– Шунинг учун ?ам уларни жазолаб туриш лозим.
– Жазолашнинг энг маъ?ул усули уларнинг а?лини y?ирлашдан иборат. А?лсиз кишиларни тобе ?илиш жуда ?улай. Хурофотга берилиш, кyр-кyрона ибодат ?илиш, илмсизлик, эскириб яро?сиз бyлиб ?олган урф-одатларга берилиш хал?нинг тафаккурини чеклаб ?yяди, бизга шулар керак.
– Улар жуда исёнкор.
– Биз уларнинг ?окимларини бефаросат одамлардан тайинласак исёнларнинг зарари бyлмайди, аксинча фойдали бyлади.
– Яъни?
– Улар yзларининг беклари-ю ?окимларига ?арши исён кyтаришади, биз эса ?yз?олонни yз фойдамизга ?ал ?иламиз, хо?лаган ва?тда ?yз?аб, хо?лаган ва?тда бостиришимиз мумкин.
– Менинг таажжубим шундаки, бу хал? бизларга тобе бyлганидан ?ай?урмайди, изтироб ?ам чекмайди.
– Бу айни муддао, улар жуда yйин?аро?, тyю-томошаларни севишади, карнай-сурнайларини чалиб юраверишсин. Фаолиятли яшашни билмасинлар, а?илликка, фидоийликка yрганмасалар бyлгани.
– ?аром билан ?алолни яхши фар?лайдиган бу ?ур?ур хал?, y?ирлик ?илишни билмайди, аёлларга ?ам муносабати бош?ача.
Скобелевнинг ?иёфаси yзгариб, алланечук бyлиб кетди. Рангининг таги о?ариб, ичи жизиллай бошлади, лекин сир бой бермаслик учун индамади.
– Мана шу сифатларни бузишимиз лозим, уларни ?аромхyрликка yргатиш биз учун жуда фойдали. Улар yйлаб-нетиб yтирмай бир-бирларига за?мат етказишларини, иккиланмай ?ажишишларини yргатиш лозим. Бу миллатнинг сифатларини, хо?иш-истакларини yргандим, ?укмронлигимизга унчалик хавф соладиган томонлари кyринмайди, а?олининг аксарият кyпчилиги олибсотарлик, ба??олчиликни хуш кyради. Озгина мабла?и бyлса чойхона ёки ошхона ?уриб оладида паловхyрлик ?илади, тyйиб ухлайди, тyй-ю томошаларга боради, yйин-кулги билан ва?тини yтказади холос.
– Фикрингизга мутла? ?yшиламан, – деди Скобелев мамнун эканлигини яширмай, – одамларнинг яна бир ?исми ма?алла масжидида кун кyради, кечгача чойхонада yтириб умри yтади.
– Бундай фаолиятсизлик айни муддао, бизлар ?андай бyлмасин уларнинг ичида хушомадгyйлик, худбинлик ва товламачилик каби иллатларни ривожлантирмо?имиз даркор.
– Кyкнорихyрлик ва бангиликни ?ам.
– ?илич ва милти? охирги чора бyлмо?и керак, биз шундай ?илайликки улар йyлларини топа олмай ?олсинлар, бир неча асрларга тара??иётдан ор?ада ?олган ан?овларга айлантирайлик.
Скобелев энг фаол бос?инчиларнинг бошли?и бyлибгина ?олмай, ерли хал?дан yч олиш нияти кучли эди. Чунки гyзал рафи?аси ма?аллий ердан бyлган уйидаги хизматкор йигитга кyнгил ?yйган. Уни бу йyлдан ?айтара олмай ?алак эди. Ана шу сабабларга кyра ?ир?ин ?илиш, yч олиш тарафдори эди.
– Ўта маша??атли ?аёт уларни ?yз?олон ?илишга мажбур ?илади, – деди у бyлиниб ?олган су?батни тиклаб.
– Оддий хал? ?ар доим маша??атли яшаган, ?озир ?ам шундай исёнлар ?ам ?ар доим бyлган, ?озир ?ам бyлмо?да.
– Келажакда ?ам шундай бyлиб ?олади демо?чисиз-да.
– Худди шундай, ?айсики ?укмрон хал? учун ?айишса yзи учун бе?исоб ташвишлар орттиради. Ўта фидоийлик ?илса yтиб бyлмас тyси??а учраб, охир-о?ибатда ?алок бyлади. Жуда кyплаб фидоийлар муаммолар уммонида чyкиб йy?олганлар.
