Müslüm Maqomayev: Musiqidə bir zirvə… Monoqrafiya

(Muslum Maqomayevin babasi)

G?rk?mli Az?rbaycan b?st?kari, istedadli pedaqoq, g?z?l piano?u, dirijor, ictimai xadim ?bd?l- M?sl?m M?h?mm?d oglu Maqomayev 18 sentyabr 1885-ci ild? Qrozni yaxinliginda yerl?s?n K?hn? Ataq k?ndind?, d?mir?i-silahqayiran ail?sind? anadan ol musdu. Deyil?nl?r? g?r? onun atasi M?h?mm?d Maqomayev teypa vasendoroy t?rk q?bil?sin? m?xsus olubdu. Maqomayevl?r n?sili ?z baslanigicini q?dim ?e?en k?ndi K?hn? Ataqdan g?t?rs?l?r d?, etnik m?nsubiyy?tin? g?r? ?e?en deyill?r. ?e?enl?rin M?sl?m Maqomayevi ?zl?rinin ki, hesab etm?l?rin? baxmayaraq, m?g?nni d?f?l?rl? bu fikir? m?nasib?t bildir?r?k q?tiyy?tl? etiraz etmis, r?dd cavabi vermisdi. Bu, m?ntiql? he? vaxt razilasmayan m?g?nni ?z?n? h?mis? ?sl az?rbaycanli hesab etmis, ?mr?n?n sonuna q?d?r d?s?nc?sind? israrli olmusdu. Bu, m?ntiqin dogrulugunu Heyd?r ?liyevin d?qiq v? g?z?l ifad? etdiyi bir k?lamda daha aydin g?rm?k m?mk?nd?. O, Muslum Maqomayevin h?yat yoldasi Tamara xanima muraci?t ed?rk?n demisdi:

“Tamara, s?n b?t?n Az?rbaycanin g?linis?n! Ona g?r? ki, M?sl?m Maqomayev b?t?n Az?rbaycanin ogludu…”

Basqa bir t?r?fd?n, M?sl?m?n ana babasi, Ays?t xanimin atasi ?hm?d G?nc?lioglu milliyy?t?? T?rkiy?d?n Rusiyaya isl?m?y? g?l?n az?rbaycanli idi.

Yuxarida qeyd etdik ki, d?mir?i-silahqayiran M?h?mm?d Maqomayevin ail?sind? ?? oglan v? ?? qiz usagi d?nyaya g?z a?misdi. ?bd?l- M?sl?m?n musiqi il? maraqlanmasi he? d? sad? t?sad?f n?tic?sind? bas verm?misdi. Onun b?y?k qardasi Malik zamaninda ?ox goz?l musiqi?i kimi yasadigi ?razid? ad ?ixara bilmisdi. O, h?m fleyta, h?m d? qarmon al?tl?rind? yaxsi ifa etdiyind?n s?nlikl?rd? istirak edirdi. Qeyd etm?k olar ki, Malik Maqomayevin vaxtil? yaratdigi “Samilin l?zginkasi” adli r?qs havasi bu g?n d? ?e?enistan Respublikasinda ?ox d?bd?di v? m?shurdu.

Ilk t?hsilini Qrozni s?h?r m?kt?bind? alan v? orda musiqi al?ti skripkani ifa etm?yi ?yr?n?n g?nc ?bd?l- M?sl?m 1899-cu ild?, on d?rd yasinda Qori s?h?rind? yerl?s?n Qafqaz M??lliml?r Seminariyasina daxil olur. Seminariyada basqa f?nl?rl? b?rab?r musiqi v? n?gm? d?rsl?rinin ke?irilm?si ?bd?l- M?sl?m?n ?r?yin? ?lav? rahatliq g?tirir. Qroznuda oxuyark?n skripka al?tind? daha yaxsi ifa etm?yi ?yr?n?n g?nc, Qori M??lliml?r Seminaiyasinda qarmon al?tin? meyl gost?rir v? tezlikl? onu da m?nims?yir. B?t?n bunlar, onun musiqi d?nyasina g?lm?sind?, bir musiqi?i kimi yetism?sind?, o c?ml?d?n g?l?c?yini m??yy?n etm?sind? m?h?m v? m?st?sna rol oynayir.

