Віленскія ўспаміны доктара Юльяна Цітыюса. З дадаткам Уладзіслава Талочкі

Вiленскiя yспамiны доктара Юльяна Цiтыюса. З дадаткам Уладзiслава Талочкi
Цiтыюс Юльян

Вiленскiя yспамiны XIX ст. доктара Юльяна Цiтыюса з дадаткам Уладзiслава Талочкi. Перакладчык i складальнiк кнiгi Леанiд Лаyрэш

Вiленскiя yспамiны доктара Юльяна Цiтыюса

З дадаткам Уладзiслава Талочкi

Цiтыюс Юльян

Переводчик Леанiд Лаyрэш

© Цiтыюс Юльян, 2024

© Леанiд Лаyрэш, перевод, 2024

ISBN 978-5-0064-8096-4

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Пра доктара Юльяна Цiтыюса

Доктар Юльян Цiтыюс (1819—1898), сын вiленскага рэстаратара Аyгуста Цiтыюса (? —1839), быy у Вiльнi вельмi вядомай асобай. Працаваy ён у вiленскiх шпiталях Савiчы i св. Якуба, быy членам Вiленскага дабрачыннага i Вiленскага медыцынскага таварыстваy. З'яyляyся вядомым калекцыянерам. Пасля заканчэння Вiленскай медыцынскай акадэмii Цiтыюс вучыyся y самых вядомых прафесараy у Празе, Лондане i Вене. Пасля вяртання y Вiльню ён ужываy самыя перадавыя метады лячэння, заслужыy давер, любоy i yдзячнасць пацыентаy. Юльян Цiтыюс лячыy не толькi заможных, але i бедных пацыентаy i не проста бясплатна, але нават часта сам матэрыяльна падтрымлiваy iх.

Нiжэй падаецца пераклад успамiнаy доктара Цiтыюса, якiя друкавалiся y 1922 г. у вiленскiм «Пшэглёндзе Вiленскiм» i каментары Уладзiслава Талочкi (1887— 1942) да часткi yспамiнаy вiленскага доктара, якiя надрукаваны y тым жа выданнi.

Перакладчык i складальнiк кнiгi Леанiд Лаyрэш

З успамiнаy д-ра Юльяна Цiтыюса[1 - Ze wspomnien d-ra Juljana Titusa // Preglad Wilenski. 1922. №2—4. S. 2—5; 1922. №5—6. S. 2—6;1922. №5—6. S. 2—6; 1922. №7—8. S. 2—7;1922. №9—10. S. 2—5; 1922. №11—12. S. 2—6; 1922. №15—17. S. 2—5.]

Ад рэдакцыi «Пшэглёнда Вiленскага»:

Пра yспамiны д-ра Юльяна Цiтыюса (1820—1898) напiсаy др. Юзаф Бялiнскi y №10 «Тыгоднiка Вiленскага» за 1911 г. Успамiны Цiтыюса – фалiянт у 42 аркушы y скураной вокладцы, напiсаны добрым почыркам, захоyваецца y бiблiятэцы iмя Урублеyскiх. Успамiны ахоплiваюць значную частку XIX ст., змяшчаюць цiкавыя матэрыялы пра незвычайна разгалiнаваныя стасункi папулярнага y Вiльнi лекара i маюць не толькi аyтабiяграфiчную, але i гiстарычную каштоyнасць. Не чакаючы поyнага выдання гэтых мемуараy, пачынаем друкаваць цiкавыя фрагменты y храналагiчным парадку, так, як iх запiсваy сам аyтар.

Пераклад i каментары Леанiда Лаyрэша

1.

1838 г. памятны тым, што вясной памёр слаyны доктар i прафесар Вiленскай акадэмii Андрэй Снядэцкi[2 - Снядэцкi Андрэй (1768—1838) – лекар, бiёлаг, хiмiк. Прафесар хiмii Галоyнай школы Лiтоyскай, потым Вiленскага yнiверсiтэта, а пасля яго закрыцця – Вiленскай медыкахiрургiчнай акадэмii. Старшыня Вiленскага медыцынскага таварыства. – Л. Л.], брат астранома Яна Снядэцкага[3 - Пра Яна Снядэцкага гл: Лаyрэш Леанiд. «I зорнае неба над галавой…»: Нарысы з гiсторыi. Мiнск: Лiмарыус, 2013. С. 75—89. – Л. Л.], якi шэсць гадоy быy рэктарам унiверсiтэта i памёр, здаецца, у 1830 г.

