– Биламиз, барчасини ?ириб ташлаймиз.
– Барчасини билмайсизлар, билолмайсизлар ?ам.
– Хyш нима демо?чисан?
– Амирнинг ай?о?чилари ?атто сизларнинг ичингизда ?ам бор.
– Исбот ?ила оласанми?
– Албатта.
– Уни ?yл-оё?ини бyшатиб олдимга олиб киринглар, – деди Шомастбий махсус хонага ишора ?илиб.
– Сизларга фойдам тегади дедингми? Исминг айт.
– Дедим. Исмим Авазхyжа.
– Нима учун бизга ёрдам ?илмо?чисан?
– Мен жуда кyп нарсадан бохабарман. Ўзимни ва бола-ча?аларимнинг ?аётини са?лаб ?олишга ваъда берсаларинг жуда кyп фойдали сирлардан во?иф ?иламан.
– Барча нарсалардан во?иф бyлсанг, нега ?аётингни хавф-хатарга ?yйиб бу ерларга келдинг?
– Барчамиз ?афлатда ?олдик, бу даражада хуфя ишлар ?илишингизни ?еч ким кутмаган эди. Жамики ?абила бошли?ларининг ёнидаги ёрдамчиси Амирга тегишли одам, уларни яширинча ра?батлантириб туради.
– Менинг ёрдамчим ?ам шуна?ами?
– Буни yзингиз текшириб кyришингиз мумкин.
– Яхши, ?озирчалик сени тут?унликда ушлашга мажбурмиз.
?ар ?андай ?укмроннинг атрофида хоинлар ва абла?ларнинг ин ?уриши табиий ?ол. Буюк ?укмронлар бундай ?олатдан санъаткорона фойдалана билганлар.
– ?урматли ?абиладошлар, узо? ва?тлардан буён орзи?иб кутаётган кунлар я?ин. Эртага са?ар чо?ида Чодакка юриш бошлаймиз. Ихтиёримиздаги уч минг кишилик ?yшин катта бyлмаса ?ам етарли. Бошлаган ишимиз жуда хатарли, лекин келажаги бор. Бухоро Амири бизга ?еч ?ачон ме?р кyзи билан бо?маган, бунинг о?ибатида юртимиз ободончилиги тyхтаб ?олган, ривожланиш йy?. Биз ёвузлик ?илганимиз йy?, фа?ат шаф?атсизлик ?илиб келаётган золимнинг панжасини ?ир?дик холос. Чинакам эркинликка эришиш йyли ?али олис. Бу маша??атли ва узо? йyлни босиб yтишимиз учун ?амжи?атлик ва фидойилик даркор. ?yр?о? ва ло?айд кишилар бугундан бошлаб бизларнинг ?анимимиз ?исобланади. Улар билан хайрлашишга тy?ри келади. Ичимизда бизга ?айирлик ва ?асад билан ?арайдиганлар ?ам, амирнинг ай?о?чи-жосуслари ?ам етарли. Биз улардан ?yр?маймиз, ва?ти келиб албатта фош ?иламиз, жазолаймиз ?ам. Сyлим бо?лар, сер?осил ерлар, шyх о?ар ан?орлар бизнинг мулкимиз. Боболаримиз шу заминда яшаганлар, келажак фарзандларимиз ?ам бу ерларда эркин яшаб, эркин ижод ?иладилар. Ана yша бахтли келажак учун бизлар масъулмиз.
?аммаё?ни да?шатга солган ?yшин тош?ин сойдек ба?ир-ча?ир билан кириб келди. ?еч ?андай ?имояси йy? тинч а?олининг уйларига беркиниб олишдан бош?а чоралари йy? эди. ?yшиннинг жиддий бир ?аршиликка учрамаслигини ?y?онликлар аввалдан билишар, бу юришдан ма?сад келажакда бизларга ?арши бош кyтара кyрманглар деган ишора бор эди. Анча-мунча суриштирув ишларини амалга ошириб бyлгандан кейин ?yлга тушган хожаларни сyро? ?илишди, уларнинг тyплаган бойликлари мусодара ?илиниб икки кундан сyнг ор?аларига ?айтишди.
* * *
Шомастбий теварак-атроф саркорларини тyплаб катта йи?илиш yтказди.
– ?адрли юртдошлар, биродарлар. Бизлар бугун му?им бир тарихий жараённинг гуво?и бyлиб турибмиз. Муста?ил бир давлат ?уришга бyлган истагимизнинг биринчи бос?ичини бажара олдик. Парвардигорнинг инояти билан кyзлаган ма?садимиз дебочаси бажарилди, энди жиддий ва yта масъулиятли яна бир ишни амалга оширишимиз лозим. Эл-юртга садо?ат билан хизмат ?иладиган а?лли ва жасур бир кишини хон ?илиб кyтаришимиз керак. Биз шундай одам танлайликки, у миллатини жонидан орти? севсин, ?аётини тyла унинг равна?и учун ба?ишласин, хал? осойишталиги ?аётининг мазмуни бyлсин. Сизларга уч кун му?лат, ана шу масала устида чу?ур бош ?отириб yз фикрларингни айтасизлар. Шундай ?илайликки, орзуларимиз пушаймонлик билан алишмасин.
?ар хил ба?с ва мунозаралардан кейин барча кенгаш вакиллари бир овоздан хон авлодидан бyлган Шо?ру?бий ибн Шомастбийни хон ?илиб кyтаришга ?арор ?илдилар. Бу во?еа 1221 ?ижрий, 1709 милодий йилда содир бyлган эди.
***
– Толеинг порло? бyлсин, – деди Шомастбий y?ли Шо?ру?хонни ба?рига босиб. – Хон бyлганингиз билан ?утлайман.
