т?р?лг?нд? койлор маарап, жылкылар кишенеп, жайлоо жайкы к?р?н?ш?н?н али тайбай турган экен. Ошол маарап жайылган койлордун караанын издеп кетип барам. Алардын маараган ?н? Атыгай колот тараптан угулуп, ошол жакка карай ашыктым. Ата-бабам баскан Атыгай колоттун баардыгын кыдырып чыктым. Аймакты коёндун жатагына чейин билч?м?н. Бадалдар ?с?п куштар баягыдай эле сайроодо. Бирок эч бир жерде мал карааны к?р?нб?й малымы таппай менин айлам кетип турду. Анан эле койдун маараганы да?туу жайлоо Котур Т?р, Арпа Тектир, Ат Жайлоого кеткен жактан угулду. Биздин ата бабабыз ?ск?н тоого кеткен жолду ?рд?п ашыга бараттым. ?нд? кууп отуруп Тепши, Чо? Тепшиден ?т?п, К?н Тийбести ашып Арпа Тектирге жеткеними билбей калыптырмын. Бул тарап эшек минип кой-козу кайтарып, балалыгым ?тк?н аймак эле го. Ата-бабамын жайлоосун к?р?п кубандым. Кой кийирген таш короом небак эле урап эскирип калыптыр. Адамдын, малдын ?н?н уккум келди. Койдун кыймылы К?б?рг?н ?т?к тараптан байкалды. Ал тарапка ашыга жетип барсам мал карааны к?р?нб?йт. Мал карааны Чо? Таш жайлоосунда ж?рг?нд?й туюлду. Имерилиш кычыктан ?т?п бат эле ошол жерге жетип келдим. Бул жерге да ата-энем, абаларым салган таш короодон дарек жок. Баардыгы урап бузулуп калыптыр. Мен бул таш короодо бобул жер тамда ?сп?д?м беле. Ошол к?нд? эстеп зээним кейип ыйлагым келди. Кайгылайын ?тк?н к?н?м ж?р?г?мд? калыпсы?ар. К?п ?тп?й мал карааны бийик Ак Эчки жайлоосу тараптан угулду. Мен ашыга Ак Эчки тоосунун жан-жагын карадым. Ал жакта да мал карааны к?р?нб?йт. Малымы жоготуп ка?ырыгым т?т?п турду. Ата?ын к?р? биздин жергебиз малга кандай бай эле. Бул жерден айлана алаканга салгандай к?р?н?т. Тетиги Кара Т?р, К?н Тийбес, Котур Т?р, Ат Жайлоодо кой, уй, жылкы батпай к?т?р?п, жайылып жатчу эмес беле. Эч бир жерде жылкынып кишенеп, уйдун м??р?г?н? угулбайт. Киндик каным тамган жердин малынан такыр эле айрылгамынбы. Ата-энем менчик бээлерин байлоочу эле, жеерде айгырдын мойнунда дайыма ко?гуроосу бар эле, ошол жылаажындын ?н?н сагындым. Кой кайтарган к?нд?р?м?, чабан агаларымын элесин сагындым. Тарапта бир да адамдын карааны к?р?нб?йт. Тээ т?м?нд? Чо? Таш суусу таштан-ташка уруна долуланан алкынып агып жатат. Бир гана тынчтык, бир гана жымжырттык, ?тк?н к?нд?р?м?н элесин жоктоп к?з?м?н жаш тегеренди. К?п ?тп?й бийиктен б?рк?т к?р?н?п, айбаттуу с?рд?? ша?шыды. Андан койлоруму, ата-энеми, агаларымды к?р? алды?бы?– деп сурагым келди. Бирок ал менин жаныма келбейт. Кыраан б?рк?т да ошол кезди жоктоп жатса керек. Атам менен те?туш малчылардын элесин эстедим. ?з?м кайтарган бир короо ак койлорумун караанын таппай келатам. Ак калпак кийип, канжыгама кымыз куюлган к??к?р байланып, эшек минип мал кайтарган чагыма куштармын. Мойнуна ко?гуроо тагылып, кой баштаган чо? ак эркечим кайда? А?гыча асмандан курк-курк эткен кузгун досумун ?н? угулду. Дабышын угуп селт этип чочудум. Кайтарган колорумун баарысын карышкыр, кузгун жеп кеткен сыяктанды. Ак Эчки тоосунан т?ш?п Чо? Таш суусуна келдим. Суу айтты:

– Бул жерден эмнени издеп ж?р?с???

