Оценить:
 Рейтинг: 4.67

Қўқон хонлари

Год написания книги
2013
<< 1 ... 4 5 6 7 8 9 >>
На страницу:
8 из 9
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

Ўзи учун эмас, yз юрти, миллати учун умрини ба?ишлаган ?укмрон енгилмас юртнинг унутилмас сиймосига айланади. Унинг энг гyзал сифати истеъдод эгаларини асрамо?, гyзал кишиларни ра?батлантирмо?, ожиз кишиларни ?имоя ?илишдир.

?укмроннинг энг абла?и, yз юртининг бойлигини талайди, фу?ароларидан yч олади, фо?ишабозлик ?илади, ?имоясиз кишиларга азоб беради.

Юртнинг ожизланиши текинхyрликнинг ривожланишидан бошланади. Миллатнинг катта бойликларини yзлаштириб олиб, ул?айиб, кундан-кун ?увват олиб бораётган ёвуз кучни тинмай олдини олиб турилмаса, бора-бора енгиб бyлмайдиган офатга айланади. Кейинчалик бориб уларни фа?ат ва?т ма?луб ?илади холос. Ўша фурсат етиб келгунича миллат азоб чекади, юрт ожизланиб ?олади. Инсон ижтимоий жонзот, а?л со?иби, унинг иши фа?ат yйин-кулги эмас, фаолият кyрсатишдир, ?айсики мамлакатнинг кишилари фаолиятли ?аёт кечирсалар yша юрт ?удратли, бундай мамлакатда тинчлик таъминланган бyлади.

?укмроннинг дарди хал? дардининг бир уч?уни, хал? со?лом бyлса у ?ам со?лом, хал? шодон бyлса у ?ам шодон. ?амма дyст бyлиб кyринган тахт атрофида ?ар доим кyзга кyринмас душманлар мавжуд бyлади. Шундай иш юритингларки, келажак сизларни уят ?илмасин, yз хал?ингизга нимани раво кyрсангиз у ?ам ана шуни ?айтаради. Хон авлодидан бyлганларингни асло унутмай яшанглар, уларнинг масъулиятлари бош?алардан орти?дир. Гyзалликни ?ис ?илиб, нолимай ?увониб яшамо? хонлар учун одат бyлмо?и лозим. Эл-юрт ?ай?уси манфаатларингдан устун бyлсин, ахло? ва одобда намуна бyлинглар. Мyмин ичкилик ичмайди, y?ирлик ва хиёнат ?илмайди, бу ?усурларни ?илган кимса мyмин эмас. Ўз юртига, yз миллатига хиёнат ?илган ?укмрон энг малъун кимсадир. ?урур тара??ий ?илишимиз учун берилган ту?фа, у а?лдан узо?лашиб кетса ?алокатга етаклайди. Ўз ?урурини жиловлаш шо?ларнинг энг зарур фазилатлари, оддий кишиларга ме?р билан ?араш му?аддас бурчлари. Йyлдан адашманглар, сизларнинг адашишларинг бутун юртни хароб ?илади. Номаъ?ул хо?ишлар тy?ри йyлдан оздиради, хунрезликларга сабаб бyлади. Хонлар юрт осойишталиги учун энг масъул кишилар асосий ма?садларинг ана шу осойишталикни таъминлаш бyлсин. ?озирча хонликнинг гyдаклик чо?и. Ра?иблар бу ?олатдан фойдаланиб ?олмасликлари учун жуда ?ушёрлик даркор!

?укмрон хал?ни ?yр?увда ушлаши, ва?тинча чал?итиши ?ам мумкин. Дарёдан ?удратли бу мyъжиза бардошли ва андишали. У барча нарсани фа?мласа ?ам кечиради, сабр ?илади. Унинг ме?рига кириш осон эмас, лекин шу ма?сад билан яшаган ?укмрон бунинг уддасидан чи?ади. Бундай ?укмрон абадий бар?аёт, у кишилар ?албидан асло yчмайди.

* * *

– О?ир дардга йyли??анга yхшайман, – деди Шо?ру?хон атрофдагиларга аламли тикилиб. – Бу касофатдан тузалиб кетиш жуда мушкул.

– Иншоолло?, тузалиб кетасиз, ?азрати олийлари, барчамиз парвардигордан шуни тилаймиз.

– Чиндан ?ам шундай бyлса мен сизлардан розиман. Юртимиз осойишталиги учун бирдек ?ай?урсаларинг, мен хотиржам кyз юмаман.

– Худонинг мар?амати кенг, умрлари узо? бyлса ажаб эмас.

– Чамамда кафтимга чи??ан яра «куйдирги»га yхшайди, агар чиндан шундай бyлса…

– Табибларнинг фикрича сиз тузалиб кетасиз.