– Мен яна бир ?олатдан кyп маротаба таажжубга тушдим. Уларнинг ра?барлари хал?нинг хизматини ?илиш лозимлигини хаёлларига ?ам келтирмайдилар, фа?ат хyжайинлик ?илиш, дy?-пyписа, жазолаш каби усулни ?yллайдилар холос.
– Бунинг сабаби шундаки улар yз кyргиликлари учун ?а?и?ий айбдорлар ким эканлигини билмайдилар, чинакам айбдор чеккада ?олиб бир-бирларини савалайверадилар.
Фон Кауфман су?батдан мамнун эканлигини таъкидлаш учун бошини бироз эгиб, олдидаги чойга ?yл узатди.
– Келажакдаги энг му?им ишимизни тy?ри таъкидладингиз, биз уларнинг а?лини y?ирлашимиз лозим, аста-секин улар yз ?адриятларини, маданиятларини унутиб боришлари керак, сай?ал топган гyзалликлардан юз yгириб ахло?сиз-одобсиз, yз нафсини тия олмайдиган очофат кишиларга айланишини ташкил ?илишимиз лозим. Маънавиятни мутла?о унутишга даъват ?илиш керак. Маънавият бузилган ердан маърифат ?ам ?очади, булар йy?олган ерда ва?шийлик бошланади. Ва?шийлик ?укмрон бyлган ерда тара??иёт чекинади, тара??ий ?илмаган кишиларни ?улликда ушлаш, асоратга солиш жуда ?улай.
– Чиндан ?ам уларга нима ?илганига а?лим етмайди, худди се?рланиб ?олганга yхшайдилдар, фаоллик yрнини танбаллик, маърифат yрнини илмсизлик, эъти?од yрнини динпарастлик, а?иллик yрнини худбинлик эгаллаган, ?укмронликка бyлган yчлик ?ар ?андай ?улликка чидаш каби ну?сонларни келтириб чи?арган, улар айни чо?даги а?волларига ?ай?урмайдилар, бир-бирларига ме?р кyрсатиб, а?ил бyлишликни хаёлларига ?ам келтирмайдилар, илм-маърифат исботлаб берган ?а?и?ат ?олиб, афсона-ю ривоятларга ишонадилар, олимларга ?уло? осмай саводсиз маддо?ларнинг йyл-йyри?ларидан юрадилар.
– Тy?ри айтдингиз, биз фа?ат ?урол кучи билангина ?алаба ?озонганимиз йy?, бизга бу хал?нинг худбин йyлбошчилари ёрдам бердилар, бундан буё?ига ?ам шундай бyлади.
– ?а уларни алдов, амал, бойлик билан сотиб олиш ?улай.
***
Билим ва эзгулик бир-бирларининг безаги бyлгани учун ?ам гyзалдирлар. Билимсиз эзгулик, эзгуликсиз билим бyлмагани каби билим ва эзгулик йy? жойда гyзаллик ?ам бyлмайди.
Гyзал киши нафа?ат гyзалликни севади, у гyзал фикрлайди ва умр бyйи гyзал ишлар билан маш?ул бyлади.
Гyзалликни севиш, гyзаллик яратишга бyлган интилиш одамзотнинг ило?ий хо?ишидир. ХIХ аср Ўрта Осиё хал?лари тарихидаги энг ?аро кунлардан эди. Ана шу ?орон?илик зулматини енгишга жа?д ?илган гyзал одамларнинг етишиб чи?иши табиий ?ол эди. Водийнинг марказида бyлган ?y?он ша?рида ?ам ажойиб истеъдод эгалари, миллатнинг жонкуярлари етишиб чи?а бошлаган эди. Му?айир, Му?имий, Фур?ат, Нисбат, Му?йи, Зав?ий кабилар ана шундай гyзаллик шайдолари эди. Убайдулло Зав?ий уларнинг сафидаги энг фаол, ?айратли шеърият шайдолари, миллатнинг жонкярларидан бири эди. У ма?алла-кyй, я?ин атрофдаги yз я?инларининг севимли кишиларидан бyлиб ул?ая бошлади. Убайдуллохон y?иш-yрганиш билан биргаликда ота касбини ?ам эгаллаб, ?аётий ва амалий масалаларнинг билимдони бyлиб ул?аяр, ?аёт уни кyпгина муаммолардан во?иф ?илар эди. Ўша даврларда кенг тар?алган пойафзаллардан бири этик бyлса, яна бири кавуш ва ма?си эди. Хал?нинг бу ма?сулотга бyлган э?тиёжи катта, а?олининг асосий ?исми шу ма?сулотдан фойдаланар, шу боис ало?ида пойафзал растаси бyлиб, энг ?из?ин савдо-соти? жойларидан бири эди. Убайдулло ана шу раста му?итида ул?ая бошлади, ?унармандчилик билан савдо-соти? масалаларининг ?ам нозик томонларини yрганди, таниш-билишлар орттирди, раста ?аётини я?индан таниб, yрганиб борди.
