Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

Бiр ?ауым ел деген ма?ына?а жа?ын.

АЛТЫ ЖАСАР БАЛА ЖОЛ Ж?РІП КЕЛСЕ,

АЛПЫСТА?Ы ШАЛ БАРЫП АМАНДАСАДЫ

«Жалпы ауыл адамдары ?за? сапардан келген а?айын?а жиылып келiп амандасу немесе алыс сапар?а аттан?алы жат?ан адам?а жиылып барып» «жол болсын»деп тiлек айту д?ст?рi бол?ан.» Алты жасар бала жол ж?рiп келсе, алпыста?ы шал барып амандасады» деген м?тел соны? ай?а?ы. (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 75.34.)

«Алыстан ?она? келсе – ауыл адамдары о?ан мiндеттi т?рде с?лем бередi ж?не ?йiне ша?ырады. „Алыстан алты жасар бала келсе – алпыста?ы адам барып с?лем бередi“ деген ?аза?ты? ?ажап ?дептiлiк м?телi бар». (С. Кенжеахмет?лы, 43.).

АЛТЫН К?РЕК

«Алтын к?рек – к?ктем желi. Ар?а ж?ртында к?ктем желiнi? бiрнеше атауы бар. К?ктемгi ?ар ерiтер ?атты желдi т?тастай ?кпек жел дейдi. Оны? аса ?атты, екпiндей со??ан с?ттерiн Атанжы?ар деп те атайды. Б?л жел ?ткiр, сал?ын бол?анымен, ?арды ?атырмайды, ерiтедi. ?кпек жел кей мезгiлде ?ар аралас жа?бырлы да болып келедi, кейде ?ара жа?бырлы болады. Осы желдi? с?л ж?мса?тауын Ебiнi? желi дейдi. Ар?а ж?рты к?ктемгi к?н мен т?ннi? те?есуiн „Самар?анны? к?к тасы еритiн к?н“, к?ктемнi? басы деп, осы кеште наурыз к?же деп к?ршiлiк ?она?асы бередi. Мiне, на? осы т?ста о?т?стiктен со?атын жылы желдi – Алтын к?рек деп атайды. Б?л атау ?арды ?ндiрте ерiтуiне ?арай ?ойыл?ан. Алтын к?рек желi шынында да, к?реп таста?андай, жердi ?ардан тез-а? аршып тастайды». (С. Ш?кiр?лы, 9. 23.08.2001.)

Б?л с?з тiркесiн негiзiнен о?т?стiк ?лкенi? адамдары ?олданады, со?ан ?ара?анда о?т?стiкке т?н жылы, ?арды к?реп ерiтетiн желдi? т?рi болса керек.

АЛТЫН АЗБАЙДЫ, ДАУ ШІРІМЕЙДІ

«Алтын азбайды, дау шiрiмейдi», – дейдi хал?ымыз. Яки, д?угерлер жетi атадан бергi дауды да ?уып, биге жiгунуге ха?ылы». (М. Та?ыберген?лы.).

М?нда?ы айтылма? ой, алтын – асыл металл, сонды?тан ол б?лiнбейдi, тозбайды. Дау ескiрмейдi.

АЛТЫН ЕРІ? АТ?А БАТСА,

АЛТЫНЫН АЛ ДА ОТ?А ЖА?

?анша асыл, ба?алы д?ние болса да, бiреуге немесе ?зi?е зиян, залалы тиетiн болса, одан ??тыл, сада?а, ??рбанды??а бер деген ма?ынаны бередi.

«Ел а?асы атан?ан сыйлы адамдарды а?ындар:

Бiр тайпа елдi? басы едi,

Алтын елдi? ?асы едi, —

деп ма?та?ан. Кейбiреулерi музейлерде са?тал?ан ондай т?рман-дар н?зiк шеберлiктi? ку?сi iспеттi. Алайда халы?ты? ?астерлейтiнi с?ндi алтын т?рманы емес, аты бол?ан. Сонды?тан: «алтын ерi? ат?а батса, алтынын ал да от?а жа?» деген ма?ал ?ал?ан». (С. М??анов, 77. 126-б.).

