Қанатты сөз – қазына. 2-кітап

?аза? баласын с?здi естiп ??а алатын, айт?анды ептеп iстейтiн кезiнен – т?сауы кесiлгеннен бастап ?рлы??а, зорлы??а, жырын-дылы??а барма, жолама деп баулиды. Бiреудi? ала жiбiн аттама, б?лiнгеннен б?лдiрге алма дегендi ?у бастан-а? ??ла?ына сi?iстi етедi.

АЛА ЖІПТІ КЕСІСТІ

«Бiреудi? ала жiбiн аттамау» деген с?з кiсiге ?иянат жасамау ма?ынасында ?олданылады. Адамдарды? бiрiн-бiрi к?рместей болып араздасуы – бейнелеп айт?анда, «ала жiптi кесiстi» делiнедi. Б?л да жо?арыда айтыл?ан ишара-белгiден келiп шы?ады. ?асиеттi киелi жiптi ?зу, д?шпан?а ?лiм тiлеу ма?ынасында да ?абылдан?ан. Кiсiлер арасында?ы ?арым-?атынасты то?тату да ишараланып, ала жiптi ?зу ар?ылы к?рсетiлген. Жалпы, ала жiп ?зiлсе, ?асиетi кетедi деп есептелiнген». (Г. А?панбек, 6).

?зара ренжiсiп, ?кпелесiп кеттi деген ма?ынаны бередi.

АЛА? КЕЛЕ МЕ,

АЛАШ КЕЛЕ МЕ

«?аза?ты? „Алаш“ атан?анынан хабардарсы? ?ой, ?? Б?л с?з сонау Шы??ыс хан т?сынан бастау алады, – дедi жазушы (?абит М?сiрепов – К.О.). – Шы??ыс хан бар м?лiктi т?рт баласына б?лiп бергенде, Дештi ?ыпша?ты, Сiбiрдi? к?н батыс жа?ын, осы к?нгi Сарыар?аны, Едiл-Жайы? ?лкесiн ?лкен баласы Жошы?а берген деседi. Ол к?нде Жошы ?лысына ?ара?ан алты рулы ел бар екен. Сол алты руды? ??р-?айсысына Шы??ыс алты ?ран берiптi, ??р ру?а б?лек та?ба, а?аш ?ос берiптi. Сол к?нде б?кiл Жошы ?лысыны? ?раны „Алаш“ болыпты. Жошы ?лысында алты ру бол?анды?тан, „Алты Алаш“ болады. „Алаш“ деген с?здi? ал?аш?ы ма?ынасы – Отан кiсiсi (соотечественник) деген с?з десетiн б?рын?ылар. Ж?не ?аза?та „Ала? келе ме, Алаш келе ме“ деген бiр м?тел с?з бар. Сонда?ы Ала? – шет елдi? кiсiсi, Алаш – Отан ма?ынасында алын?ан. Тiптi сол заманда Жошы хан?а „Алаши“ деп ла?ап ат ?ойыл?ан ?ой. Алаши – алашты? басшысы (глава соотечества) деген с?з». (?. С?рсекеев, 31. 21. 03. 2012.).

Б?л жаугершiлiк заманнан ?ал?ан с?з, я?ни, жастарды к?н салып ?аратып, «Ала? келе ме, Алаш келе ме?» деп с?райды, м?нысы: жау келе ме, ?з ?андасымыз келе ме дегендi а??артады.

«АЛАШ» АЛАШ БОЛ?АНДА,

АЛАША ХАН БОЛ?АНДА

«Аламан деген ханны? бiр ?лы анасынан алапес болып туыпты. Соны ?натпа?ан хан, атын «Алаша» ?ояды да, ?асына ж?з жiгiт ?осып, шешесi мен Алашаны ?лытаудан асырып тастайды. Сонда ержеткен Алаша ?з бетiмен ханды? ??рып, ел болып кетедi. Алаша ?лгенде ?лытаудан а?атын «?ара ке?гiр» ?зенiнi? бойына к?мiлiп, ?абiрiнi? ?стiне мазар салынады. Сол «Алаша хан» атты ?демi жасал?ан мазар ?лытауда?ы Ке?гiр бойында ?лi к?нге дейiн ?аз-?алпында са?таулы.

