Нелюбімыя гінуць

– Рэнат прыслаy памочнiка, – пайшла на хiтрасць Айшэ, – канешне, лепш была б медычка, але ж дзе iх цяпер знайсцi… Затое ён глуханямы, i завуць яго… – Айшэ азiрнулася на хлопчыка i нечакана для самой сябе сказала: – Рэнат назваy яго Рыжым…

Пачуyшы пра сына, твар Лолы прасвятлеy, вусны задрыжэлi, яна заплюшчыла злiплыя вейкi i неяк адразу абмякла, супакоiлася. Айшэ yкрыла свякроy коyдрай, прытушыла газнiчку. Малы скончыy падмятаць падлогу i цяпер, не выпускаючы з рукi венiка, стаяy пасярод пакоя.

– Калi хочаш, заставайся, – сказала Айшэ.

Твар хлопчыка засвяцiyся радасцю, ён падсунуy венiк пад паху i нешта пачаy паказваць жэстамi рук.

Айшэ, нiчога не зразумеyшы, адмахнулася:

– Я мовы тваёй не разумею, дый гэта i неабавязкова, галоyнае, ты будзеш жыць тут i рабiць усё, што я скажу.

Рэнат не аб’явiyся, як абяцаy вястун, нi праз два днi, нi праз тры, нi праз месяц. За гэты час Айшэ яшчэ больш пацяжэла, раздалася yшыркi, зрабiлася нейкай санлiвай i нават сама здзiyлялася запаволенай няспешнасцi i свайму празмернаму жаданню yвесь час ляжаць у ложку. Калi трэба было нешта зрабiць на падлозе цi хоць бы падняць упушчаную анучку цi насоyку i побач не было глуханямога памочнiка, гэтая дзея ператваралася y паэтапную працэдуру. Спярша, прытрымлiваючыся ложка цi абапiраючыся на падсунутую да патрэбнага месца табурэтку, яна апускалася на каленi, рабiла, што трэба, i, адпачыyшы, зноy караскалася yгору. Цяжэй i цяжэй давалiся вылазкi на паверхню сутарэння. Глуханямы хлопчык аказаyся i сапраyды добрым памочнiкам, але Айшэ ён нiчым не мог дапамагчы, калi яна yпраyлялася з Лолай: i паварочваць свякроy, i лекамi прамываць пролежнi даводзiлася самой. Затое y iх заyсёды была вада, i за гэта цяпер цалкам адказваy хлопчык.

На суседняй вулiцы нейкiм цудам уцалела i нават працавала водаправодная калонка. Кволы, без напору струменьчык вады цёк несупынна, i каля яго заyсёды стаяла чарга. Набiралi ваду хто y што, але кожнаму было адмерана толькi пяць хвiлiн. За гэтыя хвiлiны больш двух лiтраy з калонкi не выцякала, таму нават падчас артылерыйскiх абстрэлаy, калi снарады падалi далекавата, людзi не разыходзiлiся. Іншая справа – верталёты, што завiсалi над горадам i з вышынi жывую людскую чаргу маглi прыняць за yзброеных абаронцаy Грознага. Абвяшчалi паветраную небяспеку не менш за дзясятак сiрэн, раскiданых па yсiм горадзе, але здаралася, што спрацоyвалi равуны пасля таго, як бомбы i ракеты yжо сыпалiся на людскiя галовы.

Айшэ i паyгадзiны не магла выстаяць у чарзе да калонкi, але перш чым сысцi, заyсёды прасiла, каб яе «пяць хвiлiн» перадалi рыжаму глуханямому хлопчыку, i праводзiла малога yздоyж чаргi, каб яго запомнiлi. Глуханямы хутка прывык да новага прозвiшча-мянушкi, дый не новае яно для яго было. Колькi сябе памятаy, заyсёды Рыжым чужыя клiкалi, а часцяком яшчэ i тузалi за агнiсты чуб. Толькi мацi i бабуля ласкава называлi Андрэйкам.