Qori M??lliml?r Seminariyasinda t?hsil alan Az?rbaycanli usaqlarin ?oxluq t?skil etm?si, h?m?inin Firidun b?y K???rli, R?sid b?y ?f?ndiyev, S?f?r?li b?y V?lib?yov kimi qaygikes pedaqoqlarin seminariyada d?rs dem?si g?nc ?bd?l-M?sl?md? Az?rbaycan xalq mahnilarina olan h?v?si daha da artirir. ?ox ke?mir ki, o, bu mahnilari x?susi bir z?vql? ifa etm?y? baslayir.

H?l? Qrozni s?h?r m?kt?bind? oxuyark?n konsertl?rd? istirak etm?si, sanki onu p?xt?l?sdirmisdi, normal bir musiqi?i s?viyy?sin? qaldirmisdi. Bunun m?ntiqi n?tic?si olaraq o, Qori M??lliml?r Seminariyasinda he? bir ??tinlik ??km?d?n tezlikl? yeni kollektiv? uygunlasir, haminin sevimlisin? ?evrilir v? diqq?ti ?z?n? ??km?yi bacarir.

Konsertl?r? m?t?madi d?v?t alan g?nc oglan skripka v? qarmonla b?rab?r, h?m d? klarnet al?tinid? d? ifa etm?yi ?yr?nir. B?t?n mane?l?ri rahatliqla, ??tinlik ??km?d?n d?f ed?n istedadli ?bd?l- M?sl?m Qori M??lliml?r Seminariyasinda t?hsil aldigi ill?rd? musiqiy?, h?m?inin onun tarixin?, musiqi n?z?riyy?sin?, ifa?iliq pes?sin?, birs?zl?, musiqinin b?t?n sirl?rin? d?rind?n v? m?k?mm?l yiy?l?n? bilir. Az?rbaycan musiqisinin patriarxi hesab olunan ?zeyir Hacib?yli il? birlikd? t?hsil alir. G?ncl?rin bir-biri il? isti v? xos m?nasib?td? olmasi, sonralar onlarin arasinda dostluga, h?tta, qohumluga ?evrilir.

H?r iki b?st?kar terequlova bacilari il? ail? h?yati qururlar. ?zeyir Hacib?yli M?leyk? xanima, ?bd?l- M?sl?m Maqomayev is? Baydag?l xanima evl?nirl?r. Maraqli faktlardan biri d? ondan ibar?tdi ki, ?bd?l-M?sl?m v? ?zeyir eyni g?nd? v? eyni ild? anadan olmusdular. Onlar Qori M??lliml?r Seminariyasinda birg? t?hsil almis v? h?r ikisi Az?rbaycan musiqisinin t?m?lini qoyanlardan olmusdular.

“Qori seminariyasinda babam qaboyda ifa etm?yi ?yr?nir. O, h?m skripka?i, h?m d? qaboy?u kimi seminariyanin t?l?b?l?rind?n t?skil olunan orkestrd? ?ixis edirdi. ?bd?l-M?sl?m on s?kkiz yasinda orkestrin aparici musiqi?isi olmaqla b?rab?r, h?m d? lazim olanda orkestrd? dirijoru ?v?z edirdi. O, h?m?inin Qori M??lliml?r Seminariyasinda musiqi n?z?riyy?si elmin? d?rind?n yiy?l?n? bilmisdi. Seminariyani m?v?ff?qiyy?tl? basa vuran babama skripka h?diyy? etmisdil?r”. -dey?n, – M?sl?m babasi il? f?xr etm?yi ?ox xoslayirdi.

Seminariyani ?la qiym?tl?rl? bitir?n ?bd?l-M?sl?m ?vv?lc? Qafqazin bir ne?? k?ndind? qisam?dd?tli pedaqoji f?aliyy?t gost?rir. Sonda ona Az?rbaycanin L?nk?ran s?h?rin? g?nd?ris verirl?r. O, ilk m?st?qil musiqi pes?sin?, m?hz L?nkaranda, musiqi gec?l?ri v? teatr t?qdimatlari hazirlamaqla baslayir. Maqomayev uzun m?dd?t pedaqoq- musiqi?i kimi L?nk?randa isl?yir. Onun bu s?h?rd? h?m musiqi, h?m ictimai, h?m m?d?ni-maarif m?s?l?l?ri il? olmasi yerli camaat t?r?find?n r?gb?tl? qarsilanir, ona olan h?rm?t g?nb?-g?n artir.