?аза?та «Алаш алаш бол?анда, Алаша хан бол?анда» деген де с?з бар. Соны? ма?ынасы ?ылым ж?зiнде бертiнде ашылып, ?аза?стан ?ылым академиясыны? баспасы, «?аза?стан эпиграфикасы» деген атпен шы?ар?ан кiтапта белгiлi тiл ?алымы ?айнетдин М?сабаев «Кеген жазуы» деген е?бегiнде тастан жасал?ан м?сiнге ж?не к?не жазу?а с?йене отырып, «алаш» ж?не «алаша» деген с?здерге талдау жасайды. ?айнетдиннi? баяндауынша, ?аза?ты? «алты алаш» деген с?зi «алты ел» деген ??ымды бiлдiредi деуi шынды??а жатады. Демек, ?аза? сол алтауды? бiрi ?ана. ?зге бесеуi: ?ыр?ыз, ?збек, т?рiкпен, ?ара?алпа? ж?не баш??рт. Б?ларды? ?азiргi аттары мен халы? болып б?лiнуi со??ы мы? жылды? орта т?сынан басталды. Сонды?тан ?аза?та бар руларды? к?пшiлiгi оларда да бар. Кей халы? ?здерi ба?ын?ан хандарды? есiмдерiмен аталып кеткен. Мысалы, ?збек, но?ай, т.б.

?айнетдиннi? жорамалынша, «алаш» ханды?ы ??рылып, «Алаша» ханны? билеуi, шамасы б?дан екi жарым мы? жылдай б?рын болса керек». (С. М??анов, 77..29-30-б.).

АЛАШ АЛАШ БОЛ?АНДА,

АЛАША ХАН БОЛ?АНДА,

?ЙІМІЗ А?АШ, ?РАНЫМЫЗ АЛАШ БОЛ?АНДА,

?Ш Ж?ЗДІ? БАЛАСЫ ?АЗА? ЕМЕС ПЕ ЕДІК

(Екiншi н?с?асы)

«Халы?ты? ауызша тарихнамасында ?ш ж?з ?аза?ты? т?п аталары Байшора, Жаншора, ?арашора, ендi бiрде А?арыс, Жанарыс, Бекарыс деген кiсiлерден тарайды. Олар бiрде бiр кiсiнi? балалары болса, ендi бiрде ?ш ата?ты бидi? балалары болып саналады. Т?ркi халы?тарыны? тiлiнде «шора», «арыс» атты с?здер белгiлi бiр басшы?а (хан?а) немесе батыр?а «?скери серiк, к?мекшi жiгiт» деген ма?ына бередi. Айталы?, шора (кейде ?аза?ша дыбысталуы «жора») – ?аза?, ?ыр?ыз, баш??рт, татар тiлдерiнде «жолдас, жiгiт» дегендi бiлдiрсе, «арыс» с?зiнi? ма?ынасы «тiреу, тiрек» деген ??ым?а тiреледi. Арбаны? ат?а жегiлетiн белдiгi «арыс» деп аталады, я?ни ол арбаны атты? ?амытына жал?астыратын тiрек, тiреу. Шежiрелiк а?ыздарды? баяны бойынша, ?аза?тарды? ?ш ж?зге (?ш арыс?а) б?лiнуi анадан ала болып ту?анды?тан, елден ?уыл?ан хан ?лы Алашаны Май?ы би баласы Алшындарды? ?зара бiрiге отырып орталарынан хан к?теруiмен байланысты ?алыптас?ан. «…Бастап?ы бiр келген ж?з жiгiттi? ?олбасы, мырзасы ?йсiндi «?лы ж?з ?йсiн» атады. Т?п?азы? салы?шы болсын. Жау?а шап?анда б?лар шаппасын, тас т?йiн боп т?рсын дестi. Ортаншы келген ж?з жiгiт ?олбасы, мырзасы Болат?ожа б?л ж?з жiгiт тос?ауылшы орта буында ж?рсiн, ханны? ба?ташысы есептi болсын деп, оны Орта ж?з «А?жол» атады. Со??ы келген ж?з жiгiт ?олбасы, мырзасы Алшынды бетi ?айтпа?ан жауж?рек, жан ?адiрi? бiлмейтiн кезуiлшi деп, ?арсы алдында ж?рiп жау?а шабат??ын да осылар болсын деп, Кiшi ж?з «Алшын» деп ат ?ойды. Кезуiлшi ?ашса тос?ауылшы?а, тос?ауылшы ?ашса, салы?шы?а барады, салы?шы ?ашпайды. Т?р?ан-т?р?ан жерiнде ?лiп ?алу?а бар, к??дiмбай, к?нтерiлердi ?ойса керек. ?аза?ты? ?ш ж?з атал?ан жерi – осы. Б?рын?ы заманда ?аза?ты? Ж?з деген де аталарыны? аты болса керек. Алаш деген де аталарыны? аты болса керек. «Ж?з» атты ?ру?а, «Алаш» деген атты ?ран?а ?ойып, жау?а шап?анда, «Алаш, алаш деп шабы?дар! «Алаш, алаш» демегендi ?ке? де болса ?рып жы? деп бата ?ылысыпты. Кеше «Алаш алаш бол?анда, Алаша хан бол?анда, ?йiмiз а?аш, ?ранымыз Алаш бол?анда ?ш ж?здi? баласы ?аза? емес пе едiк» деп айтыл?ан с?з содан ?алды». (А. Сейдiмбек, 32. 21-бет.)