– ?ар ?андай бу дунёга келган одам узо? туролмайди. Келмо? ?yлимизда бyлмаганидек, кетмо? ?ам беихтиёрдир. Одам боласи бену?сон яшай олмайди, билиб-билмай албатта, хатоликка йyл ?yяди. Мен ?ам баъзи бир хатоликларга йyл ?yйган бyлишим мумкин, лекин ма?садим яхшилик, тилакларим хал? дарди эди. Келажакда барча ишларни кенгашиб ?илинглар, кенгашмай ?илинган ?ар ?андай иш иллатлидир.

Ўрта Осиё заминида XVII аср бошларига келиб ички зиддият жуда кучайган эди. Олий зотлар yртасидаги келишмовчиликлар авж олар, тортишув ва сиёсий курашлар зyрайиб борар, ?ир?ин-барот урушларнинг кети кyринмас эди.

Сари подшо?они гирданфароз,

Бадарго?и у бир замини ниёз,

Мар урост кибри ёву мани,

Ки мулкаш ?адимасту зоташ ?ани.

Таржимаси:

Подшо?лар ?ар ?анча ма?рур бyлсада,

Бошларини эгур унинг олдида.

Ма?рурлик ярашур фа?ат Олло?га,

Мулки ?адим бе?иёсдир зоти

ТАРИХИ ТУРКИСТОН АСАРИДАН БИР ЛАВ?А

Айнан мана шундай тар?о? ?абилалар тy?нашувларидан бири Чодакда бyлиб yтди. Минг ?абиласи билан Чодак хyжалари yртасида бyлиб yтган ?а?шат?ич уруш натижасида минглар ?абиласи ?олиб чи?ди. Шунинг билан Мовароунна?р заминида Бухоро хонлигидан ажралиб чи??ан муста?ил бир мулкка асос солинди. Даставвал бу мулк Фар?она деб аталиб, унга Шо?ру?бий минг бошчилик ?илди.

А?л-идрокли, инсонпарвар Шомастбий (Аширбек) y?ли Шо?ру?бийни Хy?анднинг теварак-атрофларидаги ?ишло? о?со?оллари ва аслзодалар хон этиб кyтардилар. Шундан сyнг у Хy?анд ша?ри атрофида жойлашган тyрт ?ишло?ни сотиб олди. Тyрттала ?ишло? ?удудларидан «Кyк тyнлилар» исти?омат ?иладиган икки сой орали?идаги ерларни энг ?улай жой деб арк ?алъа ?урилиб, «?алъаи Шо?ру?бий» деб аталди. Бу ер «Хy?анд хонлигининг дорилхалофати»га (пойтахт) айланди. Ва?тлар yтиб бу дорилхалофат атрофидаги ерлар ?исобига кенгайиб Фар?она водийсидаги йирик ша?арлардан бирига айланди. Шо?ру?бий бу салтанатга yн уч йил ?укмронлик ?илиб 1721 йилда вафот этди. У узо? умр кyра олмади, атиги 30 йиллик умри давомида тарихий бир жараённинг пойдеворини яратиб кета олди.

Биринчиларга ?ар доим ?ийин бyлади, Шо?ру?бий ?ам биринчилардан эди. Унинг даврида ?али хонликнинг муста?кам пойдевори йy?, уни бош?арадиган мураккаб дастго?ни яратиш анчагина за?матли фурсатлар yтишини талаб ?илар эди. Хонликнинг маркази бyлган ?y?он ша?рининг атрофини му?офазалаш, хонликнинг yз пулларини зарб ?илиш, хонлик учун янги ?арорго? ?уриш, мунтазам ?арбий ?yшин тузиш каби жиддий муаммоларни ?ал ?илиш лозим эди. Энди бу ишларни унинг ворислари давом эттиради.

АБДУРА?ИМБИЙ (ИККИНЧИ ХОН)

Баъзи манбаларда у 33 ёшида укаси Абдукаримбий томонидан yлдирилган дейилади.

Шо?ру?хоннинг вафотидан кейин 1721 (милодий) йилда унинг тyн?ич y?ли Абдура?имбийни хон ?илиб кyтарадилар. Абдура?имбий о?ил, ?ушёр ва тадбиркор эди. Унинг хонлик даврида Бухоро амирлиги ?ам ?арбий, ?ам и?тисодий жи?атдан заифлашиб ?олган эди.

Бу ?олатни ?анимат ?исоблаган хон yзбек ва сартидлардан аввал йигирма минг, кейинро? yттиз мингдан иборат лашкар тyплаб жадаллик билан урушга тайёргарлик кyради, ?ис?а муддат ичида тайёргарликни якунлаб Хyжандга юриш ?илади, деярли ?аршиликка учрамай Хyжанд вилоятини ?yлга киритиади. Вилоятга yз ноибларини тайинлаб, ма?аллий ра?барларга сов?а-саломлар бериб, иззат-икром билан уларга ?ам ?ар хил лавозимларни та?симлаб беради.