***
Тарихчиларнинг ?айд этишича, Туркистоннинг «Бос?инчилар томонидан асоратга олиниб мустамлакага айлантирилган ?удудларида 1856 йилдан 1916 йилгача 4922 марта катта-кичик ?алаёнлар бyлиб yтган. Бу ?алаёнлар бедодликдан сабр косаси тyлиб тошган оддий хал?нинг исёнларидир. Мустамлакачи бос?инчиларнинг касофати билан зулмнинг энг о?ир тошлари оддий хал? бошига тушган. Юрт со?иблари, хонлар ва беклар хал?ни ?имоя ?илиш зиммасида бyлган амиру умаро шу хал?нинг нонини еб каррилаган сипо? ?олиб, оддий ме?наткашлар паншаха ва yро? билан yз уйини, ор-номусини, иффат ва ?исматини ?имоя ?илган. ?окимлар эса сот?инлик, хушомад, мунофи?лик йyллари билан yз жонинигина асраш пайида бyлган. Туркистон хал?лари бошидан сyнгги 500 йил давомида кечган ?онли фожеаларнинг асосий айбдорлари юрт ?окимларидир. ?y?он хонлиги тарихидаги хунрезликларидан бири бyлган Пyлотхон ?yз?олони энг муд?иш, энг ?аро кунлардан бyлиб, барчани ?анузгача ?айрат ва нафратга солади. Бу исённинг асл мо?ияти ва натижалари афсуски яшириб келинган. ?ар бир фу?аронинг онгли фаолияти, яшаш тарзи, маданияти, илм-фанга бyлган муносабати, фидоийлиги ва жасорати yша мамлакатнинг тара??ий ?илиш, ?илмаслигига бевосита бо?ли?дир. Жамики ижобий фазилатларимиз жумладан чу?ур илмлар со?иби бyлишимиз, камтарлик, тежамкорлик, самимийлик, ме?р-о?ибат, yз ватанимиз ва миллатимизга бyлган садо?ат, ме?натсеварлик каби хусусиятларимиз ?увончли ?аётга етаклаб ?ай?уларнинг бар?ам топишига катта таъсир yтказган.
?айси со?ада бyлмасин, мувозанатнинг бузилиши мамлакат ?аётига таъсир ?илмай ?yймайди. Миллатнинг а?воли эса ?ар биримизнинг та?диримизга иложсиз таъсир yтказади, ?ар бир шахс yз ?илмиши, хатти-?аракати билан yз ватани учун фойдали ёки зарарлидир.
Тарих деганда кyпро? уруш ва жанжалларни тушунамиз, yша даврнинг и?тисодиётига ?изи?амиз, аслида yтмиш инсониятнинг маданияти, фани, маърифати, маънавияти ?а?идаги хабарлар бyлмо?и лозим эди. Хал? ?еч ?ачон муд?иш хатога йyл ?yймайди, ?еч ?ачон жиноятчи ?ам бyлиб ?олмайди, хато учун ?ар доим уни бош?арган ?укмдорлар айбдор. Ўшаларнинг касрига оддий хал? жафо чекади, кyргиликларнинг жабрини тортади.
Кyп манбаларда ?y?оннинг охирги хони Худоёрхон деб юритилади. Аслида ундан кейин икки кишига тахт со?иби бyлиш насиб ?илиб, улар сохта Пyлотхон ва Худоёрхоннинг тyн?ич y?ли Насриддинхондир. 1875 йилда хонлик гаштини тузукро? суришга улгурмаган Насриддинбек Пyлатхон бошчилигидаги исёнчилардан ?очиб тахтни бyшатиб беради.
