Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

?анатты с?з – ?азына. 2-кiтап
Ке?ес Оразбек?лы

«?анатты с?з – ?азынаны?» 2-кiтабында халы? арасына ке? тара?ан ма?ал-м?тел, ?анатты с?здердi? 700-ден аса бiрлiгiн жинап, ?амтыды?. Оларды? шы?ып-?алыптасу тегiн танымал жазушылар, этнографтар, тарихшылар мен журналистердi?, та?ы бас?а маманды? иелерiнi? халы? салт-д?ст?рлерi мен этнографиясы, тарихы мен ?мiр-тiршiлiгiне ?атысты ой-т?йiндеу, мысал-деректерi ар?ылы д?лелдеп к?рсетiп, ?р ?айсысыны? ма?ыналарын ашып, т?сiндiрмелерiмен толы?тырып отырмыз.

?анатты с?з – ?азына

2-кiтап

Ке?ес Оразбек?лы

© Ке?ес Оразбек?лы, 2020

ISBN 978-5-4498-8981-2 (т. 2)

ISBN 978-5-4498-7632-4

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Ке?ес Оразбек?лы

?анатты с?з – ?азына

2 -кiтап

?анатты с?зге байланысты ой-т?йiндеулер мен мысал-деректердi жинап, ??растыр?ан, м?н-ма?ынасын т?сiндiрген Ке?ес Оразбек?лы Д?йсен.

«?анатты с?з – ?азынаны?» б?л екiншi кiтабында халы? арасына ке? тара?ан ма?ал-м?телдер мен ?анатты с?здердi?, т?лiмдi с?з тiркестерiнi? 700-ден аса ?зiндi-?лгiлерiн жинап, ??растырып берiп отырмыз. Оларды? шы?у тегiн танымал жазушылар мен этно-графтарды?, тарихшылар мен журналистердi?, та?ы бас?а маманды? иелерiнi? халы? салт-д?ст?рлерi мен этнографиясына, тарихы мен ?мiр-тiршiлiгiне, ру шежiрелерi мен таби?и ??былыстар?а ?атысты ой-т?йiндеулерiнен, мысал-деректерiнен ?зiндiлер келтiрiп, ?р ?айсысын т?сiндiрмелермен толы?тырып отырмыз.

Б?л кiтап та ?аза? о?ырманыны? ?уанып табысатын, д?ркiн-д?ркiн с?йсiне ?олына алып, онда?ы ойларды ?мiрлiк ба?дарына айналдырып, ?р ша?ыра?ты? ?ымбат рухани ?азынасыны? ?атарына ?осар деп сенемiз.

Жина? балалар мен ш?кiрт жастар?а, ?стаздар мен к?пшiлiк о?ырман?а арнал?ан.

«Кейде д?у iрi ?араны пыша??а жы??ан отбасы бiр ая?ын жыл?ы етiне немесе жыл?ы сой?аны сиыр етiне алмастыратын. Осылайша ел iшi жыл?ы етiнен де, сиыр етiнен де ауыз тиетiн. Ал ?а?тар-а?пан айларында ауылды? ?лкендерiн ша?ырып, «со?ымнан д?м тат?ызу», «шеке жегiзу» деген жорал?ылар жасалатын. Келген ?она?ты? б?рi: «Со?ымдары?ыз ш?йгiн болсын», – деген тiлек айтатын. С?йтiп ауыл болып бiрiн-бiрi ?она??а ша?ыру ?ыс бойы жал?асатын едi. Б?л халы?ты? бауырмашыл, бiрлiктi де берекелi болуына жа?сы ?рдiс бастамасы десек ?ателеспеймiз. Со?ым басына келе алма?ан сыйлы адамдарды? сыба?аларын анам сарымайдай са?тайтын. «Ескерсе? ескi асы?нан са?та», – деген с?з осыны ай?а?таса керек. ?ысты к?нi ж?ре алмайтын кемпiр-шалдарды? сыба?аларын анам жеке-жеке дорба?а салып, оны шана?а байлап, бiр пара? ?а?аз?а керектi м?лiметтердi жазып, осы кiсiлердi? ?йлерiне апарып бер дейтiн. Б?л м?ртебелi шаруа?а менi ж?мса?анына м?з болып, бар?ан жерiме: «Сыба?а ?келдiм», – деп ма?танышпен ?сынатынмын. Разы бол?ан ?арттарды? баталарын алып, ?олыма ?стат?ан т?ттi м?мп?силерiне тойып ?айтатынмын. Шiркiн, ?аза?ты? со?ымы ?за? ?ыста таусылмайтын мейрам едi. ?азiр б?рi ?згеше…». (А. Сексенбаева, 37.).

Сый-??рметi?, сыба?а? ?зiлмесiн, ?арым-?атынас жасап т?р деген ма?ынада ??ынылады.