?аза?ты? ?лы ж?зi «А?арыс», Орта ж?зi «Бекарыс», Кiшi ж?зi «Жанарыс» болып аталып, ?зын саны он екi ата (кейде то?ыз) болып келетiн ру-тайпаларыны? топтасуы – орталы?тан?ан ж?йеге – ханды??а тiреу болу?а талпынысыны?, «бiр жа?адан бас, бiр же?нен ?ол шы?аратын» бiрлiкке ?мтылысыны?, ел-ж?рт болып ?алыптасу тарихыны? халы? санасында?ы жа??ыры?ы.

АЛДЫНА АС ?ОЙДЫМ,

ЕКІ ?ОЛЫН БОС ?ОЙДЫМ

Тама? ал, же деген ??ымдарды бередi.

«Ертеректе ?аза? балы??а ?а?алып ?лсе, туыстары оны балы?пен сыйла?ан адамнан ??н с?райды екен. Сонды?тан ?аза? ?она??а балы? асса, „ал, же“ деп айтпайды екен. „Алдына ас ?ойдым, екi ?олын бос ?ойдым“ деген с?з де, тегi, балы?шылардан шы??ан болуы керек. „Балы? жеген ба?ыспас, жан-жа?ымен ?а?ыспас“ деген с?зi де балы?шылы?ты? ?аза? арасында к?п тарал?анды?ын д?лелдейдi». (С. ?алиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57. 121-б.).

АЛДЫ??Ы АРБА ?АЛАЙ Ж?РСЕ,

СО??Ы АРБА ДА СОЛАЙ Ж?РЕДІ

«?аза?ты? арбаны ерте заманнан пайдалан?аны тарихи деректерден м?лiм. Арба к?шi-?онда да, со?ыс ??ралы т?р?ысында да ?олданыл?ан. Б?л жа?дайды? екеуiнде де ?ркiм ?з арбасымен ?ала?ан уа?ытында ?ала?ан жа?ына ?арай ж?ре бермеген. Белгiлi т?ртiп, ж?йе бойынша ?оз?ал?ан. К?шi-?онда к?ш бастаушы бол?ан, ол алды??ы арба. ?ал?аны соны? со?ынан ередi. „Алды??ы арба ?алай ж?рсе, со??ы арба да солай ж?редi“ деген с?з сол заманда ?алыптас?ан болар ма деп жорамалдаймын. Ал, оны? до??ала??а ауысуы с?здi? кейiннен ту?ан баламасы болса керек. („Алды??ы до??ала? ?алай ж?рсе, со??ы до??ала? та солай ж?редi“). Тiлiмiзде екi т?рi де ке?iнен ?олданылады. М?н-ма?ынасын бiр десе де болады». (С. Ш?кiр?лы, 9.).

Ата-баба мен ?рпа?ты?, а?а буын мен кiшi буынны?, ?лкен мен кiшiнi? арасында жал?асты? болады, жолы бiр болады дегендi а??артады.

АЛ?АТСА? АЛ?АТ ?ЫЗЫ?ДЫ,

А?ТАР ОЛ Д?М-Т?ЗЫ?ДЫ

Ал?ату – еркелету, арда?тау, ?олпаштау. Со??ы кезде с?здiк ?ордан шы?ып барады. «Ал?атса? ал?ат ?ызы?ды, а?тар ол д?м-т?зы?ды». (М?тел). (Б. ?ыдырбек?лы, 69. 35-б.).

?ызы?ды арда?тап, ?кiлеп, ар-?ятын биiк ?стап т?рбиелей бiл, ол ет жа?ын жанашыры? болып, е?бегi?дi, д?м-т?зы?ды а?тайды деген м?нде ??ынылады.