***
Барчага маълумки, инглизлар билан Россиянинг яширин кучлари Ўрта Осиёни забт ?илиш учун yзаро узо? йиллар ?атти? яширин кураш олиб бордилар. Бу курашда русларнинг ?атъийлиги ?yл келди. Турк султонлари, Англия элчилари Ўрта Осиёдаги уччала хонликни рус ?ужуми хавфидан кyп марта ого? ?илади. Ана шундай ?олатларда ?ам мамлакат учун ?ай?урмаган хонлар мана энди руслар эгаллаб бyлган бyлса ?ам тахт учун курашишдан ?айтмас эдилар.
Хал? ?удратли бyлишга сабаб у бардошли, андишали, муло?азали, кечиримли ва мyъжизакордир. Шундай фазилатларга эга бyлган бечора хал? ?ар доим ?ар ?андай кyргиликларга чидаган, кечирган, барча сурбетлик ва пасткашликларга бардош берган.
Шунчалик кyргиликлар етмаганидек, тyполонлардан фойдаланган му?обил кучлар насли насаби йy?, бетайин Абдулмyмин Му?синбойнинг y?ли носфуруш мулла Ис?о? деган кимсани хон деб эълон ?илдилар. Бухорода исти?омат ?илаётган хон авлоди Пyлотхон yрнига Ис?о? носфурушни Пyлотхон деб тахтга yтказдилар. Ё?а ушлайдиган ?ангомалардан одамлар бехабар эдилар. Мусулмон?ул Мулла Ис?о?ни олиб Чустга етиб келади, ?ипчо?лар билан иттифо? тузган ?ир?излар сохта Пyлотхонни хурсандчилик билан кутиб олдилар, ?еч нарсадан шуб?аланмай, тантанали равишда о? наматда кyтариб хон деб эълон ?илдилар. ?yз?олон янги куч олиб янада ривожланди, yзаро бирлашган ?ир?из ва ?ипчо?лар катта кучга айланиб Ўзган, Уч?yр?он, Ўш, Сyзо? ва Було?бошини эгалладилар, ?атто ?y?он сарбозлари ?ам ?yз?олончилар томонига yтиб кетди. Жиддий ?аршиликка учрамаган ?yз?олончилар кундан-кун ?аддиларидан ошиб кyз кyриб ?уло? эшитмаган безориликларга ?yл уришар, ша?ар, ?ишло?ларни вайрон ?илиб yт ?yйишар, тартибсизликлар оммавий тус олиб борарди. Куни кеча зах ерда yтириб носвой сотиб тирикчилик ?илиб юрган оми одамни бугун юз минглаб одамларнинг та?дирини ?ал ?иладиган катта лавозимга yтириши, ?уло? эшитиб, кyз кyрмаган во?еа эди. Пyлотхон сано?ли кунлар ичида худди олам уммонида сузаётган катта кеманинг дар?асига айланган, бош ?yмондонга хос дадиллик билан жангга кирар, оё?и етиб борган жойда аёвсиз ?ир?инлар ?илар, беайб кишиларни ?атл ?илдиришни хуш кyрар, айни?са хон авлодларидан ?еч кимни аямас, аёлми, гyдакми ра?м ?илмай сyйдирар эди. Унинг ?илган шаф?атсизликлари кишиларнинг дилига титро? соларди. Кундан кун ёвузлиги ошиб хал? бошига кетма-кет ?илган фалокатлари таърифга си?мас, энди одамлар уни Заххоки Соний ёки жаллодлар жаллоди деб атардилар. Тасодифий парвоз тез ?улайди деганларидек, хал?нинг ?азабига ва нафратига учраган сохта Пyлотхон озгина фурсат ичида ?улади. Ёрмозор деган жойда уни дорга осдилар. У yлими олдидан yзининг на?адар пасткаш ва ?yр?о? эканлигини кyрсатиб кетди. Ўша даврда ёзилган Ховоий-Умидийнинг ушбу сатрлари Пyлотхонни на?адар ?а?рли, на?адар разиллигидан дарак беради.
Пyлат ?отил – ла?аб Заххоки Соний,
Етуб авлоди хонга кyп зиёни.
Сyюб хонзодаву бекзодаларни,
Гyдаклик бо?ида озодаларни.
?изил гул ?унчасидек икки гyдак,
Булар хонзода – эмар эди эмчак.
Тортиб саккиз y?улдан икки y?ул,
Эдилар норасида сyзи булбул.
Она ?yйнидин олиб икки нафар,
Амирни ?yйди бyйни узра ханжар.