H?yat el? g?tirir ki, ?bd?l – M?sl?m 1911-ci ild? Tiflis M??lliml?r Institutunda t?cili imtahan verir v? ail?si il? birlikd? Bakiya g?lir. ?vv?lc? Az?rbaycan Musiqi Teatrinda orkestr solisti, sonralar is? onun dirijoru olur.

“Usaqliq ill?rind? biz s?xsi soy k?k?m?z? kifay?t q?d?r maraq gost?rmirik. M?n, balaca – M?sl?m Maqomayev? lazim idi ki, usaq olark?n b?y?k ?bd?l-M?sl?m?n h?yati haqqinda onu taniyanlardan v? onunla bir yerd? olanlardan daha m?f?ss?l mimimatlar al. Getdikc? usaqliq v? g?nclik ill?rind? buraxdigim bosluqlari doldurmaga basladim. Taninmis babamin h?yat v? yaradiciligi m?nim ???n x?susi maraq k?sb edirdi. Onun arxivin? baxdim, m?ktublarini oxudum, ?n ?sasi is?, babamin musiqil?rin? qulaq asdim. Heyif ki, m?n onun h?yati haqqinda yalniz dolayisi danisa bilir?m, amma ?ox inamla dey? bil?r?m ki, m?nim babam b?y?k b?st?kar v? dirijor olubdu. M?n, m?tl?q onun yolunu davam etdirm?liy?m. H?m b?st?kar, h?m dirijor, h?m d? piano?u olmaliyam. Bu ideyani qiyabi olaraq m?n? baglamaq ???n dogulanda m?n? onun adini qoyublar. Bel?likl?, m?n ?bd?l- M?sl?m?n tam h?quqlu adasi olmusam. H?min zaman m?nim eyniyasidlarim masin v? qalaydan d?z?ldil?n oyuncaqlarnan oynadigi bir halda, m?n babamin p?pitrini qarsima qoyub, ?lim? q?l?m g?t?r?b t?s?vv?r?md? canlandirdigim orkestr? r?hb?rlik edirdim”, -dey?r?k, – n?v? M?sl?m fikirl?rini b?l?sm?sd?.

Babasinin h?yat v? yaradiciligi M?sl?m Maqomayevi daima maraqlandirib. O, babasindan qalan arxiv materiallarini diqq?tl? ?yr?nib, dogma v? yaxinlarinin babasi il? bagli danisiqlarina qulaq asib, aldigi m?lumatlari toplayaraq sintez edib v? babasinin m?mk?n olan obrazini t?s?vv?r?nd? v? t?x?yy?l?nd? canlndirmaga, formlasdirmga ?alisib v? bir sual ?trafinda h?mis? ill?ziya qurmaga s?y g?st?ribdi. N?hay?t ki, m?g?nni, qism?n d? olsa “m?nim babam nec? olubdu?” sualina cavab tapa bilmisdi.

“Dogmalarimin dedikl?rind?n bildim ki, babam olduqca s?xav?tli, ?lia?iq, ?dal?tli, h?m?inin, insanlara m?t?madi k?m?k etm?yi bacaran bir insan olubdu. ?zeyir Hacib?ylinin Peterburqdan babama ?nvanlandigi bir m?ktub indiy? kimi bizim ail? arxivind? qorunub saxlanibdi. H?min m?ktubda ?zeyir dostu ?bd?l-M?sl?m? g?st?rdiyi maddi k?m?kliy? g?r? t?s?kk?r?n? bildir?r?k yazirdi:

–M?nim imkanim var ki, sakitc? isl?riml? m?sgul olum. Bunun m?ntiqi n?tic?sidi ki, m?n konservatoriyaya daxil oldum. B?t?n bunlar ???n, g?st?rdiyin h?qiqi k?m?y? g?r? s?n? ?r?kd?n t?s?kk?r edir?m v? bunun ???n s?n? borcluyam. Bu arzumun yerin? yetm?si ???n s?n rahatligini, h?m?inin, saglamligini qurban verdin. G?r?s?n bacara bil?c?mmi, s?n? minn?tdarliq edim?”

