Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

ЖАЯУДЫ? ТА?Ы (АЙЫРЫЛАДЫ) ЖЫРТЫЛАДЫ

Ма?ынасы «?лiн бiлмеген – ?лек» деген м?телмен м?ндес.

«…Атты?а ерем деп жаяуды? та?ы жыртылады» деген ма?ал к?ш келмейтiн iске жармасатын адамдар жайында айтылады. Та? – сан мен с?бенi?* т?йiскен т?сы». (С. М??анов, 77.).

*С?бе – ?абыр?а етегiне бiткен майлы ?алы? ет.

АТТЫ? ЖАЛЫНДА,

АТАННЫ? ?ОМЫНДА

Б?л с?з тiркесi б?гiнде ?й-к?йсiз, жа?дайсыз, т?рт ??быласы те? емес жа?дайда жасал?ан, дайындал?ан д?ниенi сипатта?анда, т?сiн-дiргенде ?олданылады.

«Атты? жалында, атанны? ?омында*» деген м?телдi де б?за-жара ?олданып, «атты? жалында, т?йенi? ?омында» деп ж?рмiз. Б?ндай ?ом—майды? жиналуы к?бiне атандар?а ?ана т?н. Барлы? т?йе ?ом жинай бермейдi. Атан т?йе ат сия?ты, ?гiз сия?ты к?ш к?лiгi. Б?л ы??айсызды?ты, асы?ысты?ты бiлдiретiн, ?аза?ты? ертеде бiр жерде т?ра?тамай ?дере к?шуiнен туында?ан м?тел болуы м?мкiн». (Ж. Омаров, 85.).

АТ ?СТАР

«Бала ту?анда баланы? ?кесiнен, атасынан немесе на?ашы ж?ртынан с?йiншi с?рай алдынан шы??ан адам ?л болса, „Ат ?стар“ деп, ?ыз болса „к?йлек тiгер“, „?ыры? жетi“ деп хабарла?ан. Кейiнгiсi ?ызды ?алы? мал?а беруге, „жат ж?ртты? адамы“ деп ?арау?а байланысты ту?ан ой-пiкiрлердi? к?рiнiсi», (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.14-б.).

Ат ?стар – ?йдi? иесi, м?рагерi дегендi а??артады.

АТЫНЫ? СЫРЫ ИЕСІНЕ М?ЛІМ

«Осы т?ста ?аза?ы жыл?ыны? iшiнде ?рт?рлi жаратуды с?йетiн жыл?ыларды? болатынын ескере кеткен ж?н. Бiрi то?жарау к?йiнде жа?сы шапса, ендi бiрi ?бден же?iлдеп жара?анда ?ана жа?сы шабады. «Атыны? сыры иесiне м?лiм» дегендей, на?ыз атсейiс ?олында?ы с?йг?лiктi? тiлiн бiлуге тиiс. М?ндайда, жаратар атты? ?ара еттiлiгiн, май еттiлiгiн жазбай танитын атбегiнi? ?апысыз танымы ?ажет. Онсыз жоны тырсиып т?р?ан ?ара еттi жыл?ыны жаратамын деп, жiлiк майын ?зiп алу немесе олпы-солпы болып т?р?ан май еттi жыл?ыны ж?деу екен», – деп кем жаратып алу оп-о?ай». (А. Сейдiмбек, 92.).

Мiнез-?асиетiне, ерекшелiгiне ?аны? деген м?нде ??ынылады.

*?ом— т?йе ?ркешiнi? т?п жа?ында?ы т?таса бiткен жота майы.

АТЫМТАЙ ЖОМАРТ

(Екiншi н?с?асы*)

«?аза? арасында Атымтай (арабша Хатимтай) к?бiрек аталады. Себебi, ол байлы?пен емес, мырзалы?пен (жомартты?пен) атын шы?арады. Бiреу Атымтай?а: „Мен де сендей жомарт болам“ дейдi. Бiра? ал?аш берген адамы сол к?нi екiншi рет келгенде: „Мана алып едi? ?ой“ дептi. Ба?са, с?раншы болып ж?рген ?ыдыр (ырысты? атасы) екен. Сонда ?ыдыр: „Сен ?алай Атымтай бола аласы?? Ол к?нiне неше барса? да бетi?дi ?а?пайды, ал, сен, екi келгенде сара?ды? жасады?!“ – дептi-мiс». (С. М??анов, 77.150-б.).

Ке?пейiл, ?олы ашы?, жомарт кiсiлердi д?рiптегенде, осы Атымтай жомарт?а те?ейдi.

АТЫ ЫРА?ДАП,

АДАМЫ ТЫРА?ДАП

«Аты ыра?дап, адамы тыра?дап» деген ма?ал?а т?сiнiгi (С. М??анов «?мiр мектебi» – К.О.) мынадай: «Ыра?» деген с?здi бiздi? ел ма?ал?а ?ос?анымен, не екенiн бiлмейдi. Ол ш?птi? бiр т?рi екенiн мен бертiнде, Жетiсу елiнен ?ана естiдiм». (?. ?лiм, 31. 03. 02. 2011).