Імянiны Андрэя студэнты апошнi раз святкавалi y 1837 г. у мурах клiнiкi, дзе ён выкладаy практычную медыцыну. Зала была аздоблена пальмамi i кветкамi, i сярод iх стаяy бюст шаноyнага вiноyнiка свята. Выступалi на лацiне, але апошняя прамова студэнта старэйшага курса Адама Пянкевiча была iмправiзацыяй, якая пачыналася наступнай страфой:

Штодзень даyнi yклад знiкае,

Штодзень да новага заве,

Ды сiстэма Капернiка трывае,

Ды тэорыя Снядэцкага жыве.[4 - Codzien dawny system znika,Codzien ucza nas nowego.Trwa systemat Kopernika,Trwa Teorja Sniadeckiego!]

Прычынай яго смерцi была язва на карку. Ганаровае пахаванне y касцёле св. Яна. Знакамiты прамоyца кафедры, ксёндз Людвiк Трункоyскi, сказаy прамову, а труну вучнi неслi ажно да Вострабрамскай рагаткi, дзе яе паклалi на воз i павезлi y маёнтак Болтупi y Ашмянскiм павеце[5 - Андрэй Снядэцкi быy пахаваны y драyлянай каплiцы каля вёскi Гароднiкi Ашмянскага павета. Захаваyся малюнак каплiцы Напалеона Орды. Сучасная каплiца на месцы старой пабудавана y 1864 г. як сямейная пахавальня Снядэцкiх. – Л. Л.]. У памяць пра Снядэцкага, злева ад паштовага тракту, студэнты насыпалi курган. Было мала рук i часу, таму гэты курган не стаy сапраyдным помнiкам пасярод суседнiх пагоркаy.

Калi iмправiзаваная праца падыходзiла да канца, пайшоy вясеннi дождж i yдарылi маланкi. Тлум асоб рознага yзросту, полу i стану хутка вярнуyся y горад.

Анекдот па тэме.

Была тады y Вiльнi пры Акадэмii тыповая i папулярная y горадзе рэстарацыя панны Ганны Хольснер. У зале шмат гасцей. Уваходзiць тоyсты пан, бландзiн з вусамi i y вiц-мундзiравым фраку i падае y крэсла, выцiраючы пот з румянага твару. Вiтае знаёмых i кажа: «Але i змучыyся! Спачатку сагрэyся, а потым дождж мяне залiy. Ажно за горад праводзiy калегу».

На гэта адзiн з сучаснiкаy, хуткi i праyдзiвы, не апошнi y Вiльнi чалавек (Шкультэцкi) адказаy: «Ты – асёл, калi называеш Снядэцкага сваiм калегам. Не кажы так, бо yсе будуць смяяцца». «Брава, Шкултэцкi!», – закрычалi yсе тыя, хто вяртаyся з пахавання.

Нефартунны ягамосць аднак усё ж у нейкiм сэнсе быy калегам, бо выкладаy студэнтам акадэмii курс… коннай язды, г. зн. быy прафесiйным бярэйтарам. Ён заyсёды насiy прафесарскi вiц-мундзiр, прозвiшча яго было Хебах, i паходзiy ён з Кракава.

1844. У траyнi, падчас прыезду yдзельнiкаy на так званыя кантракты, iнтэлiгентныя аматары давалi дабрачыннае тэатральнае прадстаyленне y Вялiкiм тэатры якi знаходзiyся на Вiленскай вулiцы. Тады гралi камедыю графа Ал. Фрэдры[6 - Аляксандр Фрэдра (1793—1876), польскi драматург-камедыёграф, паэт i мемуарыст. – Л. Л.] «Помста». Прыпамiнаюцца былыя yнiверсiтэцкiя часы. Каля 1820 г. аyтар – арыстакрат адмыслова напiсаy свой твор у 5 цi 6 актах. У горадзе распаyсюдзiлiся лiсты з не зусiм прыстойным вершыкам:

Перад святасцю намеру хай укленчыць кожны,
Для любовi блiжняга i… паплакаць можна.[7 - Przed swietoscia zamiaru niech kazdy ukleknie.Dla milosci blizniego i… kpem zostac pleknie.]