Андрэйка, калi напаyняy чайнiк вадой i лiy у яго замест двух лiтровых слоiкаy чатыры, адчуваy сябе сапраyдным героем. Ён хiтравата пазiраy наyкол, з твару не сыходзiла прамянiстая хiтраватая yсмешка. У гэтыя хвiлiны ён вельмi ганарыyся сабой, бо нiхто y чарзе не ведаy, што ён, як сказала Айшэ, «на чорны дзень» ужо напоyнiy вадой пад самую накрыyку адзiн бiтон, у якi yмясцiлася ажно сорак слоiкаy, i цяпер носiць у другi. Праз гадзiну ён зноy стане y чаргу, а потым зноy i так да таго часу, пакуль не прынясе дадому паyнюткiя тры чайнiкi, i толькi тады iм будзе задаволена не толькi Айшэ, але i хворая гаспадыня, якую ён панiчна баiцца. А баiцца таму, што Лола напiльнiкам шкрабе па металiчным ложку, здараецца, у прыцемках ажно сыплюцца iскры, i Андрэйка yспрымае гэта як папярэджанне, яму здаецца, што гаспадыня яго наyмысна пужае, нагадвае пра «чорны дзень», якi настане, як толькi скончыцца вада, i тады старая yхопiць сваёй зжаyцелай напаyжывой рукой яго за валасы i будзе скрэбцi жалязякай па ягоных зубах. Ён думае так, бо аднаго разу, калi хаваyся y напаyразбураным доме, на свае вочы пабачыy, як звязанага вяроyкамi акрываyленага чалавека барадатыя yзброеныя дзядзькi спярша бiлi нагамi, потым гэткiм самым напiльнiкам, як у Лолы, пiлiлi бедаку зубы, а потым застрэлiлi.

Акрамя напiльнiка нiякай зброi Андрэйка нi y Айшэ, нi y Лолы не бачыy, не знайшоy нават пад матрацамi, якiя абмацаy, калi Айшэ выходзiла на паверхню падыхаць свежым паветрам. Cталовыя нажы y разлiк не iшлi, бо, каб iмi рэзалi чалавека, хлопчык не бачыy, таму i зрабiy выснову, што, як настане «чорны дзень», старая да смерцi запiлiць яго напiльнiкам. А каб гэтага не здарылася, трэба цягаць ваду, не yцякаць жа ад Айшэ, якая кормiць i дазваляе начаваць у пакоi, дзе спiць сама. А што месца ягонае на падлозе, дык гэта яшчэ i лепш: унiзе не чуваць цяжкага yдушлiва-прытарнага паху, што сыходзiць ад старой гаспадынi, якi нават лекi не могуць перабiць. Па начах трывожаць пацукi, але i да iх Андрэйка прывык, ён гатовы трываць усё. Усё, акрамя голаду…

Пасля чарговага артылерыйскага абстрэлу струменьчык вады, што выцякаy з калонкi, зменшыyся напалову, чарга павялiчылася, сюды пачалi прыходзiць людзi з больш дальнiх вулiц, i цяпер на чалавека адпускаyся толькi адзiн слоiк. Пацiху Айшэ пачала карыстаць назапашаную ваду. Калi Андрэйка yпершыню yбачыy, што гаспадыня зачэрпнула з бiтона, з ягоных вачэй пакацiлiся раптоyныя няyцешныя слёзы. Айшэ спыталася, што здарылася, але жэсты глуханямога расшыфраваць не змагла, дый як зразумець мiтуслiвую бегатню па пакоi, спробу выхапiць у свекрывi напiльнiк i выскалены шчарбаты рот, у якiм глуханямы пальцам шкрабе па зубах.

– Ты хочаш пачысцiць зубы? – каб хоць нешта сказаць, спыталася Айшэ.