АЛТЫН К?РСЕ, ПЕРІШТЕ ЖОЛДАН ТАЯДЫ

«Алтын к?рсе перiште жолдан таяды». Б?л т?мсiл сонау заманда да бар екен. Бiреудi? д?ние??марлы?ын ?шкерелегенде айтылса керек. Перiште жолмен келе жатады. Жол жиегiнде алтын жатыр екен. Соны алма??а бола перiште жолдан шы?ады дейдi. Ж?ртты? б?рi осылай т?сiнедi. Ал б?дан 60—70 жыл б?рын атам Н?рс?лтан ма?ан б?л т?мсiлдi м?лде бас?аша айтып едi.

Перiште келе жатады. Жолында алтын жатыр. Алтынды алмау, о?ан жоламау ?шiн перiште жолдан таяды. Менi?ше т?рбиелiк м?нi бар на?ыз т?мсiл осы болма?». (Ж. Н?рмахан, 9. 25—31.08. 2011.).

«Зерделей келгенде, б?л ма?ал алтын к?рген перiште оны айналып ?ту ?шiн тура жолынан б?рылу?а м?жб?р болады деген ма?ынаны бередi екен. Шынды?ында да жолда жат?ан алтынны? б?рiн ??ша?тай ??ласа, оны? ?ай жерi перiште?

Сонды?тан да а?и?ат жолынан ауыт?ып ж?ргендер осы ма?алды малданып, ?здерiн перiштеге апарып те?еп ?уре болмай-а? ?ойсын…» (?. ?бiл, 31. 30. 07. 2008.).

Ал б?л ма?алды? ?азiргi ма?ынасы: Егер бiреу, алтын, байлы?, а?ша ?сынып жатса, перiштедей таза адамны? ?зi ?дiлеттiлiктi белден басып, тура жолдан таяды, а?ша?а, мол тегiн байлы??а ?ызы?пай ?оймайды деген ма?ынада ?олданады. Адамдарды? д?ние??марлы?ын, д?ние?о?ызды?ын ?шкерелегенде айтылады.

Бiр ?кiнiштiсi, Жанаш ата келтiрген екiншi т?мсiлдегi м?нiнен айырылып ?ал?ан.

АЛТЫ САН АЛАШ

«Сан. Санды? ??ым ?аза? хал?ында ерте кезде тек мы?ды??а дейiн ?ана жа?сы дамы?ан. Т?рмыс-тiрлiкте одан жо?ары, к?рделi сандарды ?олдануды? ?ажетi де шамалы бол?ан. Сонды?тан „миллион“, „миллиард“ сия?ты терминдердi пайдаланба?ан. Есеп мы?нан ас?ан жа?дайда „т?мен“ (туман) деген терминдi ?олдан?ан. Бiр т?мен он мы??а те?. Ал егер есеп ж?з мы?нан асса, „сан“ терминiн пайдалан?ан. Бiр сан – ж?з мы??а те? бол?ан. Тiлiмiзде „Алты сан алаш“ деген тiркес бар. Ол ?азiргi есеппен „алты ж?з мы? алаш“ дегендi бiлдiредi. ?аза?ты? е? к?п есебi „мы? сан“ бол?ан, ол – ж?з миллион?а те?». (Д. Ж?нiсов, 9. 1—6.05.2014.).

Ал, «алты сан алаш» деген тiркес к?п сан халы?, ?аза?ты? ??рамы к?п, т?рт к?зiмiз т?гел деген ма?ыналарды бiлдiредi.

АЛТЫ САН АЛАШ,

?ЫРЫ? САН ?ЫРЫМ

«Халы? ?дебиетiнде ежелден келе жат?ан „Он сан оймауыт, то?ыз сан – тор?ауыт, сегiз сан – сейiлхан, жетi сан – жем (бойында?ылар, келiмсiктер), алты сан – Алаш, ?ыры? сан – ?ырым“ деген ??ымдар бар екендiгi белгiлi. Соларды? шешуiне келсек: он сан оймауыт дегенiмiз – но?айлы елi, но?ай хал?ы, то?ыз сан тор?ауыт – ?алма?тар, сегiз сан сейiлхан – сегiз арыс т?рiкпен хал?ы, алты сан Алаш – ?аза? хал?ы. М?ны? кейде Т?рiк ханнан тара?ан алты халы? ма?ынасын беретiнi бар. Осыларды? б?рi жиналып, кезiнде ?ыры? сан ?ырым атал?ан. ?ырымымыз – ?азiргi ?ырым т?бегi. Демек, ?ырым ерте замандарда аталмыш елдердi? б?рiнi? орталы?ы бол?ан?а ??сайды. Со?ында ?ыры? сан халы? б?лiнiп-б?лiнiп, ?рбiр ?лт, ?р ел ?з алдарына еншi алып кеткен деген жорамал бар». (М. Жаданов, 9. 1.10.1993.)

