Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

Б?ГЕ-ШІГЕСІНЕ ДЕЙІН

Б?ге немесе Б?к – асы?ты? д??ес бетi жо?ары ?арап жатады.

Шiге немесе Шiк – асы?ты? б?гесiне ?арама- ?арсы ш???ыр ?апталы. Тiлiмiздегi – «Б?к т?сiп жатыр», «Б?ге-шiгесiне дейiн» деген с?з тiркестерi осыдан ?алыптасса керек». (Д. Шо?пар?лы, 9. 17.02.94.)

Егжей-тегжейiне дейiн немесе б?лтарыс-?алтарысына дейiн (?арады, аны?тады) тексердi дегендi бiлдiредi.

Б?ЙРЕКТЕН СИРА? ШЫ?АРАДЫ

«?ыс?ы азы??а, я?ни со?ым?а iрi ?ара мал сойыл?ан. ?сiресе со?ым?а жыл?ы малы к?птеп сойылады. Орта д?улеттiлер бiрен-сарандап, ал т?тас жыл?ы сою?а ?лi келмейтiндер бiрiгiп бiр жыл?ыны? етiн жартылап немесе сира?тап алатын бол?ан. Т?тас малды? етiн жарты?а б?лу о?ай да т?сiнiктi, ал сира?тап б?лу дегенiмiз – т?тас малды? етiн т?ртке б?лу. М?ндай б?лiске жататын мал етiн алушыларды риза ?ылатын ?асапшылар. Олар ?з iсiнi? шебрi саналады. Сонды?тан ?аза? шеберлiк жайы с?з бол?анда немесе с?зiн ж?ндеп с?йлей бiлмейтiндердi кекесiн ретiнде „б?йректен сира? шы?арады“ деуi осыдан». (С. М??анов, 77.117-б.).

Бар н?рсенi б?лдiредi, болайын деп т?р?ан iстi б?гедi, т?зу, ж?н iстi? шыр?ын б?зды деген м?нде ?олданылады.

Б?К НЕ ШІК Т?СТІ

«Асы?ты? д??естеу ар?а жа?ыны? ?стiне ?арап етбетiнен т?суiн б?к немесе б?к т?стi деп атайды. Ал егер д??естеу ар?а жа?ы жер жастанып, ш???ыр болып келген кiндiк т?сы ?стiне ?арап шал?асынан жатса, оны шiк немесе шiк т?стi деп атайды. Асы?ты? осылай б?к, не шiк болып жаты? т?суiнен «Б?к не шiк т?стi» деген с?з тiркесi пайда бол?ан. Б?л с?з тiркесi екi жа? болып б?стескенде, ?зара жеребе таста?анда айтылады. Оны? орысша баламасы – «орел и решка». Олар металл те?гелердi? т?суi ар?ылы жеребелерiн аны?таса, ?аза?тар асы? ар?ылы «Б?к не шiк т?стi» деп аны?та?ан. Жеребе тастауды? б?л ?лтты? н?с?асын ?лтты? спорт т?рлерiне ке?iнен пайдаланса, игi болар едi.

Б?ЛІНГЕН ЕЛДЕН Б?ЛДІРГЕ АЛМА

«Б?лдiрге – ?амшы, найза, сойыл, т.б. ?ару-жара?тарды бiлекке iлiп алу ?шiн ?айыстан немесе был?арыдан та?ылатын жi?iшке бау. Халы? шеберлерi б?лдiргенi к?бенесе iске жарамсыз сыдырынды ?айыстан та?ады.

«Б?лiнген елден б?лдiрге алма» ма?алында б?лдiрге т?кке т?рмайтын «арзан» зат ретiнде ?олданылып отыр. Я?ни, халы? даналы?ы: «Б?лiнген елге з?редей, иненi? жасуындай ?иянат келтiрме, зиян iс жасама», – деп отыр емес пе?!» (Д. Шо?пар?лы, 9. 1992.).

Б?гiнде б?л с?з тiркесi жер сiлкiнiсi, су тас?ыны сия?ты таби?ат апаттарынан ?ира?ан, ?рт жалма?ан ?йлерден зат, д?ние-м?лiк алу?а ?ызы?па, оларды? иесiнi? ?ай?ысына ?иянат жасама деген м?нде ?олданады.

Б?РКІТ ?АРТАЙСА, МОЛА БОЛАДЫ

«?артай?ан б?ркiт ерiншектенiп, iрi а?дар?а ж?ндi т?спей, ?са?ына ?мтылады. „Б?ркiт ?артайса тыш?аншы болады“ деу сонды?тан. Тым ?артай?ан б?ркiттi еркiне жiберу салты бар». (С. М??анов, 77..95-б.).

«?аза?та „б?ркiт ?артайса, тыш?аншы болады“, „б?ркiт ?артайса, мола болады“ деген с?здер бар. Тiсi пыша?тай т?лкi мен т?я?ы пыша?тай ?о?ыр а?дарды алу?а шамасы жетпейтiнiн шамала?ан ?ыран ?артайып, ?лден тай?анда, „тыш?аншы“ болма?анда не iстейдi. Икемдiлiгi жетсе, иек артпадан сарт етiп бiр тыш?анды ?ол?а т?сiре алса, одан ?лкен олжа бар ма. Тыш?ан ?оры??а жа?ындау жерден мола?а ?онып, моладан ?шпаса, „мола да“ атанбас едi. Осыны? б?рi де ?ыран ?мiрiнi? е? со??ы кездерiн ба?ыла?ан ??сбегiлердi? сарапты т?жырымынан шы??ан ?те орынды айтыл?ан д?лелдi с?здер». (Ж. Бабалы??лы, 23.76-77-б.).