– Кайтарган бир короо койуму издеп ж?р?м.

– Изде, изде, жогу?у таап, ал бул кезде малчылар сыртка кетч? эле, малы? балким Чо? Ашууну ашып сыртка кеткендир. Жогуму таап алайын деп ?з?м-?з?м балалыгымын доорун эстедим. Тоо да, суу да баары эле баягыдай, бир гана мага тааныш жаркын адамдарым к?р?нб?йт. Калдайып жайылган кой, уй, жылкы мал караандары к?р?нб?йт. Аларды таппай келатам, таппай келатам. Мал карааны ашуудан ашып, сыртка Жылы Суу, Ийри Суу, Чатыр Таш, Кара Каман жайлоолоруна кеткендей сыяктанды. Кой жоголгон малымды, жаркын адамдарымы таап алайын деп ошол жакка сапарымы уланттым. Сапарымы улап ата-бабам ашып ?тк?н улуу дабан Чо? Ашууга чыга келдим. Ашуудан теребелди карадым. Менин алдыман к?рк?м д?йн? ачыла келди. Чо? д?н? ачыла келди. Ушул д?н?н? кимдер к?р?п, кимдер к?рб?г?н. Керемет табылгас д?йн?. Бул д?йн?н? к?р?п к?з?м?н жаш тегеренди. Кантип тегеренбейт, ушул жерден ушул д?йн?н? канча к?рб?д?м. К?рг?н сайын к?рг?м келет, такыр кумарым канбайт. Мен ?ч?н ашуудан кенен д?н? ачылат. Балалык ?тк?н ?м?р?м жайнап ачылат. Ата бабамын баскан жолдору ачылат. Ушул жерден жаркындарымын жолдорун к?р?п турам, баарын к?р?п турам. Ушул жерден ашым ?тк?н жаркындарымын ?лб?с элесин к?р?п турам. Карасам Касиетт?? Ийри Суум, Жылы Суум, Кийик Т?р, Ми? Аркар, касиетт?? жайлоом Тешик К?лг? кеткен жолдор даана к?р?н?п турат. Ийри Суу жыбылжып агып ата бабамын санатын айтып, Балгарт суусуна кошулайын деп агып сапарын улап жатыптыр. Бул жерди карап отуруп к?з?м? ажайып бир к?р?н?шт?р чыга келди. Ата бабаларымын байыркы санжыра санат окуяларын ми? эстеп, ми? ойлонуп турдум. Кантип ойлонбойм, бул ашуудан кимдер гана ашпаган, кимдер гана сапар ?тп?г?н. Менин балалыгым ата-бабам ?ск?н жерди к?р?п к?з?м? жаш тегеренди. Чо? Ашуудан сырт тарап менин алдыма мейкиндик ачып тургансыйт. Мейкиндикти карап артта калган балалыгы?ды эсте дегенсийт. Тээ береги ойду? т?зд? анча-мынча мал айдаган адамдар ж?р?т. Аларды к?р?п с?й?н?п кеттим. Буюрса жогум табылган экен деп с?й?нс?м, бирок алар такыр эле бейтааныш, башка тараптан келгендер экен.