З часам iснаванне тэатра пачало камусьцi муляць. Было вырашана yжываць рускую мову разам з польскай i з даходаy горада заплацiць на гэта 3000 руб. Але цывiльны губернатар пажадаy купiць гэты тэатр i патрабаваy не малых рэпарацый у памеры 12 цi 14 тысяч рублёy за гмах i плошчу перад iм. Гаспадыня (Кажынская)[8 - Пэyна, маецца на yвазе трэцяя жонка вядомага акцёра, спевака, дарэктара тэатра Мацея Кажынскага (1767—1823) Ганна з Кошыкаy. – Л. Л.] не пагадзiлася, i яе зяць хутка перарабiy верхнi паверх тэатра y кватэры, а нiжнi y аптэку (Мiкутовiча) i крамы.

Паyвека гэта быy дом муз. Пабудаваны Мараyскiм у 1796 г. i прададзены яго yдавой знакамiтаму акцёру i антрэпрэнёру Мацею Кажынскаму, якi са сваёй вiленскай операй ездзiy у Пецярбург i Маскву. Першы публiчны тэатр у Вiльнi адчынiy слаyны Войцех Багуслаyскi y 1785 г. у палацы Аскеркi, якi потым быy перароблены Мiкалаем Абрамовiчам i набыты для вiленскiх губернатараy.

1846. Адкрыццё дзяржаyнага польска-рускага тэатра y вялiкай зале Ратушы, дзе адбывалiся соймiкi i канцэрты.

Цывiльны губернатар Жарабцоy чынна гэтым займаyся. У абодвух канцах зала былi збiты каланады, усталявана сцэна i на слупах зроблена ложа. Вось ужо паyвеку, на шчасце, не было пажару, i тая ложа yсё гэтак жа трымаецца на драyляных слупах.

Пра гэты зал з захапленнем успамiнаy у Дрэздане слаyны скрыпач Караль Лiпiнскi[9 - Караль Юзаф Лiпiнскi (1790—1861) – вядомы скрыпач, кампазiтар i педагог. – Л. Л.], i yсе спявачкi таксама хвалiлi цудоyную акустыку. Тут горад даваy баль для цара Аляксандра І.

1848. Зачынены заслужаны iнстытут спадарыняy Герман, у якiм шмат бедных дзяyчатак бясплатна атрымала адукацыю. Гэтыя шляхетныя людзi сталi ахвярай iнтрыг.

Год запомнiyся страшнай халерай улетку.

1851. 17 кастрычнiка смерць пачцiвага прафесара Вiленскага yнiверсiтэта, а потым Вiленскай акадэмii Фелiкса Рымкевiча[10 - Фелiкс Рымкевiч (1799—1851) – навуковец-медык, доктар медыцыны, прафесар Вiленскага yнiверсiтэта. – Л. Л.]. Меy незвычайную памяць. Слаyны Андрэй Снядэцкi называy яго «ходнай бiблiятэкай».

Пасля смерцi Снядэцкага Рымкевiч быy абраны дырэктарам клiнiкi yнутраных хвароб, а пасля забароны yнiверсiтэта i акадэмii не прыняy прапановы працаваць у iншых унiверсiтэтах. З Абiхтам[11 - Адольф Абiхт (1793—1860), навуковец-медык, ардынарны прафесар паталогii Вiленскага yнiверсiтэта. — Л. Л.] меy братэрскае сяброyства з маладосцi да труны. Калi яшчэ не быy жанаты, разам з iм улетку жыy y прыгожых Маркуцях. Абодва мелi праyдзiвы i лагодны характар. Пагарджалi самым нявiнным шарлатанствам i былi yзорам для цэлага пакалення практыкуючых лекараy, iх глыбока шанавалi, а пад стараць нават любiлi.

Дзякуючы iм, я маю свае прынцыпы i веды.

Рымкевiч пасля адпачынку i лекавання y Бадзе-Кiсiнгене паехаy лячыцца y Лондан, але дарэмна, бо рак страyнiка невылечны. Абiхт закрыy яму вочы. Халодны быy чалавек, але заплакаy.