Б?л ма?ал адам?а ?аратылып та айтылады. Я?ни, адам ?артайса, к?ш-?ажыры азайып, ?арым-?абiлетi т?мендеп, б?ркiт сия?ты iс-?арекетi майдалап кетедi дегендi ??тырады.

БІЗ АТСА?, ТАС?А ТИЕДІ,

ЖА?ЫПБЕРДІ АТСА, БАС?А ТИЕДІ

Б?л с?з тiркесi адамны? мергендiгiн, ?бжiлдiгiн д?рiптегенде ауыз?а т?седi.

«Ата?ты ?ар?ара к?терiлiсiнi? батыры, ?лмеректi? ?рпа?ы Тазабек бидi? немересi Жа?ыпбердi ас?ан мерген бол?ан. Ат?ан о?ы м?лт кетпейтiн ?олмергенге ?атысты ??гiме, дерек к?п.

?улы? тауында Жа?ыпбердi жаса?тарымен атыс?ан ГПУ-дi? ?скерi: «Бiз атса?, тас?а тиедi, Жа?ыпбердi атса, бас?а тиедi» деп одан ?рейленедi екен. Батырды? серiгi, Жа?ыпбердiмен бiрге атыл?ан ?уезхан а?ын «Тас т?рмеде ту?ан жыр» атты дастанында Жа?а?ны? Айырлы асуында жал?ыз о?пен аэропланды атып т?сiргенi баяндалады». (О. ?ау?абаев, 31. 29.05.2013).

БІЛГЕНГЕ – МАРЖАН,

БІЛМЕГЕНГЕ – АРЗАН

Не н?рсе болсын оны? сыр-м?нiсiн бiлмесе?, ая?ы?ны? астында жатса да, керек ?ылмайсы?, жерден к?терiп те алмайсы?, тас ??рлы ??ны да болмас едi.

Ал егер оны? сыр-м?нiсi са?ан белгiлi болса, я?ни ?асиет-сырын бiлетiн болса?, оны iздеп, керегi?е жаратып, пайда?а асырар едi?. «Керек тасты? ауырлы?ы жо?» деп, жерден к?терiп алып, ба?алайтын да едi? деген ма?ынада ??ынады.

«Ерте кездi? ?зiнде ?йдi? ауасын тазарту?а адыраспан т?тiнiн пайдалануды? екi т?рлi пайдасы бар екен. Бiрiншi – ?йдi? ауасын тазартып, иiс-?о?ысты кетiрсе, екiншiсi – ?й iшiн жылан-шаян, ?ара ??рттарды? жолауына кедергi жасайды екен. Бабалар осыны? б?рiн ?мiр т?жiрибесi ар?ылы пайдалан?ан. Адыраспанны? емдiк ?асиет-терiн бiздер де пайдаланса?, еш арты?шылы?ы жо?. Т?птеп келгенде, бiлген iстi? зияны жо?. Сол ?шiн бабалар: „Бiлгенге – маржан, бiлмегенге – арзан“ деп ?орыт?ан». (З. Мейiрманов, 76. 81-б.).

Бiлiп, таны?ан н?рсенi? бiр пайда?а, ?ажетi?е жаратасы?, сонды?тан да ол – ??нды, ба?алы, ?адiрлi. Ал сыр-??пиясы белгiсiз н?рсенi ?анша ба?алы болса да керегi?е жарата алмайсы?. Демек, оны? ??ны к?к тиын, тегiн берсе де алмайсы?. Мiне, «Бiлгенге – маржан, бiлмегенге – арзанны?» м?нiсi сол.

БІЛМЕСЕ?, БІЛДІРЕМ,

БІЛСЕ?, Б?ЛДІРЕМ

«А?пан – «а? ы?па» с?зiнен шы??ан. Б?л ай iшiндегi ауа райыны? аумалы-т?кпелi, ??былмалы сой?анды?ын бiлдiредi.

?а?тар – аяз айы, а?пан – боран айы,

?а?тар б?гет салады, оны а?пан б?зады,

А?пан – ?айталаманы? а? бораны,

А?пан: «Бiлмесе?, бiлдiрем, бiлсе?, б?лдiрем» —

дейдi». (Ж. Кейкiн, 42.153-б.).

Б?л с?з тiркесiн тек а?пан айына ?ана емес, сел, су тас?ыны сия?ты таби?ат апаттарына ?аратып айту?а да келетiндей.

БІЛСЕ БАРЫМТА,

БІЛМЕСЕ СЫДЫРЫМТА

«?аза?ты? жесiр дауы барымта?а со?тыр?ан. Барымта ж?бiрлiк к?рген елдi? (руды?, атаны?) ж?бiрлеген елден (рудан, атадан) зорлы?пен мал, ?сiресе жыл?ы айдап алуы. ?детте, б?л ?рекет т?н мезгiлiнде жасалады. Ж?бiрленушiлерден бiр топ салт атты ж?бiрлеушiлер елiне т?н жамылып барады. „Барымта“ ру намысына жататын ??ым. Ол намыс?а шаппайтын а?айын ?алма?ан. Олар ?здерiне ?арсылас елдi? кез келген жыл?ысын айдап ?кете берген. Оны бiлдiрмей сi?iруге тырыс?ан. ?аза?ты? „Бiлсе барымта, бiлмесе *сыдырымта“ деуi содан». (С. М??анов, 77.64-б.).