Мен Жылы Суу аркылуу ?т?п, ата-бабам ?ск?н Тешик К?лг? карай ж?н?д?м. Койдун маараганы, адамдардын ?нд?р?н ошол тараптан эшиттим. Ашыгып-шашылып бат эле ошол тарапка жете келдим. Жарыктык к?л туп-тунук болуп к?н нуруна жылт-жулт этип чагыла, алтын балыктар эркин с?з?п чабак уруп ойноп ж?р?т. Тигинде биздин журт карарып турат. Мен кой кайтарган к?п?л?к кууп ?тк?н ?т?кт?р турат. Мен журтту карап ата-энем бир туугандарымы эстеп к?з?м? жаш тегеренди. Тоолор, т?зд?р баары эле турат. Биздин ?йд?н карарып оорду турат ?й жок менин жаркын адамдарымдын элеси жок. Кайтарып ж?рг?н бир короо коюм жок. Ушул жерде ойноп чуркап ?тк?н те?туштарым: Шаадат, ?м?рбай, Жаныбек, Т?йт?, Атчыбекти, эстеп бир эсе кубандым, бир эсе ошол к?нд?н келбестигин эстеп кайгырдым. Менин жаркын агаларым: Д?йш?н, Жусу, Кененбай, Алияскар, Сыдыш, Бегимат, Амантур, Огой алардын с?йк?м элеси кайда? Мени эркелеткен асыл же?еленимин элеси кайда? Алардын с?йк?м элесин мен тир?? турганда жоготкум келбейт. Чо? залкар комузчу Акун атам кана? Тоодой керилген Азык энем, Сейдим энем кайда ? Капаландым. Кайран ?т?п кеткен балалык к?нд?р?м. Бул к?лд?н балык кармап балыкчы болгон балалыгым к?з алдыма даана тартылды. К?п ?тп?й койдун маараганы, ко?гуроолу жылкынын ?тк?н? атактуу Кара-Каман жайлоосу тараптан байкалды. «Кой эртелеп ата-бабаммын изи калган улуу жайлоого барып малымы таап алайын дедим. Тешик К?лд? басып, Самынды -Сууга келдим. Таштар тайгалак баскан адам жыгылат. Ошол ?ч?н бул суу Самынды- Суу ичинде алтын балыктар с?з?п ж?р?т. Мен кармаган балыктардын калганы с?з?п ж?р?т. Нараакта Кара -Каман кандуу суу к?б?кт?н?п кирип турган экен. Тигинде мен кой кайтарган Ак Кайкы, Боз Д?б?, Ийри Сай жайлоолору боюн керип турат. Ошол учурдагы чо? аталарым: Ашыбай, Ысай, Текебай, Урманбет, Баякун жана башкалардын элесин сагына эстедим. Ал кездеги чабан агаларым: Кененбай, Аляз, Жусу, Шамалдай, Март, Токуш, Кудаш, Ыдырыс, Огой жаркын абаларымы эстедим. Койсун, Макеш, Г?лбайра, Г?л?й, Бурулуш, Батма, колунан даам татып, ыйык к?рг?н же?елерими эстегим келди. Энелерим Сейдим, Жамийла жана башкалар эсиме келип-кетип туруп алды.

Айрыкча кенен пейил Баякун атамын жаркын элеси эсимде. Анын к?лд?й созулган байбичеси эсимен кетпей калыптыр. Алардын жаркын элестери к?з алдыман кетпей даана тартылат. Бул жерде дагы мал карааны к?р?нб?й, бир гана ыйык тоонун жаныбары суур а?куштап, асмандан б?рк?т с?рд?? ша?шыйт. Мен балалыгым ?т?п, балык кармап, далай жолу кечип ойногон Кара Каман суусу менен ?нд?шт?м, с?йл?шт?м сагынычымы жаздым.

– Кандай, балалыгым ?тк?н дарыям аман-эсенси?би?

– Келгени? жакшы, эшек минген ак ж?зд?? арык бала эле?, окуу?у б?т?п ошол бойдон келбей, к?р?нб?й калды? го.

– Ооба келбегеним к?п болду.

– Бул аймакта бобу ата-баба?ын изи калган конушту сагынса? керек.

– Сагындым, сагынбай кантип коём, балалыгым, ата-бабам ?ск?н жер ыйык эмеспи.

– Келип ж?р, келбей кетпе.

– Турмуш шартка байланыштуу келбей калдым.

– Келгини? туулган жерди сагынган киши эмгектеп да келет. Же бул аймакты бир жолу унутту?бу?

– Кантип унутам ?с?п-?нг?н жерди унутсам кудай уруп кетпейби.

– Аны? туура т?р?лг?н жерди унутпа бул жерге эмне жумуштап келди? же тарабаган сагынычты жазайын деп келди?би?

– Бала чакта кайтарган бир короо коюмду таппай ж?р?м.– Агып жаткан улуу дарыям та? калды.

– Союз тарап койлорду адамдар б?л?п алып, сойгонун союп, сатчусун сатып небак эле жок кылбады беле. Силердин чарбада эл?? ми?ге жакын кой болгон. Уй, жылкыны айтпай эле коёун. Ушул аймак малга батпай ы?кып турчу эмес беле. Бир короо кой эмес мезгил ?зг?рд? баары ?зг?рд?. Азыр эли?ерде бир короого жетпеген кой калыптыр. Бул уят иш мал жок жайлоолор а?гырап ээн турат. Мен биздин бай колхозду анын алды?кы чабандарын эстеп капаландым.