«А? Орда ??рамына кiрген тайпаларды? iшiндегi алты арыс ел – ?ыпша?, жалайыр, найман, ?о?ырат, ?аракесек (ар?ын), алшындар – Шы??ысханны? батыс?а жаса?ан жоры?ыны? ал?аш?ы кезiнде- а? «алты сан алаш» деген атпен Жошы ?лысына енген. Жошы хан оларды ?йсiн Май?ы би ар?ылы бас?ар?ан. «Алты сан алашты? ол кездегi ?оныстан?ан жерi – Алтай мен Каспий те?iзiнi? аралы?ы, бiр шетi Тобыл мен Сыр бойы, Жетiсу ?лкесi. 13-?асырды? екiншi жартысында б?лар ода? бол?ан iзiмен Алтын Ордадан б?лiнiп, А? Орда атты мемлекет бол?ан». (М. ?ани, 55. 209-б.).

Б?л с?з тiркесi кейде «Алты алаш» деп те аталады. Алты алаш туралы ел аузында ?р т?рлi пiкiрлер айтылады. Оны? бiрiнде б?л санат?а алты ?лтты кiргiзсе, ендi бiрiнде жо?арыда айтыл?андай, ?аза?ты? ?з iшiндегi тайпалар бiрлестiгi жат?ызылады. Соларды? бiр-екi варианты мынадай:

а) 1.?аза?. 2.?збек. 3.?ара?алпа?. 4.Баш??рт. 5.Но?ай. 6.Татар.

?) 1. ?збек 2.?аза?. 3. ?й?ыр. 4.Т?рiкпен. 5.?ыр?ыз. 6.?ара?алпа?.

Бiр ?лт, халы?ты? ?зi бiрнеше ру, тайпадан ??ралады немесе бiрнеше ру, тайпа жиылып бiр халы?ты ??райды деген ма?ынаны бередi. «?ыры? сан ?ырым» тiркесi ?аза?ты? «?ырымны? ?ыры? батыры» эпосты? батырлар жырын да еске т?сiретiндей.

АЛТЫ ТАСПА Б?ЗАУ ТІС,

БЫЛЖЫРАМАЙ АТТАН Т?С

«?сiлi, мы?ты ?амшы?а е? керегi он екi таспа. Он екi таспадан ?рiлген ?рiм алты ?ырлы болып т?седi. ?амшыны? б?л т?рi к?зге де с?лу к?рiнедi, ?рi ат?а мiнеген адам?а айбат беретiн ?ару есебiнде болып келедi. Одан кейiнгiсi сегiз таспа т?рт ?ырлы болып шы?ады. Ал, алты таспадан ?рiлген ?амшы д??гелек болып т?седi. Оны б?зау тiс ?амшы деп те жатады. Б?л ендi кез келген адам ?стайтын ?амшыны? же?iлдеу, ?арапайым т?рi. „Алты таспа б?зау тiс, былжырамай аттан т?с“ деген с?з содан ?ал?ан». (Ш. Екеев.).

Ел, жер ?ыдыр?ан ?ыдырымпаздар мен хабаршыларды, ?ыр к?рсетiп ма??азсын?ан адамдарды сабасына т?сiрiп, мысын басу ?шiн айтылатын на?ыл с?з.