АЛТАЙ МЕН АТЫРАУДАН,

АР?А МЕН АЛАТАУ?А ДЕЙІН

«Алтай-Атырау – ?дебиет пен баспас?зде, теледидарда ?те жиi ?олданылатын тiркес. Батыстан Шы?ыс?а бiрнеше мы? ша?ырым?а созылып жат?ан ?аза?стан ?шiн б?л ке?дiктi?, байта?ты?ты? к?рсеткiшi болып ?ала бермек». (С. ?ондыбаев. 9. 6.10.94.)

Негiзiнен С. ?ондыбаевты? б?л келтiрген тiркесi толы??анды емес. Халы? аузында «Алтай мен Атыраудан, Ар?а мен Алатау?а дейiн» деген де тiркес бар. Я?ни, Алтай мен Атырау – елiмiздi? ке?дiгiн к?лдене?iнен немесе Батыстан Шы?ыс?а дейiнгi белдеуiн сипаттаса, Ар?а мен Алатау – тiгiнен немесе Солт?стiктен О?т?стiкке дейiнгi ау?ымын к?рнекi т?рде к?рсетедi.

АЛТАЙ – МЕНІ? МЕКЕНІМ,

ЕЖЕЛГІ ЖЕРГЕ ЖЕТЕМІН

«Жо??арларды? бетiн ?айтар?аннан кейiн-а?, ?аза?ты? бiр б?лiм рулары сол жо??арлар басып ал?ан ежелгi атамеккенге табан тiреудi ма?сат етiп, шы?ыс?а бет ал?аны тарихтан м?лiм. Айдарынан жел ескен ?абанбай сынды ?олбасылар баста?ан ?аза?ты? ?алы? к?шi осылайша ата?оныс?а табан тiредi. Осыларды? бiр д?лелi – найманны? ?ызай руыны? 1757 жыл?ы „Мамырсу бiтiмiнен“ кейiн Есенгелдi батырды? бастауымен Тарба?атай?а, одан ары ?азiргi ?оныстары Іле ал?абына к?шуi. Б?дан со? Ер Ж?нiбек баста?ан Аба? Керейлердi? „Алтай – менi? мекенiм, ежелгi жерге жетемiн“ деп аттан?ан д?бiрлi к?шi де ?оз?алды. ?аза? елi осылайша Абылайдай кеме?гер дипломат басшысыны? ж?ргiзген саясатыны? ар?асында ежелгi мекенге керегесiн жая бердi. Б?л жерде Абылай ханны? Аяг?зде ?ткiзген бiрнеше ма?ызды кездесулерi, ?азiргi к?нi ол жа?та ?мiр кешiп жат?ан 2 миллион ?аза?ты? орны?уына, ?аза? – ?ытай арасында?ы халы?аралы? сауданы? басталуына, екi елдi? б?дан былай бейбiт ?мiр с?руiне тiкелей себеп болды десек, арты? айт?анды? болмас.» (Е. Айтм?хаммед?лы. 50. 2. 06. 2011.)

И?, осы т?ста айта кетейiк, найман, керей, ?йсiн, ?а?лы руларыны?, тiптi ханды? мемлекеттерiнi? ежелгi т?ркi заманынан берi (? – ?І) осы Алтай тауы т??iрегiн айнала ?оныстанып мекен еткенiн, кiндiк кескен атаж?рты екенiн тарихи, археологиялы? деректер де растап келедi. К?ш иелерiнi?: «Алтай – менi? мекенiм, ежелгi жерге жетемiн» деп айтып отыр?аны да сол ата-бабадан жал?асып келе жат?ан жад.

АЛТАЙ – Т?РКІЛЕРДІ? АЛТЫН БЕСІГІ

«А?иы? а?ын М. Ж?мабаевты? «Алыста?ы бауырыма» деген ?йгiлi жырында:

Кел, кетейiк Алтай?а,

Ата мирас – Алтын та??а, —

деген жолдар бар. Я?ни, Алтайды? к?ллi т?ркi-мо??ол?а орта? мекен екенiн ай?а?тап т?р. Бiра?, б?гiнде т?рт мемлекет – ?аза?стан, ?ытай, Ресей мен Мо??олияны? аума?ына кiретiн ?асиеттi тауды? т?рт жа?ында да ?аза?тар мекен етiп отыр. ?р Алтайда да, Таулы Алтайда да, ?обда бетiнде де, Батыс Алтайда да – киелi мекендердi? б?рiнде де ?аза?тар отыр. Демек, бiз Алтайдан кiндiгiмiздi ?збеген, ?ара ша?ыра??а ие болып отыр?ан ж?ртпыз». Д. ?ыдыр?лi. «?аза?стан тарихы» порталы.

