Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

«Бесiк жырыны? б?рiнде ананы? ма?сат-м?ддесi негiзгi нысана ретiнде ?амтылады. Ана тiлiнен, ана арманына асатын ?лы м?рат жо?. Осы с?йiспеншiлiк бала ??ла?ына бесiгiнен енедi. Ер жетiп, ат жалын тартып мiнгенде баласыны? ?андай азамат болып ?суi – ана жырыны? ?айнары. Сол арман баланы ?ана емес, ты?даушыны да елiктiредi. ?лкен-кiшiнi? ж?регiне iзгiлiк ?ры?ын себедi. ?аза?ты? „Баланы ж?ргегiнен баулы“ дейтiнi содан». (?. Толыбаев, 95.201-б.).

Б?л м?телдi? «Баланы – бастан», «Баланы бесiктен баулы» деген н?с?алары да бар. Б?рiнi? ма?ынасы бiр, я?ни, бала т?рбиесiне ерте бастан к??iл б?л, жастайынан баулып-т?рбиеле деген ма?ынаны бередi.

БАЛАЛЫ?Ы? ?СТАСА, НА?АШЫ?А БАР

«?ай кезде де на?ашы мен жиеннi? ?зiлi жарасып отыр?ан. М?ндайда „Балалы?ы? ?стаса, на?ашы?а бар“ дейдi. Бай?а?анымыздай, на?ашы ж?рт жиеннi? еркелiгiн де, тентектiгiн де к?тере бiлген. На?ашылары да жиенiн ?т?ыр ?зiлмен т?йреп, жарасымдылы?ты, туыстар арасында?ы татулы?ты к?рсете бiлген». (А. Д?йсенбай?ызы, 9. 27.06—3.07.2013.)

«На?ашылы-жиендiлер кездескен жерде бiр-бiрiмен ?зiлдесiп, ойнап-к?лiп жатады. Жиен м?ндайда ?зiн еркiн сезiнедi. „Балалы?ы? ?стаса, на?ашы?а бар“ деген осыдан шы??ан». (С. Кенжеахмет?лы, 43. 207-б.)

Жиеннi? бал-балалы? ша?ы мен еркелiк д?уренiне на?ашы ж?ртты? ку?гер болып келетiнi рас. Дегенiмен б?л жерде на?ашы ж?ртты? жиен алдында?ы ысты? ы?ыласы мен ке? пейiлдiгi д?рiптелiп т?р?анын бай?ау?а болады. Осы орайда б?л тiркестi? «Балалы?ы? ?стаса, на?ашы?а бар, Жiгiттiгi? ?стаса, ?айны?а бар» деген толы? н?с?асын да айта кетейiк.

БАЛАПАННАН БАРШЫН?А ЖЕТТІ?

«– Б?ркiттi? е? ал?аш?ы ту?анын „балапан“ дейдi. Екi жасарын – „?ант?бiт“, ?ш жасарын – „тiрнек“, т?рт жасарын – „таст?лек“, бес жаса-рын – „м?збала?“, алты жасарын – „к?кт?бiт“, жетi жасарын – „?ана“, сегiз жасарын – „жана“, то?ыз жасарын – „майт?бiт“, он жасарын – „бар?ыт“, он бiр жасарын „баршын“ деп атайды. Тiлiмiздегi „бала-паннан баршын?а жеттi?“ деп жататын с?з – адамны? ?сiп-жетiлiп, кемелденуiн образды т?рде осылай те?еп айт?аны». (Б. Момыш?лы, 15.125-128-б.)

Негiзiнен ?ыздарды? бой жетiп, толыс?анын да осы с?з тiркесiмен д?рiптейдi.

БАЛ?АН, БАЛ?АН, БАЛ?АН ТАУ,

О ДА БІЗДІ? БАР?АН (К?РГЕН) ТАУ

«…?зiрше, ?аза? ауыз ?дебиетiнде са?тал?ан, мейлiнше ?аза?ты? скиф – са? д?уiрiне ?атысы бар бiр-екi на?ыл ж?мба? с?здерге то?тала кетейiк.

«Бал?ан, Бал?ан, Бал?ан тау, о да бiздi? бар?ан тау – дейтiн на?ылды, „?лы? ?рым?а кетсiн, ?ызы? ?ырым?а кетсiн“ дейтiн ?ар?ысты к?нi б?гiнге дейiн екi ?аза?ты? бiрi бiледi. Б?л „м?телдер“ бiз с?з ?ып отыр?ан заманнан берiректе шы?уы м?мкiн. ?йткенi скиф – са? ?рпа?тары варвар деген жалпы атпен кейiнiректе Бал?ан?а да, Римге де бiрнеше рет жоры?пен барып ?айт?ан». (Б. Адамбаев, 1.263-б.).

?иян т?кпiрдегi бiр елдi-мекенге немесе алыс шет елге барып, к?рiп-бiлгенiн жеткiзерде осы ма?ал?а с?йенедi.