У адказ глуханямы амаль iстэрычна заматляy галавой, рот яшчэ больш ашчэрыyся, слёзы з новай сiлай сыпанулi з вачэй. Бачачы, што Айшэ яго не разумее, Андрэйка yхапiy чайнiк i кiнуyся вонкi. Адзiнае, што яму заставалася, як ён лiчыy у тую хвiлiну, гэта больш часу стаяць у чарзе да калонкi.

Той ноччу зноy прыходзiy чалавек ад Рэната, ён прынёс харчы i лекi.

Убачыyшы рэчмяшкi з прадуктамi, Айшэ без слоy усё зразумела i, стомлена апусцiyшыся на табурэтку, цiха сказала:

– Я больш тут не застануся… Пайду разам з iншымi y лагер бежанцаy…

– Ты носiш дзiця героя, а ягоны брат – брыгадны генерал, – пагрозлiва працадзiy скрозь зубы агромнiсты чэчэнец з апаленай i ад таго рудаватай барадой. – Калi шакалы даведаюцца, хто ты, нарадзiць не дадуць… – у пацвярджэнне сваiх слоy i, вiдавочна, каб быць больш пераканаyчым, ён выхапiy з-за пояса вялiзны блiскучы кiнжал i, знiзу yверх рассекшы паветра, быццам нешта yспароyшы, дадаy: – Яны зробяць гэта i выкiнуць твайго сына шакалам… Выбiрай!

У гэты самы момант прачнуyся Андрэйка. Убачыyшы чэчэнца i настаyлены на Айшэ нож, ён не раздумваючы кiнуyся да барадача i yпiyся зубамi y ягоную руку. Нож звалiyся на падлогу, барадач ускрыкнуy, вiдавочна, больш ад нечаканасцi, чым ад болю, i iмгненна вольнай рукой ухапiy малога за доyгую чыпрыну, узняy у паветра. Страцiyшы кропку апоры, Андрэйка закалацiy нагамi, адчайна замахаy рукамi.

– Адпусцi яго, – рэзкiм, напятым, як струна, голасам цвёрда сказала Айшэ.

Вочы чэчэнца блiснулi злымi, нядобрымi агеньчыкамi.

– Ты спiш з рускiм у адным пакоi?

– Ён нам дапамагае…

– Ён вас здасць няверным, – пагрозлiва прасiпеy барадач, – Рэнат забаранiy табе…

– Мы выжываем тут, у Грозным, а дзе Рэнат, я не ведаю, – адчайна закрычала Айшэ, – праз тыдзень мне раджаць, i мы пойдзем да iх… А наконт малога не хвалюйся, ён глуханямы i, як бачыш, смелы, не хаваецца, як некаторыя…

– З яго атрымаецца добры раб, – адштурхнуyшы ад сябе Андрэйку, выскалiyся чэчэнец, – глухi, нямы, адданы… – ён падняy кiнжал, плашмя паклаy на yкушанае месца лязо i, думаючы пра нешта сваё, змрочным, цяжкiм позiркам паглядзеy на малога, якi iмгненна зашыyся пад дзiравую аyчыну, што адначасова служыла i матрацам, i коyдрай. – Каб гэткiм i застаyся, яго яшчэ трэба вылегчаць… Магу зрабiць паслугу…

– Бачу, што ты на большае не здатны, – стрымлiваючы гнеy, задзiрлiва адказала Айшэ i, зiрнуyшы на пасыльнага, адразу пашкадавала сваiх слоy. У наступнае iмгненне iх вочы сустрэлiся, i Айшэ з жахам зразумела, што ваяр не жартуе, ён i сапраyды гатовы yчынiць здзек над глуханямым. Раней ёй ужо даводзiлася бачыць гэткiя звярыныя, як памутнелыя, абмярцвела-расшыраныя вочы, што праглi помсты i крывi. Невядомая сiла падхапiла Айшэ на ногi i кiнула да хлопчыка. Яна рашуча стала на шляху барадача. – Ты yжо зрабiy усё, што мог, а цяпер пакiнь нас…

Чэчэнец iмгненна насупiyся, лоб, пераноссе перасеклi глыбокiя зморшчыны, позiрк утаропiyся y вялiзны жывот жанчыны, здавалася, ён узважвае, цi варта звязвацца з цяжарнай.