Аты – оттап, жайылып, ?зi ?й?ы со?ып ?лек деген ?зiл-?а?ытпа. Астарлы ма?ынасы: Адамдар ?рi-с?рi к?йде болып, шаруалары ж?рмей, бетiмен кеткен ?жым, шаруашылы?тарды сына?анда айтылады.

АУЗЫН АРАНДАЙ АШЫП

Аш?ара?ты?, тойымсызды?, ?ома?айлы? таныт?ан адамды осылайша бейнелейдi.

«Ерте заманда аран, керен деген м?йiз сыртты ма??лы? болыпты деседi к?нек?з ?ариялар. Ол екеуi де жемiне шап?анда аузын ашып алып ж?гiрсе керек-тi. Шамасы, ?ома?ай, аш?ара?ты?ы шы?ар. „Аузын арандай ашып“ деген тiркес содан ?ал?ан деседi». (Б. ?ыдырбек?лы, 69.).

Ел арасында айтылатын «Аузын керiскедей ашып» деген с?з тiркесi де жо?арыда?ыдай ??ымда ?олданылады. Со?ан ?ара?анда, керiске де сондай алып а?ны? (сусиыр, м?йiзт?мсы? сия?ты) бiрiнен болса керек.

* «?анатты с?з – ?азына», 1-кiтабын ?ара?ыз.

АУЗЫНДА ?ЗІЛІ ЖО?ТЫ?

?ОЛЫНДА ШО?ПАРЫ БАР

«?алжы?ды кек алу?а, кекетiп келемеждеуге, кемсiтiп са?ын сындыру?а ?олданса, ?адiрi кетедi. Ол ?алжы? емес, т?белестi? басы болады. ??ры?анда к??iлде ды? ?алады. Сонды?тан ?зiлдi орнымен келiстiрiп айта да бiлу керек, ж?йесiмен т?сiнiп, ?арымды жауап ?айтара да бiлу керек. ?зiл-?алжы?ны? ?асиетi – тап?ырлы? пен шапша?ды?та. ?демi ?зiл а?ылдан шы?ады. „Аузында ?зiлi жо?ты? ?олында шо?пары бар“ дейдi. ?зiл-?алжы?ды т?сiнбейтiндердi? к?бi а?-?араны ажырата алмайтын топастау келедi. ?алжы??а бола ерiн бауырына алып, тiк шапшитындар?а с?здi ?ор етпеген абзал. Ал бiрiн мы??а балап ж?ретiн к??iлi к?л, жаны жайса? адамдар болады. Олар айналасына к?лкi сыйлап, ?згенi жадыратып, ?зi жар?ырап ж?редi». (Б. Момыш?лы, 15. 29-б.)

?зiл-?алжы? с?зге ?зiлмен, тап?ырлы?пен жауап берудi? орнына, ?алжы? айт?ан кiсiге ренжiп, ?кпелеп, кейде ж?дыры?ын ала ж?гiретiн, ?зiлдi т?сiнбейтiн топастау кiсiлер болады. Жо?арыда?ы ма?ал сондай кiсiлердi ?шкерелегенде ?олданылады.

АУРУДЫ? ЕМІ – САУДЫ? С?ЛЕМІ

«– Пенде шiркiн асы?ын к?нде алшы т?сiрсе де, басы ауырып, балтыры сыздамай т?рмайды. Ауырмайтын адам жо?. „Ауруды? емi – сауды? с?лемi“ дейдi. Е? бiр сауабы ?лкен с?лем – сыр?ат адамны? ?олын алып с?лемдесiп, к??iлiн с?рау. Жаны мен т?нi бiрдей ?иналып, „?лде?алай болам“ деп к??iлi к?птi, ж?регi ?аяу тартып жат?ан кiсiге жылы-жылы с?з айтып, рухын к?теру ауру адамны? к??iлiне – медет, бойына ?уат бередi. „Жа?сы с?з – жарым ырыс“ деп тегiн айтлыма?ан. Сол ауру адам, Алла емiн салып жазылып кетсе, сенен ж?рдем к?ргендей кездескен жерде ы?ыласы ерекше болады да ж?редi. Неге десе?, жайшылы?та?ы с?лемнен нау?ас кездегi с?лемнi? орны ерекше, ж?нi б?лек сезiледi. Жаман айтпай жа?сы жо?, б?л д?ниедегi татар д?мi таусылып, ?азаны т??керiлсе, тiрi кезiнде с?лем берiп, к??iлiн с?рап т?р?аны? ?шiн, тiрлiгiнi? со??ы к?ндерiнде тiлдесiп ?ал?аны? ?шiн ?зi?е риза боласы?. „?ттеген-ай, сонда неге бармадым“ деген ?кiнiштi? уыты ж?регi?дi езбейдi». (Б. Момыш?лынан. 15.70-71-б.)