Bu, m?ktub 1914-c? ild? yazilibdi. H?min zaman g?nc ?zeyir musiqi t?hsilini konservatoriyada davam etdirm?k ???n Peterburqa g?lmisdi. Hadis?l?ri bir q?d?r qabaqlayaraq dem?k olar ki, m?g?nni M?sl?m Maqomayev, sanki babasi b?st?kar ?bd?l-M?sl?m?n prototipi olmaq m?qs?dini qarsisina m?qs?d qoymus v? b?t?n h?yati boyu bu istiqam?td? h?r?k?t etm?y? ?st?nl?k vermisdi.

“Babam, h?m dostluq, h?m d?, ?r?kd?n s?mimi jest etm?yi bacaribdi. Bizd? ?ox az adam tapilar ki, “Koroglu” s?jetin? operanin yazilmasi ideyasinin eyni vaxtda, h?m Maqomayev?, h?m d? Hacib?yliy? g?lm?sini bilsin. N? vaxt ki, babam, bu bar?d? ?yr?nir, h?m?n opera ???n yazdigi partiturani cirib atir v? deyir:

?zeyir yaxsi yazar.

Buna r?gm?n babam, h?m d? xost?bi?tli insan olubdu: dostu ?zeyird?n f?rqli olaraq yaxsi kef ??km?yi xoslayibdi. N? vaxt ki, g?nah sahibi Z?lf?qar Hacib?yli “kef ??km?k ???n” o zaman ki, taksi-fayton il? babamin arxasinca g?lirdi, onlar qaygili sif?t g?st?rib n?n?mi aldatmaga ?alisirdilar, guya ki, teatrda musiqi il? bagli t?xir?salinmaz is var. Ancaq fayton, onlarin arxasinca ?l yell?y?n Baydag?l xanimin g?rm? ?hat?sind?n ?ixan kimi istiqam?tini d?yisirdi v? Baki aktyorlari, asiqlari, xan?nd?l?ri, musiqi?il?ri yigisan sevimli restorana s?mt g?t?r?rd?.

Deyil?nl?r? r?gm?n, babam h?min vaxt yaxsi qazanibdi. O, m?kt?bd? m??llim isl?yib, yaxsi pul alib, m?hz buna g?r? d? yalniz ?z? kef ??kmirdi, h?m d? dostlarinin yerin?, ?sas?n d?, restoranda masa arxasinda ?yl?s?n imkansiz musiqi?il?rin yerin? hesab verirdi. Yaxsi yeyib-i?dikd?n sonra restoranin sahibind?n tapan?ani g?t?r?b ke?mis Amerika barlarindaki kovboylar kimi bos butulkalarin bogazlarini nisan alirmis. Restoranin sahibi buna etiraz etmirdi, ??nki Maqomayev onun pulunu artiqlamasi il? ?d?yirdi. Buna g?r? d? o, M?sl?m b?y idi!”

Az?rbaycan ?d?biyyatina q?hr?manliq dastani kimi daxil olan B?st?kar, bu operani eyniadli dastan ?sasinda 1916-ci ild? yazmaga baslamis, ?s?r 1919-cu ild? s?hn?y? qoyulmusdu. Az?rbaycan Xalq C?mhuriyy?ti d?vr?nd? tamasaya qoyulan bu opera ?bd?l- M?sl?m yaradiciliginda ?n m?k?mm?l ?s?r hesab olunur. “Sah Ismayil” ?s?ri AXC d?vr?nd? ilk opera olmaqla b?rab?r, h?m d? h?min zaman Az?rbaycan pes?kar musiqisinin t?r?qisind? ?h?miyy?tli rol oynamis, onun ?n vacib n?qt?sini d?zg?n nisan vermisdi.

“Sah Ismayil” operasinin birinci redaksiyasinda mugamat improvizasiyalari ?zeyir Hacib?ylinin ilk operalarinda oldugu kimi ?sas yeri tuturdu. Soz yox ki, b?st?karin bu ?slubda opera yaratmasina ?sasli s?b?bl?r var idi. O zaman Az?rbaycan tamasa?ilarinin m?r?kk?b opera formalarini dinl?m?y? hazir olmadigini v? musiqili teatra yenic? c?lb olunan xalqin z?vq?n? yaxin olan musiqiy? m?raci?t etm?nin z?ruriliyini ?bd?l- M?sl?m n?z?rd? tutmaya bilm?zdi. Maqomayevin “Sah Ismayil” operasinin ?? redaksiyasi m?vcuddu. 1930-cu ild? ?bd?l- M?sl?m operanin ???nc? redaksiyasini yaradib. H?min redaksiyada musiqi materiali ?vv?ld?n sona q?d?r notla yazilmis s?kild? t?qdim olunur. Maqomayev klassik operanin b?t?n ?sas formalarindan -ariya, ansambl, ?oxs?sli xor, h?m?inin, Az?rbaycan musiqisinin incil?rind?n sayilan z?rb mugamlarindan “K?sm? sik?st?” v? “Qarabag sik?st?si”nd?n, ?mumiyy?tl?, milli musiqinin b?t?n janrlarindan m?har?tl? v? y?ks?k s?n?tkarliqla istifad? etmisdi…” (one)