АЛТЫ Т?ТАМ АТ ?АМШЫ,

ЖЕТІ Т?ТАМ ЖЕР ?АМШЫ

«Егер, ?ажеттi материалы?, я?ни, тобыл?ы, ?айыс был?ары ж?не ?ткiр б?кi? мен же?iл ?айра?ы? даяр т?рса, бiр ?амшыны бiр са?атты? м?лшерiнде жасап шы?ару?а болады. Сабы тобыл?ыдан жасалады. Тобыл?ыны? сабыны? ?зынды?ы алты т?там болуы тиiс. Ел iшiнде „Алты т?там ат ?амшы, жетi т?там жер ?амшы“ деген де с?з бар. Ал, б?йгеге шабатын шабандоздар мен балалар ?стайтын ?амшыны же?iлдеу болсын деп, оны? сабын т?рт т?там тобыл?ыдан жасайды. Б?рын?ы уа?ытта ?ыз балалар ?стайтын ?амшыны? тобыл?ысыны? ?стiн ?айыспен ?ос са?иналап басады екен. ?азiргi к?нi б?л ??рып ?мтыл?ан десе де болады». (Ш. Екеев.).

?амшыны сипаттап, ерекше ?асиетiн ашып к?рсетерде айтылады. Екiншi сы?арын кейде «Жетi т?там «жез ?амшы», «Жетi ?рiм ?амшы» деп те айтады.

АЛЫП АНАДАН ТУАДЫ

«Ана ??рса?ында?ы жан иесi то?ыз айды? iшiнде, тiршiлiктi? ?р сатысында?ы таби?атта бар он сегiз мы? ?аламды? жолын басып ?тедi. Былайша айт?анда, бiр клеткалы? „?арапайым тiршiлiк“ кезiнен бастап, адам?а дейiнгi жетiлу баспалда?тарын басып ?тедi. Б?л таби?ат жаратылыстарыны? iшiндегi аса к?рделi ??былыстарына кететiн миллионда?ан жылдарды адам баласы анасыны? ??рса?ында жат?ан то?ыз айда-а? басып ?тетiндiгi, тек таби?ат ше?берiнi? ?ана ??дiретiне сыйса керек. Олай болса, адам ??мырыны? е? ?за? та ауыр жолы ана ??рса?ында ?алыптасады екен. Мiне, осынау ?су сатысында, жан иесiнi? ж?рек т?рбиесiн тек ана сезiмi ?ана д?рыс ба?ыттап, жетiлдiрiп отырады. Тап осы кезе?де адамшылы?ты? алтын дi?гегi болып саналатын, к?ллi т?рбие атаулыны? ар?ауы – ж?рек т?рбиесiнi? мазм?ны ?алыптасады. Мiнеки, осындай ?те н?зiк, таби?ат ??былыс-тарын тере?iнен тартып т?сiне ал?ан халы? даналы?ы: „Алып анадан туады“ деп т?жырымда?анын зор ма?танышпен айту?а болады. Мейiрiмдi ананы? парасаты мен дар?ан мiнездi ?женi? шапа?аты д?ниеге келген с?бидi халы?ты? т?лiмнi? ?асырлар бойы ?алыптас?ан алтын бесiгiмен тербеп отырып ер жеткiзедi». (13).

Б?л с?з тiркесiнi? толы? н?с?асы: Ат – биеден, аруана – т?йеден, алып – анадан» болуы м?мкiн.

АНА МЕН БАЛА КІНДІКТЕС

Ана мен баланы? ?зара жа?ынды?ын, ысты?ты?ын, ?ымбатты?ын бейнелегенде ?олданылады.

Атамыз ?аза?та: «Ана мен бала кiндiктес» деген с?з бар. ?йткенi, ??рса? к?терген ?рбiр ананы? к??iл к?йi iште жат?ан н?рестеге тiкелей ?сер етедi. Анам жары?ты?: «Бала? жа?сы болсын десе?, ?немi жа?сы н?рсеге к?з то?татып, жа?сылы?ты ?ана ойла» дейтiн. Ана баласын емiзгенде ?зiн салма?ты ?стап, емiренсе, емшегi иiп, с?тi к?бейiп, бала?а ж??ымдылы?ы артады. Бала ра?аттанып, терлеп-тепшiп емедi. Тыныш емген бала а?ылды болады. Баланы емiзiп отыр?ан ана ашуланса, дауыстап с?йлесе, бала шошынып ?алады. Жас с?бидi? мiнезiнi? ?згеруiне ол да ?сер етпей ?оймайды». (Н. Ырысбекова.).