Ауруды? к??iлiн с?рап, арнайы барып с?лем беру ар?ылы оны? к??iлiн к?терiп, жайландырасы?. Рухына дем берiп, сауы?уына сенiм ?ялатасы? деген м?нде ??ынылады.

АУЫЗДЫ?ЫМЕН АЛЫСТЫ

«Ауызды?ымен алысты» деп асау, бас бiлдiрмеген, бой?а ?йрет-iлмеген аттар?а айтылады. «Ауызды?ын ?арш-?арш шайнап, ауызды?ымен алысып т?р» деймiз кейде». (Ж. Бабалы??лы, 24. 273-274-б.).

Алас?рып, жанын жедi, ж?л?ынды деген ма?ынада.

АУЫЗДЫ?ТАУ

«Ауызды? – ж?геннi? ат аузы iшiнде т?ратын б?лiгi. Ауызды? екi б?лшек сауса?тай ж?мыр темiрден жасалып, бiр-бiрiне шы?ыршы?ты, ?збелi, ?оз?алмалы етiп т?йiстiрiледi. Екеуi бiрiккенде бiр с?йемдей болады. Ауызды?ты? екi басы екi сулы??а бекiтiлген. М?ны? б?рi де ?оз?алмалы б?лшектер. Ер-то?ым, айыл-т?рман жабды?тары iшiнде е? керектi б?лiгi ж?ген болса, ал ж?геннi? барлы? абырой, ата?ы ауызды??а байланысты. Асау, тарпа?ды ыр?ына к?ндiру ауызды?тау ар?ылы к?ндiру, т?ртiпке ша?ыру ма?сатымен адам?а ?атысты да айтылады». (Ж. Бабалы??лы, 24.275-б.).

АУРУ?А ЕМ, САУ?А ?УАТ, Д?РІ – ?ЫМЫЗ

«Жамбыл атамыз: „ауру?а ем, сау?а ?уат, д?рi – ?ымыз“ – дегендей, сары ?ымыз дертке шипа, денеге к?ш. ?ымыз ерекше д?мдi, ??нарлы, адамны? жан сарайын ашып, зау?ын келтiретiн хош иiстi ж?не ?те сi?iмдi сусын. Оны? б?лай болу себебi, жыл?ы жануарды? ?зiне ?ана т?н асыл ?асиетiнен болса керек». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.71-б.).

?ымызды? ерекше ?асиеттерiн сипаттап, т?йiндеп берген осы с?з тiркесiнде ?андай ?лкен м?н жат?анын ?лi т?сiнбей келемiз.

АУЫЛДЫ? АЛТЫ АУЗЫ

«Сойыл?ан малды асаба алдымен ?она?тар отыр?ан ?йдi? боса?асына ?келiп бата тiлейдi. ?она?тар бата жаса?ан со? мал сойылып, ет асылады. Ет пiскенше меймандар?а ке? дастар?ан жайылып, дастар?ан?а ??рт, iрiмшiк, бауырса?, жент, сары май ?ойылып, ?айма?та?ан шай ??йылады. Шайдан со? жаздыг?нi болса ?ымыз, ?ыстыг?нi болса езген ??рт берiледi. Осы мезгiлде ?детте ?й иесi жа?ынан домбыра шертiлiп, к?й тартылып, ?н айтылады. Б?л „ауылды? алты ауыз“ деп аталады. Одан со? кезек меймандар?а келедi. Меймандарды? ?н шыр?ап, ?исса-дастан, яки ертегi айтуы керек. Егер айта алмаса, т?рлi ?зiл-?алжы?дар iстеледi». (М. ?ани, 55..385-б.)

?н-к?й тарту, ?нер к?рсету кезегi меймандар?а берiлгенде, оны «?она?к?де» деп атайды.

АУЫЛ ИТІНІ? ??ЙРЫ?Ы ?АЙ?Ы

«?аза? ??ымында: „Ит жетi ырысты? бiреуi“, „Иттi тепкен – ырысты тебедi“, „Иесiн сыйла?анны? итiне с?йек сал“, я?ни тама?тандыр, т.б. айтылады. Иттi б?лай ?адiрлеу мал шаруашылы?ымен ш??ылдан?ан к?шпелi елде ?ажет-а?. ?йткенi, ит – адамны? ?йде де, т?зде де сенiмдi серiгi. Сонды?тан „иттi иесiмен ?инасын“ деген. Ал „Ауыл итiнi? ??йры?ы ?ай?ы“ деген ма?ал ?р ит ?з ауылында к?штi деген ж?не бас?а да астарлы ??ымды бiлдiрген». (С. М??анов, 77.).

Б?гiнде б?л м?тел к?бiне кейбiр адамдарды? ерекше мiнез-?асиеттерiн сипатта?анда айтылады.

АЯЗ ?ЛІ?ДІ БІЛ,