А

АБЫЛАЙ АСПАС АСУ

(Екiншi н?с?а) *

«Абылай хан „Жайыл ?ыр?ынын“ жаса?ан со??ы жоры?ында ?аза? пен ?ыр?ызды? на?ты шекара сызы?ын белгiлеп, ащы iшекше созылып бара жат?ан ?оныс дауын т?бегейлi шеше алды. Б?л ж?нiнде Халел Досм?хамбетов « Кенесарыны? со??ы к?ндерi» атты шы?армасында:

«?оныс?а таласып ?ыр?ыздармен де бiр мезгiл со?ысты. А?ы-рында ?ыр?ыздармен келiс ?ылып, жердi? шегiн айырды. Алатауды? ?ыры екi а?айынды ж?рт?а шекара болды. «Абылай аспас асу» деген с?з сонан ?алды» (Х. Досм?хамбетов. «Кенесарыны? со??ы к?ндерi» 1994. Жалын. №9 – 10) дейдi». (М. Исахан, Р. Оразов,50.29.10.2009.).

«Абылай аспас асу» дегеннi? ма?ынасы, б?л асу шекара, одан Абылай ханны? ?зi аса алмайды, оны? ар жа?ына Абылайды? б?йры?-?кiмi ж?рмейдi деген с?з.

АДАЙДЫ? БЕЙІТТЕРІН К?РГЕНДЕ ?ЛГІ? КЕЛЕДІ

«Кiшi ж?з ру-тайпаларыны? арасында, ?сiресе, адайлар арасында бейiт со?у, мола салу, ??лпы тас орнату д?ст?рi айры?ша дамы?ан. ?стiрт ?стiндегi, Арал т??iрегiндегi байта? ?орым-пантеондар ?аза?-ты? молалы?-с?улет ?нерiнi? озы? ?лгiлерi болып табылады. ?йгiлi т?л?аларды даралап жерлеу, сын тастарды ?улет-ата мен ру-тайпа бойынша к?шелеп орнату, ?ыз-келiншектерге о?шау шо?ыр етiп там со?у сия?ты ежелден бастау ал?ан д?ст?р назар аударарлы?.

?ара?алпа?станны? ?о?ырат ауданында?ы Д?уiт ата ?орымында адай ?ыз-келiншектерiне бiрiнен-бiрi ?сем а?ша??ан к?мбездер шо?ыры б?лек со?ыл?ан.

М?ндай молалы? – с?улет ?нерiнi? ?лгiлерiнен байыр?ы наным-сенiмнi? белгiлерiн ай?ын бай?ау?а болады. Жергiлiктi ?лутас сия?ты ??рылыс материалдары д?ст?рлi наным-сенiмдi айры?ша кие т?тып, адам ы?ыласыны? заттана к?рiнiс табуына мол м?мкiндiк берген». (А. Сейдiмбек, 93. 626-бет).

Б?л с?з тiркесi бiр жа?ынан адайларды? б?секелестiкпен салын?ан бейiттерiне та?данысты бай?атса, екiншi жа?ынан ?зiнi? де басына осындай бейiт орнар ма екен дегендей а?сарлы ойды жеткiзедi.

*«?анатты с?з-?азына», 1-кiтабын ?ара?ыз.

АДАМ – ?РІ ЖОЛ, ?РІ ЖОЛАУШЫ

«Сопылар „адам – ?рi жол, ?рi жолаушы“ дейдi. Кез келген адамны? жетiстiк ?рi ?ателiктерiмен ?зi басып ?тер ?мiр жолы бар. Ол – соны? жолы, я?ни адамны? ?зi – жол. Сонымен бiрге отырса? да, т?рса? да, ?йы?тап жатса? да, сен б?л п?ниге уа?ытша келген жолаушысы?. Б?рiмiздi? баратын, то?тайтын межемiз – бiр. Сон-ды?тан ?летiн-?лмейтiн кезiн пенде бiлмейдi. Б?л бiр Алла?а аян». (Б. Момыш?лы, 15.71-б.)

И?, ?р адам ?зiнше жол, артында отбасылы?, ел iшiлiк ?мiр ?олта?балары ?алады. Ат?ар?ан е?бек н?тижелерi, шы?армашылы?, ?ылыми е?бектерi ?алады дегендей.

Сондай-а? Б. Момыш?лы айт?андай ?р адамны? ?з жолы, ?з та?дыры бар, я?ни, ?р адам ?зiнше бiр жат?ан жол. Ол жолды ?анша ?аласа да бас?а адам ?айталай алмайды, с?ре алмайды. Сондай-а? ?р адам аумалы-т?кпелi, ащылы-т?ттiлi ?мiрдi?, та?дырды? иесi, ?зынды-?ыс?алы шым-шытыры? ?мiр жолыны? жолаушысы. Оны бас?а адам ?анша ?аласа да алмастыра алмайды. Адамны? ?рi жол, ?рi жолаушы болатыны, адамдарды? бiр-бiрiн ??рметтеп, ба?алап, жолдарын ?ия кеспеуi тиiстiгiн осылайша ??ындырып т?р емес пе.