– На хлопчыка па нашых законах ты не маеш нiякiх правоy, – пайшла y наступ Айшэ, – кранеш яго – будзеш мець справу з Рэнатам.

Імя начальнiка на пасыльнага падзейнiчала ацверажальна, у яго адразу быццам заслона з вачэй упала. Мармычучы нешта няyцямнае, ён хуценька схаваy кiнжал i, унiкаючы позiрку Айшэ, пасунуyся да выхаду. У дзвярах чэчэнец прыпынiyся:

– Што перадаць камандзiру?

– Перадай, што, калi не вывезе, раджаць пайду да рускiх…

З першых дзён вайны з чатырох гадзiн да сямi па няпiсаных правiлах у Грозным наступала перамiр’е. У гэтыя гадзiны Айшэ, расчынiyшы yсе дзверы, праветрывала памяшканне i пры дзённым асвятленнi завiхалася ля хворай Лолы: рабiла ёй кампрэсы, прамывала пролежнi, гатавала нешта гарачае. Звычайна разагравала на спiртоyцы тушонку, далiвала вады, i атрымоyвалася наварыстая полiyка, адзiнае, што свякроy магла яшчэ есцi. На гэты час глуханямога выпраyляла на паверхню, часцей па ваду.

У той дзень Айшэ паспела толькi нагрэць вады i кiнуць у яе бiнты, знятыя з ран свекрывi, як зараyлi сiрэны, цяжка затахкалi кулямёты, недзе зусiм побач грымнула, ды так, што задрыжэла пад нагамi падлога, у лямпе-газнiцы на дробныя аскепкi развалiлася yчарнелае шкло, са столi зацерушыла, пасыпалася тынкоyка. Цi то ад нечаканасцi, цi то ад страху ногi Айшэ звяла сутарга, рэзкi боль працяy нiз жывата, яна не змагла дайсцi нават да дзвярэй, каб iх зачынiць. Праз хвiлiну y пакой уварваyся вiхор пылу i пах серы. «Хоць бы не завалiла yваход у сховiшча», – падумала Айшэ, i адразу y вачах пацямнела, захiсталiся сцены, нясцерпны боль новай хваляй уладарна yварваyся y цела, здалося, разарваy на часткi жывот, скронi, прымусiy апусцiцца на каленi. Яна закрычала, пакацiлася па падлозе, але крыку y гэткай калатнечы нiхто пачуць не мог, нават яна сама, наyкол усё грукатала i рушылася.

Айшэ страцiла прытомнасць, а калi расплюшчыла вочы, зразумела, што ляжыць на падлозе з раскiнутымi рукамi. Нiякага болю не адчувала, наyкол цiшыня, толькi шэры пыл, асядаючы на падлогу, быццам некага карагодзiy у нябачным танцы, i y гэтую хвiлiну Айшэ здалося, што яна чуе шоргат сукенкi, сатканай з пылiнак.

Уставаць не хацелася, баялася, што боль паyторыцца, i ад гэтага душа напаyнялася невыразным, нейкiм загадкавым страхам. Нешта няyлоyнае быццам падштурхоyвала да iмгненных рашучых дзеянняy, i адначасова Айшэ баялася нават паварушыцца, цяпер яна прагла аднаго: цiшынi i спакою.

Аднекуль здалёк даляцела: «вжык… вжык… вжык…», але свядомасць не yспрымала анiякiх гукаy. «Вжык» настойлiва i неспакойна стукаyся да яе, вяртаy з небыцця, ажно пакуль Айшэ не зразумела, што гэта Лола падае знак, яна чакае дапамогi. «Жывая», – усцешана падумала пра свякроy Айшэ i паварушыла адной рукой, потым другой. Зноy грымнула, хоць i далекавата, але адразу трывожна yскалыхнулася набрынялае пылам паветра, iмгненна зрушыyся рытм танца, якi толькi што прымроiyся.