?bd?l-M?sl?m Maqomayevin tarixi s?xsiyy?t olan Sah Ismayil haqqinda bu c?r m?k?mm?l bir ?s?r yaratmasinin k?k?nd?, b?st?karin musiqi n?z?riyy?sini yaxsi bilm?si, Az?rbaycan musiqisin? d?rind?n b?l?d olmasi, h?m?inin, bir musiqi?i-dirijor kimi yetism?si m?sb?t t?sirini g?st?rmisdi. Bu is?, ?z n?vb?sind? obrazlar arasinda m?hk?m rabit? qurmaga imkan yaradan ?sas ?lam?t kimi q?bul oluna bil?r.

“Operanin ?sas ideyasi il? ?laq?dar olaraq, ?s?rin magistral dramaturji x?tti bilavasit? Sah Ismayil obrazi il? six baglidi. Sah Ismayil obrazinin t?svirind? b?st?kar iki ?suldan m?har?tl? istifad? edir: II, III v? V p?rd?l?rd? o, improvizasiya ?suluna m?raci?t edir. I p?rd?d? is? Sah Ismayilin atasina olan ehtiram v? m?h?bb?ti, m?hz opera musiqisin? s?ciyy?vi olan ariya janrinda b?st?l?misdi. H?min ariyada, ?bd?l- M?sl?m z?vql? s?st?r ladindan istifad? edir. ?z?m?tli uvert?ranin ardinca g?l?n v? insanlari bilavasit? Aslan sahin g?rgin h?y?canina c?lb ed?n operanin ?vv?lind? s?sl?n?n sahin ariyasi old vuqca di. Sahin ?r?yind? olan ?l?m qorxusu musiqid? hiss v? h?y?canla t?c?ss?m edilir. ?s?rin dig?r obrazlari da, ifad?li musiqi materiallari il? xaraktreriz? olunubdu. G?lzarin s?mimi lirik obrazi, “D?y?s?? qadin” ?r?bz?nginin c?sar?tli, igid simasi tam dolgunlugu il? burda ?ksini tapibdi”.

?bd?l-M?sl?m yaradiciliginda Az?rbaycana, dogma v?t?n?, Az?rbaycan xalqina olan b?y?k v? s?mimi m?h?bb?t, sevgi b?st?kari b?t?n yaradiciligi boyu izl?mis v? yeni ?s?rl?r yaratmaga s?vq etmisdi. Bu, Q?bild?n olan ?s?rl?r b?st?kar t?r?find?n, ?sas?n, XX ?srin 15-ci ill?rinin ?vv?ll?rind?, onun ?mr?n?n son g?nl?rin? q?d?r olan zaman k?siyi ?rzind? b?st?l?nmisdi.

B?st?karin nota aldigi “Sah Ismayil” v? “N?rgiz” operalari, musiqili komediya janrinda ?rs?y? g?tirdiyi “Xoruz b?y” operettasi, opera – balet formasinda yazdigi “D?li Muxtar” ?s?rl?ri (1936) Az?rbaycanda ilk instrumental simfonik ?s?rl?r hesab olunur. “Ceyran”, “Az?rbaycan ??ll?rind?”, “Azad olunmus az?rbaycanli qizinin r?qsi”, “D?rvis”, “S?lal?” rapsodiyalari, “RV-8” marsi, “Sur t?snifi”, “Yaz”, “Neft”, “May”, Tarla, G?z?lim, Durna

B?st?karin ?rs?y? g?tirdiyi "N?rgiz" (1935) operasi ?bd?l- M?sl?m yaradiciliginin zirv?si hesab olunur. Bununla bagli b?st?kar gund?liyind? yazirdi:

“Isim? ?n ?ox ilham ver?n, ?s?rd? t?svir olunan hadis?l?rin m?n? ?ziz v? dogma olmasi idi. M?n bu m?vzunu q?lb?n sevdim, h?rt?r?fli d?s?nd?m. Dramatik c?h?td?n lazimi s?kil? saldim. Q?dim ?fsan? v? nagillardan uzaqlasib ?z?m g?rd?y?m, sahidi oldugum, h?yatla t?mas etdiyim g?nl?ri d?s?nd?kc? ruhlanir, yaradicili.”