– Бу мартабага сизнинг хизматларингиз бyлмаса, мен эриша олмас эдим.
– Хонлик лавозимига эришиш мушкул иш, у мансабда yлтириш эса унданда ?ийин.
– Мен ?ам фа?ат шу ?а?да yйламо?даман.
– Биринчиларга ?ар доим ?ийин бyлади. Сиз биринчисиз, шу боис сизга икки карра о?ир бyлади.
– Дастлабки ?ийинчиликларни бартараф ?илишда сизнинг масла?атларингиз мен учун жуда му?им бyлади.
– ?укмрон ким дyст, ким душман билиб олиши зарур, агар бу ишни уддалай олмаса барча ишлари чаппа кетаверади.
– Мен албатта шундай йyл тутаман.
– Бу ишларни амалга ошириш учун хо?ишнинг yзи етмайди. ?ар ?адамда алданиб юрган ?укмрон душманлар ?yлидаги ?y?ирчо??а айланади. Алданмаслик учун кимларга ишониш ва кимларни алдаш лозимлигини билиш керак. Худди ана шундай му?им ишлардан бири хал?нинг ишончига сазовор бyлиш. Хал? сизни сид?идилдан севса, енгилмас кучга айланишингиз му?аррар. ?олган барча ишлар ана шунга бо?ли?. Хал?нинг ишонч ва ме?рини ?озонмаган ?укмрон албатта ?улайди.
– Мен бу сyзларингизни асло унутмайман.
– Хyш, душманларингиз ким эканини ани?лаб олдингизми?
– Унчалик билганимча йy?.
– Душманингиз Бухоро Амири ва унинг гумашталари.
– Буни биламан.
– Сиз Амирнинг yзинигина биласиз, ичимизда юрган унинг гумашталарини билмайсиз.
– Бу тy?ри, лекин бир нарсага а?лим етмайро? турибди. Ёрдамчингиз Султонхyжанинг хоин эканлигини била туриб нега уни ?атл ?илмаяпсиз?
– Султонхyжа ёл?из эмас, амир бизнинг юртимизга бутун бошли жосуслар гуру?ини жойлаган. Айни?са, ?аландарлар, дарвешлар ва лавозим эгаларининг ичида унинг ишончли вакиллари бор. Кyпгина жосуслар азиз-авлиёларнинг мозорига жойлашиб олишган. Биз ?ам хуфя ишлар билан шу?улланувчи кишилар гуру?ини тузамиз. ?озирчалик yзимиз билган жосусларни кимлар билан ало?аси борлигини кузата бошлаймиз. Жосуслар ёнига биз ?ам yзимизнинг ишончли одамларимизни жойлашимиз керак. Бу билан бyлажак фитналарнинг олдини оламиз, yз навбатида биз ?ам душманни чал?итиш учун нотy?ри гаплар ёки миш-мишлар тар?атамиз.
* * *
Шо?ру?хон yзига соди? кишиларни йи?иб катта кенгаш yтказди. Вазири аъзам этиб Убайдуллахyжа, хуфя ишлар сардори этиб Нуриддинхyжа, мингбоши этиб Акбархyжа тайинланди ва яна алла?анча кишилар масъул лавозимларга жалб ?илинди.
– Энг долзарб ишларимиздан бири атроф ша?ар ?окимларига нома ёзиб, ?имматба?о сов?алар билан элчилар юбориш. Биринчи навбатда атроф ша?арлардан Мар?инон (Мар?илон), Исфара, Яйпан ва бош?алар, иккинчи навбатда Андижон, Наманган, Ўш, Ўзган ва бош?аларга. Бу ша?ар ?окимлари билан ни?оятда дyстона муносабатда бyлмо?имиз шарт. Иккинчи зарур ишимиз зудлик билан мунтазам ?yшин тузиш. Ишончли мудофаа ташкил ?илмо? керак. Учинчи ишимиз хонлик учун ?арорго? ?урмо? лозим.
* * *
– Хон ?азратлари омонмилар, – деди Шомастбий y?ли Шо?ру?хонга ?азиломуз тикилиб. – Нималар билан маш?ул бyлмо?дасиз?
– Ишлар шу даражада кyпки, ?айси бирини айтишга ?ам ?айронман.
– Хон барча ишларни yзи бош?ариши шарт эмас, кимга ?ана?а буйру? беришни тy?ри йyлга ?yйса, барча ишга улгурса бyлади. Сиз y?лим оддий кишилар орасида yсиб ул?айдингиз, бунинг yзига хос афзалликлари бор, хал? билан я?инлашиш, уларнинг ме?рига кириш осон кyчади. Лекин одмиликни ?ам yз yрни ва меъёри бор. Хон буни билмаса, бунга риоя ?илмаса бyлмайди, чунки у мамлакатнинг сиёсатини бош?аради. Демак сиёсат юргизишни билиш керак, ?атти??yллик деганда адолатнинг ?имояси тушунилади, хоннинг хо?ишини эмас. Ва?ти келса ра?мдилликдан ?ам юз yгиришга тy?ри келади, yз ?узур-?аловатидан ?ам. Сиз билан хонларга хос ожизликлар ?а?ида анчагина су?бат ?урганмиз, эслайсизми?
– Албатта, эслайман.
– Ундай бyлса баъзиларини такрорлашимга тy?ри келади. Биринчидан ?укмрон очкyз бyлмаслиги керак, yз фу?ароларининг мол-мулкини талаган хон охир-о?ибатда хароб бyлади. Иккинчидан хоннинг ишратпарастлиги хал?нинг бошига кулфат бyлиб ё?илади. Сизга тахт мерос бyлиб ?олгани йy?, yз ме?натингиз, курашингиз билан эришдингиз, киритдингиз, энди уни муста?камлашга ?ам худди шундай киришмо?ингиз керак.