Айшэ падцягнула пад сябе ногi, пачала паволi yставаць i раптам адчула штуршкi y жывот, спярша цiхiя, нясмелыя, а праз хвiлiну моцныя, нават балючыя. «А пра цябе я зусiм забылася…» – абхапiyшы жывот рукамi, шчаслiва засмяялася Айшэ. Цеплыня напоyнiла грудзi, мiжвольныя слёзы радасцi пякучымi ручайкамi пакацiлiся па шчоках. Неадчэпнае i свавольнае «вжык… вжык» прымусiла Айшэ азiрнуцца.

Ложка Лолы на месцы не было, як не было i сцяны, каля якой яшчэ паyгадзiны таму ён тулiyся. Праз яшчэ даволi шчыльную завесу пылу y чорным пагрозлiвым прадоннi Айшэ yбачыла толькi жалезную скасабочаную спiнку з блiскучымi булдавешкамi па краях i руку свекрывi, падобную на ссохлую галiнку, якая з апошнiх намаганняy шкрэбла i шкрэбла напiльнiкам па правай булдавешцы. Востры халадок новай бяды iмгненна падкацiy пад самае сэрца, стала горача, лiпкi пот засцiy вочы, на сасмяглых вуснах адчула моташлiвую, прытарную саленаватасць. Адразу быццам хто староннi чымсьцi вострым цюкнуy у патылiцу: «Не даглядзела…»

Айшэ yстала, зрабiла некалькi крокаy, галава кружылася, было млосна, ногi амаль не трымалi. Напэyна, яна павалiлася б, але y апошнi момант паспела yхапiцца рукамi за спiнку ложка i нават дакрануцца да Лолы. Боль у патылiцы не праходзiy, ён пульсаваy i тузаy мышцы, па шыi цякло нешта цёплае. Айшэ, усё яшчэ трымаючыся за ложак, паклала руку на балючае месца i ад гэтага дотыку ажно yскрыкнула. Яна азiрнулася туды, дзе толькi што ляжала, i, убачыyшы невялiкую чырвоную пляму i кавалак тынкоyкi памерам з кулак, зразумела, што павалiлася i страцiла прытомнасць невыпадкова.

З чорнага халоднага прадоння, куды рухнула сцяна i кульнулася палова Лолiнага ложка, патыхнула сырасцю, гнiллю i мярцвячынай, i адразу запяршыла y горле, салёная прытарная слiна напоyнiла рот, тузануyся жывот.

Айшэ званiтавала, i нечакана стала лягчэй, у галаве прасвятлела, боль амаль знiк. Яна толькi не магла прымусiць сябе прыняць з патылiцы далонь, баялася yбачыць кроy. Пад матрацам, там, дзе высiлася пакамечаная падушка, Айшэ хавала бiнты, якiмi карысталася, калi рабiла свекрывi кампрэсы i перавязкi. Не раздумваючы выцягнула велiкаваты кавалак матэрыi, вольнай рукой склала яго y некалькi разоy, хвiлiну падумала i yзяла з аптэчкi мазь Вiшнеyскага, якой лячыла Лолiны пролежнi. Зубамi скруцiла з бутэлечкi накрыyку i вытрасла амаль палову змесцiва на бiнт. З вялiкай перасцярогай i бояззю прыняла далонь, якой прыцiскала рану, i адразу ж паклала на балючае месца гатовы тампон. Яшчэ некалькi хвiлiн пайшло на тое, каб забiнтаваць галаву i сцерцi з далонi кроy. Перавязку рабiла моyчкi, стоячы за спiнкай ложка свекрывi, i Лола не бачыла нявесткi, таму, устрывожаная, зноy узялася за напiльнiк. Айшэ перахапiла руку хворай i як мага спакайней, нават з ноткамi бадзёрасцi y голасе, гучна сказала:

– Будзем мяняць жытло, тут занадта шмат скразнякоy.