?bd?l-M?sl?m?n g?nd?liyind? “N?rgiz” operasi il? bagli asagidaki m?lumatlari ?ld? etm?k m?mk?nd?. Gund?likd? yazilir:

“ M.Bagirov , H?s?n kisi, B. Mustafayev, B?d?l, H.H?seynov , Molla M?t?llim, ?.Z?lalov , ?zeyir Hacib?yli bu operaya y?ks?k qiym?t verdil?r. M?vzusunu xalq k?tl?l?rinin ?syan h?r?katindan g?t?r?n “N?rgiz” operasi inqilabi m?zmunda yazilan ilk Az?rbaycan operasi… olmaqla b?rab?r, ilk d?f? opera s?hn?sind? m?asir h?yatimizin q?hr?man obrazlarini yaratdi”.

“N?rgiz” operasi haqqinda yalniz Az?rbaycan musiqis?naslari fikir s?yl?m?misdil?r. Bu, opera basqa respublikalarin m?shur v? taninmis teatr xadiml?ri t?r?find?n d? y?ks?k qiym?tl?ndirilmisdi. Bel? s?xsl?rd?n biri gork?mli sovet musiqis?nasi, alim S.I.Koryev idi. O, yazirdi:

"N?rgiz" realistik sovet operasidir. Ideyaca ?ox z?ngin, b?dii fikir etibari il? d?rindi. “N?rgiz” operasi bizim m?asir h?yatdan g?t?r?l?n v? sovet inqilabi-q?hr?manliq m?vzusunu ?ks etdir?n, ideya v? b?dii s?viyy?si y?ks?k olan s?hn? ?s?rl?rind?n birincisi olaraq sovet musiqili teatr tarixin? daxil olacaqdi”.

?bd?l-M?sl?m Maqomayevin yaradiciligini v? h?yatini paralel n?z?rd?n ke?irm?k v? ?yr?nm?k ?mumi informasiyani daha da genisl?ndir? bil?r. B?st?kar “N?rgiz” operasini yazdiqdan iki il sonra d?nyasini d?yismisdi. Hamiya yaxsi m?lum idi ki, bu, opera Az?rbaycanda sovet hakimiyy?tinin qurulmasina h?sr olunubdu. B?st?kar-dirijorun aldigi ?ox sayli m?kafat, t?s?kk?r v? t?ltifl?r, h?m?inin, f?xri ad, m?hz bu opera il? birbasa baglidi. Xalq arasinda g?z?n qeyri-r?smi s?hb?tl?r? g?r? b?st?kar repressiya qurbani olub v? sovet hakimiyy?ti t?r?find?n g?ll?l?nibdi. Ancaq onun F?xri Xiyabanda d?fn olunmasi, h?m?inin, ?vladlarinin Kommunist Partiyasinin ?zv? olmalari, C?mal?ddinin y?ks?k d?vl?t v?zif?l?rind? uzun ill?r ?alismasi, M?h?mm?din II D?nya m?harib?sind? q?hr?mancasina h?lak olmasi biz? deyil?nl?rin yalan, dedi – qodu olmasini s?yl?m?y? imkan verir. "N?rgiz" operasi 1938 H?min operanin librettosunu tarixi romanlarin g?rk?mli n?may?nd?si M?mm?d S?id Ordubadi yazmisdi. Operanin yeni redaksiyasinin m??llifi is? taninmis sovet b?st?kari Reynqold Qliyer, qurulus?u rejissoru S. Dadasov, r?ssamlari NA Mustafayev v? I. Axundov, dirijoru A?rbaycan ictimaiyy?tin? yaxsi tanis olan maestro Niyazi, N?rgiz rolunun ifa?isi is? g?rk?mli opera m?g?nnisi S?vk?t M?mm?dova olmusdu.