АДАМЗАТТЫ? Б?РІН С?Й БАУЫРЫМ ДЕП

«Абай гуманистiк к?з?арасты насихаттады. Ол адам атаулы жаратылысында бiрдей деп ?арады. ?зiн ?згеден арты? санай-тындарды с?гiп, „менiмен сен те? бе деп ма?танасы?, бiлiмсiздiктi? белгiсi ол бая?ы“ дедi „Адамзатты? б?рiн с?й бауырым деп“; „Атаны? баласы болма, адамны? баласы бол“ дейдi. Ол жалпы адамзатты т?гел с?юге ж?не оларды те? к?руге ?ндейдi, ?те-м?те ауыр азап ар?ала?ан мазл?мдар?а* жанашырлы? iстеп, iш к?йдiрудi д?рiптейдi. „Мазл?м?а жаны? ашып, iшi? к?йсiн, ?аракет ?ыл, пайдасы к?пке тисiн“ дейдi». (М. ?ани,55. 348-б.).

«Адамзатты? б?рiн с?й бауырым деп». Былайша айт?анда, ?з ту?аны?мен, бауыры?мен ?андай ?атынаста болса?, ?зге адамдармен де сондай ?атынаста бол деген ойды жеткiзiп т?р. Абайды? ?лкен гумманист а?ын екенi осы с?зiнен-а? а??арылып т?р?андай.

А?АЙЫННЫ? АТЫ ОЗ?АНША,

АУЫЛДАСТЫ? ТАЙЫ ОЗСЫН

«Жазда болатын ас-тойларды? бiр ?ызы?ы б?йге. Ж?йрiк аттары жор?аларын, с?йг?лiктерiн баптап жарататын. Аты б?йгеден келген ?аза?ты? ?уан?аннан т?бесi к?кке жеткенддей болады. Онда?ы б?йгеге келген ж?лде емес (кейбiр астарда бiрiншi б?йгеге ж?з ?ара?а дейiн, кейде одан да к?п ж?лде тiгiлетiн) – ата?ы. Ж?лдеден ат иесi ?зiне ырым?а деп бiрде?е алып ?ал?аны болмаса, негiзi оны ауылдастары, ту?ан-туыс?андары, жолдас-жораларына б?лiп беретiн. « А?айынны? аты оз?анша, ауылдасты? тайы озсын» деген ма?алды? шы?уына осы д?ст?р де себеп болуы м?мкiн. Б?л- ?аза?ты? ?лтты? мiнезiнi? бiр к?рiнiсi». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.104-б.)

Б?л ма?ал ауылдас?а, к?ршiге, дос-жаран?а деген тiлектестiк ниеттi бiлдiру, бай?ату ?шiн айтылады.

А?АЙЫН ТАТУ БОЛСА АТ К?П,

АБЫСЫН ТАТУ БОЛСА АС К?П

(Екiншi н?с?а) *

«А?айынды жiгiттердi? ?йелдерi бiр-бiрiне «абысын» болады. Абысындар ?зара жа?ын, сырлас, м??дас болады, бiрiгiп, ынтыма?ты ж?мыс iстейдi. Бiр-бiрiнi? ?кпе, назын, ?зiл ?алжы?ын кектемеуi керек. ?аза?та «А?айын тату болса ат к?п, абысын тату болса ас к?п» деген с?здi? философиялы? ма?ынасы осындайдан шы??ан. Абысындарды? ?лкенi «шешей», кiшiсi «келiн» деп аталады.

Халы?ты? та?ылымында «абысын асы» деген д?ст?р бар. Ерi жол?а шы??анда, олар абысындарын ша?ырып, дастар?ан жайып, ??гiме-д?кен ??рады. Б?л д?ст?р оларды? сыйласты?, татулы?, бiрлiк-ынтыма?ыны? белгiсi ?рi ?лтты? т?рбиенi? бiр т?рi» (С. Кенжеахметов, 43. 202-203-б.).

Я?ни, а?айын мен а?айын, абысын мен абысын тату, ынтыма?ты болса, ?йлерiне береке байлы?, молшылы? та келедi деген ойды бередi.

*«?анатты с?з-?азына», 1-кiтабын ?ара?ыз.

А?АЙЫННАН ЖАТ ЖА?СЫ – СЫЙЛАСА АЛСА,

АР?ЫМА?ТАН ЖАБЫ ЖА?СЫ – ШАБА АЛСА