Потым павязала хусцiнку, каб свякроy не бачыла бiнтоy на галаве, i толькi пасля гэтага паказалася ёй на вочы.

Лола ашалелымi вачыма глядзела на кучу камення, натужлiва стагнала, сiлячыся нешта сказаць, i торкала напiльнiкам у пустэчу. На яе ссiнелых вуснах больш, чым заyсёды, ружавелася пена.

– Не вытрымала наша сховiшча, – выцiраючы свекрывi вусны, сказала Айшэ i толькi цяпер заyважыла, што другая спiнка ложка зацiснута вялiзнай каменнай глыбай.

Лола працягвала торкаць рукой у навiслую глыбу, i Айшэ хутчэй адчула, чым убачыла, што камень варухнуyся i y наступнае iмгненне галава свекрывi разам з ложкам хiстанулася i папаyзла yгору. Часу на роздум не заставалася. Айшэ yхапiла хворую за тулава i сцягнула на падлогу. І якраз своечасова. Дзесьцi y глыбiнi, амаль пад iмi, бы y якiм ненажэрлiвым чэраве, грукатала i сыпалася каменне, быццам правальваючыся y бяздонную прорву, рушылася нешта вялiкае i цяжкае, i адразу глыба, што трымала ложак, таксама зварухнулася, зарыпела i y наступнае iмгненне знiкла з вачэй, як яе i не было, а yслед i Лолiн ложак кульнуyся лёгка, быццам пёрка, толькi трывожна дзынкнулi шклянкi з-пад лекаy. І амаль адразу промнi зыркага сонца, прабiваючыся праз шчыльную завесу пылу, па-гаспадарску yварвалiся y пакой, напоyнiлi яго слiпучым мiтуслiвым святлом.

Калi пыл асеy, Айшэ з жахам убачыла, што палова дома разбурана, усё быццам правалiлася y агромнiстае бяздонне, над руiнамi курэy шызы дым, з нетраy даносiлiся енкi аб лiтасцi, людскiя стогны i крыкi. Столь над галавой пагрозлiва прасела i y некалькiх месцах чарнела крывулiстымi расколiнамi, у якiя папросту мог улезцi кулак.

«Зараз рухне i гэтая палова», – застукалi малаточкi y скронi, i Айшэ, не раздумваючы, пацягнула Лолу да дзвярэй, якiя цяпер, матляючыся, рыпелi толькi на нiжняй завесе, i на адным дыханнi пераадолела некалькi крутых прыступак. Зноy нешта вострае i балючае рассекла жывот, i зноy сутарга y костцы сцiснула сухажыллi на нагах. Айшэ разам з Лолай як падкошаная рухнула на прыступкi i, абхапiyшы жывот, скурчылася, не заyважыла, як пракусiла губу, i гэты боль быццам перамог, узяy верх над болем у жываце i нагах.

Праз некалькi хвiлiн палягчэла, толькi прытарна-саленаваты прысмак напоyнiy рот. Сплюнула чырвоным, убачыла кроy, i зноy закружылася галава. Узняла вочы i нечакана yспомнiла, што, каб апынуцца на паверхнi, трэба пераадолець пятнаццаць прыступак, i адразу iмпэту паменела, зразумела: без старонняй дапамогi свякроy не yратаваць. Узгадала глуханямога. Апошнiм часам, каб падыхаць свежым паветрам, яна магла yскараскацца на паверхню, толькi апiраючыся на плячо хлопчыка, але ж яго не было, мо трапiy, бядак, у каменнае месiва i цяпер недзе ляжыць, расцiснуты глыбамi… Дый не памочнiк ён у гэтай справе, сам ледзь ногi цягае, трэба шукаць некага дарослага…