Ал «?лы? ?рым?а кетсiн, ?ызы? ?ырым?а кетсiн» деген м?тел б?гiнде бас?а жа?а м?н-ма?ына?а ие болып, «?лы? – ?рым?а, ?ызы? – ?ырым?а» деген ?згерiске ?шыра?ан. Я?ни, ?л-?ыз ?сiрiп, оларды жетiлдiрген, ?йлендiрiп, жеке ша?ыра? к?терiп, шал?ып ?мiр с?рген отбасыны д?рiптегенде немесе той-?уаныштарда iзгi тiлек, бата ретiнде айтылады.

БАЛТА Т?СКЕНШЕ,Б?РЕНЕ ЖАЛ ТАБАР

«Б?л ма?алды „Балта шауып ?лгергенше, б?рене тыныс ала т?рады“ деген ма?ынада ??у керек». (М. ?лiмбаев.).

Б?л ма?ал ойлану?а, ке?есуге, а?ылдасу?а м?рсат, уа?ыт бар деген м?нде айтылады.

БАЛЫ? АУЛАЙ АЛМА?АН СУДЫ ЛАЙЛАЙДЫ

«Адамзат т?рмыс-салтында мал ба?ып, егiн егудi ?йренбей т?р?анда-а?, а?шылы?пен ?атар балы? аулаумен айналыс?ан. ?уелi балы?ты т?йы? жерге ?уып ?амап, ?олмен ?стап, шаныш?ы, найзамен т?йреп ?стаса, со?ынан ?айы?ты ойлап тауып, ?арма?пен аулауды, тор салуды ?йренедi. „Балы? аулай алма?ан суды лайлайды“ деген ма?ал ертеден ?ал?ан». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.120-б.).

?олынан iс келмейдi, ?айта б?лдiредi деген ойды бередi.

БАР?АН ЖЕРІ? БАЛ?АН ТАУ—

ОЛ ДА БІЗДІ? К?РГЕН ТАУ

(Екiншi н?с?асы) *

Бiз бар?ан, барып к?рген жер деген ма?ынаны бередi.

«Бал?ан тау. ?аза? а?ыздарында кездесетiн а?ызды? тауды? аты.

Бар?ан жерi? Бал?ан тау —

Ол да бiздi? к?рген тау.

Б?л ?ле? жолдары а?ызды? ??гiмелерде жиi кездеседi, бiра?, ежелгi мифтiк ма?ынасы белгiсiз. Сарыар?ада осы аттас тау бар делiнедi.

Т?ркiлiк тарихи ареалда бiрнеше Бал?ан таулар бар. Бiрi – Солт?стiк-батыс Т?рiкменияда?ы Балхан таулары, екiншiсi – о?т?стiк европалы? Балкан таулары, ?шiншiсi – баш??рт жерiнде, Асылык?л ма?ында, Давлекан ауданында, т?ртiншi – Челябi облысында, Дема ?зенi а??арында, Куншак ауданында. Бал?антау туралы баш??рт эпосы – «Заят?лек пен Сус?луда» айтылады. М?нда?ы Бал?ан – байлы? символы, м?нда а?ны? барлы? т?рi мекен етедi, жiгiт пен ?ызды? молалары осы тауды? басында делiнедi.

Бал?ан – мифтiк жер?йы?, космосты?, таза ке?iстiктi?, жалпы ?аламны? моделi…». (С. ?ондыбаев, 62.16-б.).

БАРСАКЕЛМЕСКЕ КЕТТІ

«Барсакелмес – ?аза?станда осы аттас сор да, арал да („Барссакелмес“ ?оры?ы – К.О.) бар. Сондай-а? ертегiлерде б?л жер атауы жиi ?шырасады. Барсакелмес – ?мiр с?руге м?мкiн болмайтын, адам ?мiрiне ?ауiптi немесе ?те алыста орналас?ан жерлердi? жалпы образды? баламасы. К?нделiктi тiлiмiзде алыс?а, ?за? сапар?а кеткен адамды ?зiлдеп, „Барсакелмеске кеттi“ дейтiнiмiз де сонды?тан». (С. ?ондыбаев. 9. 6.10.99.)

Б?л с?з тiркесiн кейде ?аза бол?ан адам?а ?аратып та айтады.

БАРСА? СЫМБЫЛ ДА ЖО?

«Сымбыл – сыр?ауыл. Сыр?ауылдан айырмасы, жi?iшке ж?не к?сiпке ы??айлап дайында?ан а?аш. К?бiне уы? жасау?а ы??айлап, жас беректерiн, бостандарын ?ыр?ып, сопа басын ?ана ?алдыр?ан ?ш-т?рт жыл?ы б?та?. Берек, бостан – а?аш б?та?ы, ?рiмi. К?бiне теректi?, ?ара?айды? бостаны делiнедi. Талды? б?та?ы, тобыл?ыны?, алманы? берегi дейдi ?аза?. Б?л к?ндерi бостан да, берек те, ?рiм де ?мытылып, тiлiмiзде жал?ыз ?алып барады. Терек осал а?аш, оны? б?та?ыны? бостан аталуы да, б?лкiм, сонды?тан болар. «Бостаны бар-ды теректi?, болаты бар-ды беректi?» (Шалкиiз).