B?st?karliq f?aliyy?tind? ?ox aktiv olan ?bd?l-M?sl?m, h?m?inin, b?y?k h?v?sl? ictimai isl?rl? d? m?sgul olmusdu. Eyni zamanda o, “Maarif Komissarligi”nda s?b? m?diri v?zif?sind? isl?mis v? “Musiqili Teatr”in b?dii r?hb?ri kimi ?alisimisdi. 1929-cu ild? b?st?kar-dirijor Az?rbaycan radio m?rk?zinin musiqi r?hb?ri kimi yeni yaradiciliq isin? baslamisdi. Onun m?shur “Radio marsi” h?min ill?rd? yazilib v? bu g?n? q?d?r ?z mahiyy?tini itirm?yibdi. N?hay?t ki, 1935-ci ild? b?st?kara Az?rbaycan SSR- nin “?m?kdar inc?s?n?t xadimi” f?xri adi verilir. Uzun ill?rdi Az?rbaycan Filarmoniyasi Maqomayevin adini dasiyir.

Onun haqqinda y?ks?k fikir s?yl?y?n Ulu ?nd?r Heyd?r ?liyev demisdi: “B?s?r tarixind? el? s?xsiyy?tl?r var ki, onlar t?k ?zl?ri ???n yox, b?t?n xalqin, b?lk? d? b?t?n b?s?riyy?tin xosb?xtliyi namin? h?yata g?lirl?r. Bu c?r insanlar xalqa, n?inki, sagliginda, h?tta, ?l?m?nd?n sonra da xeyir g?tirirl?r. ?bd?l- M?sl?m Maqomayev h?qiqi, ?sl realist xalq b?st?kari, Az?rbaycan musiqi inc?s?n?ti yolunda duran v? b?t?n s?dl?ri amansizcasina vurub dagidan c?sar?tli novator idi”.

?bd?l-M?sl?m Maqomayevin h?yat yoldasi, n?v? M?sl?m?n n?n?si Baydag?l xanimin s?yl?diyin? g?r? onlar payiz f?silind? K?r qiraginda istirah?t ed?rk?n o, (y?ni, Baydag?l xanim: -C.P.) bird?n ?aya yixilir. Onu xilas etm?k ???n ?bd?l-M?sl?m suya atilir v? h?yat yoldasini xilas edir. Havanin v? suyun soyuq olmasi ?rinin s?hh?tin? m?nfi t?sir gost?rir v? o, b?rk x?st?l?nir. ?ox ke?mir ki, h?min zaman m?alic?si m?mk?n olmayan v?r?m x?st?liyind?n d?nyasini d?yisir.

C?mal?ddin ?bd?l- M?sl?m oglu Maqomayev (1910-1977)

(Muslum Maqomayevin ?misi)

C?mal?ddin Maqomayevin evi ki?ik M?sl?m ???n h?mis? dogma v? isti olmusdu. Ki?ik yaslarindan ?misinin himay?sind? yasayan, burda t?lim-t?rbiy? alan, burdan d?nyaya p?rvazlanan M?sl?m ???n bu ev m?q?dd?s bir ocaq, rahat v? isti besik rolunu oynamisdi, -des?m, -m?nc?, yanilmaram. N?n?si Baydag?l xanim, ?misi C?mal?ddin v? ?misinin h?yat yoldasi polyak ?silli Mariya Ivanovna daima bu balaca oglanin qaygisina qalmis, onun b?t?n siltaqliqlarina, t?rsliyin? tab g?tirmisdil?r.

Atasini ki?ik yaslarinda olark?n m?harib?d? itir?n v? m?vcud durumdan asili olaraq anasindan ayri d?s?n M?sl?m? C?mal?ddin v? onun h?yat yoldasi Mariya Ivanovna, h?m valideyin, h?m ata-ana, h?m d? qohum, t?rbiy??i, ?mumiyy?tl?, ?n yaxin v? dogma insanlar olmusdular. Ancaq b?t?n bunlar h?l? h?r sey dem?k deyildi. C?mal?ddin bir ?mi kimi , h?m d? M?sl?m? sevm?yi bacarirdi. Onun M?sl?m? olan sonsuz sevgisinin h?ddi-h?dudu yox idi.

M?sl?m bu bar?d? ?z xatir?l?rind? yazirdi: “ Atamin dogma qardasi C?mal?ddin Maqomayev v? h?yat yoldasi Mariya xala m?nim ???n h?qiqi valideyin oldular”.