1855. 27 траyня шляхта Вiленскай, Гарадзенскай i Ковенскай губерняy сустрэла Назiмава[12 - Назiмаy Уладзiмiр Іванавiч (1802—1874), генерал ад iнфантэрыi, дзяржаyны дзеяч Расiйскае iмперыi. Паходзiy з пскоyскiх дваран. Служыy у лейб-гвардыi, удзельнiчаy у руска-турэцкай вайне 1828—1829 гг. Быy iнструктарам па ваеннай частцы y цэсарэвiча Аляксандра Мiкалаевiча, пасля – флiгель-ад'ютантам у самога Мiкалая І. Займаy розныя дзяржаyныя пасады. У 1840—1841 гг. гадах быy камандзiраваны y Вiльню, дзе старшынстваваy у следчай камiсii па справе «паслядоyнiкаy Канарскага». З канца 1855 г. – вiленскi генерал-губернатар. З ягонай iнiцыятывы абшарнiкi Вiленшчыны, Гарадзеншчыны i Ковеншчыны падалi цару прашэнне аб вызваленнi сялян ад прыгоннай залежнасцi. Член Дзяржаyнага савета Расiйскай iмперыi (1861 г.). З 1862 г. – камандуючы войскамi Вiленскай акругi. Падчас паyстання 1863 г. не пайшоy на жорсткiя рэпрэсii i быy заменены на пасадзе М. Мураyёвым-Вешальнiкам. – Л. Л.] прыгожым балем у залах дома Мюлера (потым Шышкi, зараз яго зяця Слатвiнскага), дзе раней была Рэсурса[13 - Рэсурса – клуб шляхты, заснавана y 1827 г. i праз 20 гадоy зачынiлася. Назiмаy аднавiy дзейнасць гэтага клуба.].

З-за манаршай ласкi мелi вялiкую радасць ва yсiм краi, бо цар прыслаy чалавека справядлiвага, праyдзiвага i сардэчнага. Яшчэ y 1841 г. ён выявiy iнтрыгi некалькiх вышэйшых чыноyнiкаy, якiя з дапамогай сфальшаваных сведчанняy абвiнавацiлi мноства заможных i yплывовых асоб i трымалi iх у вязнiцы больш за год.

Назiмаy расказаy цару Мiкалаю yсю праyду, i цар, якi на пачатку не паверыy, паслаy у Вiльню генерал-ад'ютанта Кавелiна[14 - Кавелiн Аляксандр Аляксандравiч (1793—1850), ваенны i дзяржаyны дзеяч; генерал ад iнфантэрыi. Пецярбургскi генерал-губернатар (1842—1846). – Л. Л.], якi выпусцiy нявiнных з турмы[15 - Пра гэтыя падзеi гл: Пшацлаyскi Восiп. Калейдаскоп успамiнаy. Т. 2. Мiнск: Лiмарыус, 2012. С. 230—233.]. […] Пасля гэтага Назiмаy атрымаy чын генерала свiты. […]

Калi б на тым вясёлым балi (я быy на iм) знайшоyся нейкi прарок, якi б сказаy: «Роyна праз сем гадоy тут у Вiльнi будуць стаяць шыбенiцы i пацячэ кроy вiнаватых i невiнаватых. Ухiлiцеся ад гэтага, покуль яшчэ магчыма, вы бацькi сямействаy!» – усе палiчылi б яго за вар'ята, за шаленца. Аднак iдэi Гарыбальдзi i Мераслаyскага[16 - Людвiк Мераслаyскi (1814—1878), вайсковец, грамадскi дзеяч i лiтаратар, дыктатар паyстання 1863—1864 гг. у Польшчы. Пасля паразы паyстання выехаy на эмiграцыю. – Л. Л.] з Варшавы прыйшлi на цiхiя вулачкi Вiльнi. Маладое, недасведчанае пакаленне не паслухала старэйшых, бацькi спрабавалi з iмi змагацца, але дэкламацыi, запал i энергiя моладзi перамагалi.

Толькi Назiмаву Вiльня павiнна быць удзячнай за чыгуначную лiнiю, бо па планах французскай кампанii, каб скарацiць шлях, чыгунка на yчастку ад Пецярбурга да Гароднi павiнна была абмiнуць Вiльню. Таксам яму трэба быць удзячным за набярэжную Вiлii, сквер каля Кафедры i перанос Берасцейскага кадэцкага корпуса з Масквы y Вiльню. А яго жонцы трэба быць удзячнымi за школу швачак i краyчых, якая атрымала назву Вострабрамскай i y якой да 50 бедных дзяyчынак вучылiся на поyным утрыманнi i мелi навуку за кошт гэтай спадарынi.