«?. Сал?ар?лы б?дан ?рi т?рiк атауыны? шы?у т?ркiнiн iздейдi. „Т?рiк“ атауыны? ?ай кезде пайда бол?анды?ын к?рсететiн ай?а?тар жо??а т?н, на?тылы? жетiспейдi. Зерттеушi сонды?тан жанама деректердi де назардан тыс ?алдырмайды. Жазба дерек бойынша – „т?рiк“ деген христиан эрасынан кейiнгi ?І ?асырда Алтайда пайда бол?ан халы?ты? ж?не оны? тiлiнi? атауы. „Алтай – т?рiктердi? алтын бесiгi“ деген ??ым осыдан шы??ан». (А. Ысым?лы, 31. 29.05.2013).

Т?ркi тектес халы?тар бiздi? жыл санау д?уiрiмiзден б?рын?ы ежелгi замандарда Алтай тауыны? баурайында ел болып ?йысып (Ергене?он), Т??iр тауы (Алтай) жоталарыны? айналасын бойлай мемлекет (?а?анат) болып дамып-?ркендегенi белгiлi. Ол мемлекеттер ыдырап, ?з ара ?а?ты?ысып, бiздi? жыл санау д?уiрiмiздi? ал?аш?ы ?асырларында шар тарап?а жайыла ?оныс теуiп, ?лы к?штi де бастап берген. Бiра? олар ?лемнi? ?ай тарабында ?мiр с?рсе де, ?лы отандары – Алтайды ?мыт?анжо?. Алтайды олар т?ркiтектiлердi ?йыстыр?ан Алтын бесiк деп ??рмет т?тып, к?термелеп келедi.Сонды?тан да б?л с?з тiркесiн кейде «Алтай – к?к т?рiктi? ?ара ша?ыра?ы», «К?к т?рiктi? кiндiгi – Алтайда», «Алтай – к?к т?рiктi? Алтын та?ы» деп те т?рлендiредi.

Жо?арыда?ы с?здердi о?ып отыр?анда, ойы? ?ияндар?а шары?тап, шабыт жетегiне ересi?: сол атаж?рт Алтай т??iрегiнде «Алтай – к?к т?рiктi? алтын бесiгi» атты ?ажайып ертегi ?алашы?ын, «Ергене?он», «?тiкен» ?лкелерiн орнатып, сонда жыл сайын халы?-аралы? т?ркi фестивалiн ?ткiзiп т?рса, ?андай ?анибет болар едi! Онда к?кпар, ат сайыстары, т?ркiлердi? ?скери ?нерi, ?лтты? ?ол?нерi, ойын-сауы?, к?рес, айтыс, то?ыз??мала?, асы? ойындары ж?не т. б. ?йымдастырып, Тонык?к. К?лтегiн, Бiлге ?а?ан тас ??лпытастары макеттерi мен ескерткiштерi орнатылса, Алтай ??iрi туристiк Алтын Орда?а айналмас па едi!

АЛТЫ АРЫС ЕЛ

«?аза? шежiрелерiнде ?лы ж?здi алты арыс (тайпа) ел дейтiн де дерек бар. Олар: Б?йдiбектi? бiрiншi келiнiнен ту?ан Сар?йсiн – бiрiншi арыс, екiншi келiнiнен ту?ан Шапырашты, Оша?ты, Ысты – екiншi арыс, ?шiншi келiннен ту?ан Албан, Суан, Дулат – ?шiншi арыс, ??рамына Шаныш?ылы мен ?ата?анды ?осып ал?ан ?а?лы – т?ртiншi арыс, Жалайыр – бесiншi арыс, Сiргелi – алтыншы арыс. Шежiре деректерiнде Б?йдiбектi? а?асы Байд?лладан тарады делiнетiн Ша?шам ?рпа?ы саныны? азды?ына байланысты тайпалы? ?реге кейiндеу жеткен. Орта ж?з де алты арыс ел – Ар?ын, Найман, ?ыпша?, ?о?ырат, Керей, Уа?. Тара?ты тайпасы Т?уке ханны? «но?та а?асы» институтын енгiзуiне байланысты кейiн даралан?ан сия?ты»…Кiшi ж?здi? он екi ата Бай?лы да алты-алты тайпадан екi бiрлестiктi? ?осылуы ар?ылы ??рал?аны бай?алады. ?лiм бiрлестiгi де алты арыс ел. Шежiре деректерiнде Жетiру бiрлестiгiнi? де ал?аш?ыда алты арыс ел бол?аны, Тама тайпасыны? Жетiру бiрлестiгiне кейiн ?осыл?аны айтылады». (А. Сейдiмбек, 93. 86-б.).