M?sl?m onlar haqqinda daima yaxsi danisardi, yeri g?ldikc? onlarin z?hm?tini, qaygisini dil? g?tir?r?k y?ks?k d?y?rl?ndir?rdi. “M?nim unudulmaz Mariya Ivanovnam! He? bir g?z?st? yol verm?y?n, m?tin, c?sar?tli, dayanaqli xasiyy?t? v? diplomatik f?ras?t? malik olan Mura xalam. O, ?ox yaxsi bilirdi ki, h?yatda n?yi etm?k olar, n?yi yox. H?dd?n ?ox kitab oxuyan bu qadin bizim ail? m?d?niyy?tinin m?s?li hesab olunurdu! ?g?r o, ?z?n?n sevimli kitabini oxumurdusa, onda m?tl?q radioya qulaq asirdi. H?min vaxt bizim evd? o zaman ???n az t?sad?f olunan “Mir” adli g?cl? radioq?buledici var idi”.

C?mal?ddin qardasi ogluna qarsi n? q?d?r inc?, mehriban, istiqanli olsa da, bir o q?d?r ciddi, t?l?bkar t?siri bagislayirdi. ??nki M?sl?m?n g?l?c?yi, h?yatda qazanacagi h?r hansi bir ugur v? tutacagi m?vqe bir basa onun ver?c?yi t?lim-t?rbiy?d?n asili idi. O, atasinin adini dasiyan qardasi oglu M?sl?m?n timsalinda g?l?c?yin yeni b?st?karini, yeni dirijorunu, yeni piano?usunu, musiqi?isini g?r?rd?. M?hz, bu n?qteyi-n?z?rd?n C?mal?ddinin q?lbind? iki d?nya: inc?-mehribanliq v? ciddi-t?l?bkarliq yer alirdi.

C?mal?ddin ixtisasca m?h?ndis oldugu ???n d?qiq elml?r? daha ??x meyilli v? bagli idi. Lakin b?t?n bunlarla yanasi musiqiy?, inc?s?n?t? bagliliq maqomayevl?r ail?sind? prioritet yer tuturdu, ola bilsin bu, k?kd?n, n?sild?n g?lirdi. O, x?susi musiqi t?hsili almasa da atasindan yadigar qalan royalda kifay?t q?d?r yaxsi ifa etm?yi bacarirdi.

Biz bunlarla M?sl?m?n xatir?l?r d?ft?rini v?r?ql?y?rk?n tanis oluruq. O, yazirdi: “?mim royalin s?si b?rk ?ixsin dey? pedali sixmagi ?ox xoslayirdi. Amma m?n? sakit v? hissiyyat il? ifa etm?yi m?sl?h?t g?r?rd?”.

Bu, maqomayevl?r n?silin? m?nsub olan bir x?susiyy?t idi. Ail?nin h?r bir ?zv?, h?r hansisa bir musiqi al?tind? m?tl?q ifa etm?yi v? ya mahni oxumagi, h?m?inin, r?qs etm?yi, r?sm ??km?yi, ?mumiyy?tl?, inc?s?n?tin m??yy?n bir sah?sini t?hsil almadan kifay?t q?d?r yaxsi ?yr?nm?yi xoslayirdi. M?n bunlari maqomayevl?r ail?sinin ?zv?l?ri il? qiyabi tanis olark?n g?r?r?m. Bu, baximdan C?mal?ddin istisna t?skil etmirdi. O, h?m?inin, g?z?l r?sml?r ??km?k qabiliyy?tin? malik idi. Bunu dil? g?tir?n Muslum yazirdi:

“S?n dem? ?mim r?sm ??km?yi bacarirmis, ancaq m?n he? vaxt bunu g?rm?misdim. Yadima g?lir ki, bir d?f? masanin arxasinda ?yl?sib Raxmaninovun portretini meydana g?tirm?k ist?yirdim. Bird?n ?s?bil?sdim, ??nki portret alinmirdi, az qaldi ki, onu cirim. Bird?n qapi a?ildi v? ?mim i??ri daxil oldu. O, qonsu otaqda isl?yirdi. Otagimda olan sakitlik onu maraqlandirir v? o, bu m?qs?dl? m?nim otagima daxil olur v? h?m?n deyir:

–N? ?ziyy?t ??kirs?n? Q?l?mi gotur. Bax, s?nin Raxmaninovunun gozl?ri lazim olan istiqam?t? baxmir.