Терек пен кегейдi? ?ай т?рi болса да м?ндай к?сiби шаруашылы??а жарамайды. Сымбылды? сымбалдан айырмасы жал?ыз а?ашты?ы. «Барса? сымбыл да жо?» деген осыдан ?ал?ан». (Б. ?ыдырбек?лы, 69.89-б.).

Б?л м?тел кейде «Барса? ба?ыр да жо?» деп айтылады. Барса? т?к жо? деген ма?ынаны бередi.

*Бал?ан, Бал?ан…» та?ырыпшасын ?ара?ыз.

.

БАТА

«Тiлiмiздегi «бата» с?зiнi? араб тiлiне де, ислам дiнiне де ?атысы жо?. Кейбiр зерттеушiлерiмiз б?л с?здi ??ранны? «фатиха» атты бiрiншi с?ресiнi? ?аза?шалан?ан т?рi дейдi. Б?лай деудi? ма?ыналы? т?р?ыдан да, дыбысты? ?згеру за?дылы?ы т?р?ысынан да ?исыны келмейдi. Байыр?ы араб тiлiнде «фатиха» – «кiтап ашар», «с?з басы», «??ранны? негiзi» деген ма?ына бередi. Ал ?аза? тiлiндегi «бата» с?зiнi? ма?ынасы м?лде б?лек.

Батаны ?детте ?арт адам, ?лкен орында?ы адам, жолы ?лкен адам бередi. М?ны? ?зi бата берудi? ислам дiнiндегi р?сiм-?алыбынан г?рi, к?шпелiлердi? Т??iрiлiк наным-сенiммен туында?ан д?ст?рiне жуы?тау. Аруа??а сыйыну, аруа?ты? назасына ?шырамау, сол ?шiн тiлек айту, ол тiлектi сол аруа?ты орында?ы адамны? айтуы к?шпелiлердi? байыр?ы кiсiлiк ?алыбыны? д?ст?рi екенi ай?ын. М?ны? д?лелiн ?згеден емес, сол «бата» с?зiнi? тiлiмiздегi ?олданысынан бай?ау?а болады: бата, батаг?й, батаг?йлiк, батадай, баталас, баталастыру, баталасу, баталы, батасыз, баташыл, терiс бата т. б. Мiне осы ??ымдарды «фатиха» с?зiмен шендестiрiп ?олдануды? ?исыны жо?. М?селен, «фатихалас» («баталас»), «фатихаласу» («баталасу»), «фатихадай» («батадай») деген тiркес-??ым ислам ?алыбына м?лде жат…

Демек, байыр?ы салт-д?ст?рiмiздi, кiсiлiк ?алыптарымызды ?ит етсе болды ислам дiнiнi? ?анжы?асына б?ктере салу, т?птен келгенде, ?зiмiздi ?зiмiз жабайы етiп, тексiз, д?ст?рсiз етiп к?рсетудi? бiр т?рi болып шы?ады. Т??iрiлiк наным-сенiм ?зге дiндерге ?ара?анда ?мiр-дегi моральды?-этикалы? дегдарлы?ымен, ?леуметтiк-экологиялы? ?мiрмен ?ндес демократиялы? сипатымен ерекшелiнедi. Бiздi? халы?ты? рухани болмысы ?асырлар бойы осындай ?рдiс негiзiнде т?рбиеленген». (А. Сейдiмбек, 94. 87-88-б.)

Бата с?здi? ислам дiнiне дейiн де халы? д?ст?рiнде бол?анын фольклоршы ?алым С. Нагимовты? келтiрген мына дерегi де растай т?седi: «Бата с?з тек ?аза? ж?ртында ?ана емес, т?ркi-мон?ол халы?тарында ба?зы заманда д?ст?рге, салт?а айнал?ан. Бурят елi м?ны «юролы», ал алтайлы?тарда «ал?ышы» немесе «ал?ыш сос», мон?олша «еролы» деп аталады…

Мон?ол хал?ыны? салт, жорасында, атап айтса?, киiз басу, ж?н ??деу, а??а шы?у, ??да т?су, ?ыз ?зату, келiн т?сiру, некелесу, отау тiгiп, ша?ыра? к?теру, жа?а ??рыл?ан киiз ?йдi жабды?тау – бата с?зсiз ?тпейдi екен…

«Мон?олды? ??пия шежiресi» кiтабында?ы:

Ас?ар таудай алып бол,

Атпа? к?ндей жары? бол, —

деген жолдар да жа?сы лебiзге, iзгi сезiмге толы». «А? бата», «Жазушы», 1992ж., 7б.