Яна бир йил yтиб, пухта тайёргарлик кyриб Ўратепа вилоятига юриш ?илади, ?ис?агина жангдан сyнг Ўратепа ?ам ?y?он хонлиги тасарруфига yтади. Бир ?анча муддат yтиб ?y?онга ?айтади. ?арбий муваффа?иятлардан ру?ланган Абдура?имхон бyлажак катта жангларга тайёргарлик кyра бошлайди, бир ?анча муддат ичида лашкар сонини ва жанговар ?олатини ошириб, Самар?анд томонга юриш бошлайди.

Бир неча кунлик шиддатли жангу жадаллардан сyнг Самар?анд ша?ри ?ам ?y?он хонлигига тобеликни тан олади. ?олибликни ?yлга киритган хон ша?арнинг уламо ва умароларини тyплаб уларга инъому сов?алар бериб бир ?анча фурсат yша ерда ?олиб кетади. ?алабани муста?камлаш ниятида Ша?рисабз ?окими Олимбек Ваннавмийга элчи юбориб, унниг ?изини yзига талаб ?илади. Олимбек хон илтимосига розилик билдириб элчиларни иззат ва икром билан кузатади. Бир неча кунлик тyй-томошалардан сyнг Абдура?имбий Олимбекнинг ?изига уйланиб yз юрти ?y?онга ?айтиб келади.

Бир томондан Хива хони, иккинчи томондан ?y?он хонлиги тарафидан кучайиб бораётган хавф-хатардан та?ликага тушиб ?олган Бухоро амири ?ис?а муддат ичида жон-жа?ди билан Самар?андга юриш ?илиб уни ?yлга киритади.

Бу хабардан во?иф бyлган Абдура?имбий yз лашкарлари билан Хyжандга боради, Бухоро амири бу томонларга юриш ?илишга ботина олмайди. Самар?андни ?yлга киритиш билан кифояланиб ор?ага ?айтади.

Абдура?имхон Хyжандда анчагина фурсат ?олиб кетади, чунки Бухоро амирининг Хyжанд вилоятини ?айтариб олиш учун юриш ?илиш э?тимоли бор эди.

Хyжандда бир мунча ва?т ?олиб кетган ?y?он хонининг тyсатдан вафот этиши ?аммани ажаблантириб ?yяди, аслида хон номаълум одамлар томонидан за?арлаб yлдирилган эди. Бу во?еа 1146 хижрий, 1733 милодий йилда содир бyлган. ?y?оннинг иккинчи хони Абдура?имбий * 12 йил хонлик ?илиб, дунёдан кyз юмди, таажжубли жойи шундаки, унинг yлими сирлилигича ?олаверда, яна бир yхшашлик отасидек 12 йил тахт вориси бyлиш насиб ?илди.

Муддати салтанати yн икки йил бyлибдур,

Тарихи вафоти Му?аммад Ра?имхон.

Чун Ра?имхон ба мулки Фар?она

Со?иби тахт, тожи афсар шyд.

Баъдаз шо?и дах ду сол,

Мулки фоний бирав му?аррар шyд.

Рафт аз олам у бадаст та?и,

Золи Фартут, арус дигар шyд.

Гyр таърихи у хирад ?ам чун,

Дили жонаш ?арин мута??ар шyд.

(Абдура?имбий даврида Хyжанд, Ўратепа, Самар?анд, Ша?рисабз, Мар?илон, Андижон музофотлари бyйсундирилиб ?y?он хонлиги таркибига ?yшиб олинди)

ТАРИХИ ШО?РУ?ИЙДАН

У тахтга yтирибо?, отаси ният ?илиб бошлаб берган, яъни ша?арни бунёд этиш ташвишларини давом эттиришни энг олий ма?сад деб билди ва уни обод ва кyркам пойтахтга айлантириш учун астойдил бел бо?лади. ?укмдор яна бир масалани улу? ма?садларидан бири деб билди ва бу ма?садни амалга ошириш учун жиддий киришди. Биринчидан отасидан ?олган мулкни янада кенгайтириш бyлса, иккинчидан Фар?онада улкан давлатни юзага келтирмо? эди. Абдура?имбийнинг мана шу ма?сади минглар шажарасининг келгусидаги ?укмдорлари учун энг асосий шиор ва дастуриламал бyлиб ?олди.
<< 1 ... 4 5 6 7 8 9 >>
На страницу:
8 из 9

Другие электронные книги автора Хамидулла Абдуллаев